Lögmannablaðið - 01.12.2005, Blaðsíða 34

anir sýna að minni hluti á Alþingi
mundi hljóta meirihluta atkvæða
væri gengið þegar til kosninga? Þótt
mörgum kunni að finnast þessi
dæmi fjarstæðukennd verður að búa
svo um hnútana, verði synjunarvald
þjóðhöfðinga til frambúðar hluti af
íslenskri stjórnskipan, að skýrar
reglur gildi um beitingu þess.
• Almenn heimild um þjóðar-
atkvæðagreiðslur er ekki í stjórnar-
skrá. Í greinargerð með 26. gr.
stjórnarskrárinnar segir að ekki hafi
þótt fært að veita forseta algjört
synjunarvald, eins og konungur
hefði haft, heldur væri honum ein-
ungis fenginn réttur til að skjóta
lagafrumvörpum Alþingis undir
alþjóðaratkvæði. Hér er bein skír-
skotun til synjunarvaldsins sem
felur í sér andstöðu eða ágreining,
þ.e.a.s. konungur gat beitt því væri
hann mótfallinn lagasetningu, sem
annar handhafa löggjafarvaldsins.
Sama rétt hefur forseti með breyttu
sniði. Það má ekki heimfæra þetta
vald undir nútíma hugmyndir um
beint lýðræði og aukna þátttöku
almennings í ákvörðunum. Hér
verður að minna á að í 60 ár var
heimildin ónotuð. Ef hún yrði talin
ígildi almennrar heimildar um
framkvæmd þjóðaratkvæðagreiðslu
má telja líklegt að forseti Íslands
hefði beitt ákvæðinu fyrr en raun
bar vitni. Í íslensku stjórnarskránni
er ekkert almennt ákvæði um
þjóðaratkvæðagreiðslur. Í dönsku
stjórnarskránni eru hins vegar
ákvæði um rétt 1/3 hluta þing-
manna til að krefjast þjóðar-
atkvæðagreiðslu um ákveðin mál-
efni og jafnframt ber að leggja lög-
gjafarmálefni er varða aðild Dan-
merkur að alþjóðastofnunum, sem
fara með yfirþjóðlegt vald, í
ákveðnum tilvikum undir þjóðarat-
kvæði. Þessi heimild kom inn í
dönsku stjórnarskrána árið 1953,
þegar deildir þingsins voru lagðar
niður og þá sem mótvægi við því að
Folketinget starfar síðan þá í einni
málstofu. Hér hefði hugsanlega átt
að huga að slíku ákvæði þegar
stjórnarskránni var breytt 1991 og
ákveðið að Alþingi skyldi starfa í
einni málstofu. Ýmsir málaflokkar,
t.d. margir er varða fjárstjórn ríkis-
ins, eru undanþegnir í hinni
almennu heimild til þjóðaratkvæða-
greiðslu í Danmörku. Þannig er
viðurkennt að ekki sé í öllum til-
vikum unnt að skjóta málum til
þjóðaratkvæðis. Í þeim tilvikum
verða hinir þjóðkjörnu fulltrúar að
leysa málin upp á eigin spýtur. Ef
tekið er upp almennt ákvæði um
þjóðaratkvæðagreiðslur þarf að skil-
greina á sama hátt í stjórnarskrá
hvaða málaflokkar eru tækir til
þjóðaratkvæðagreiðslu. Einnig
þyrfti um leið að afgreiða almenn
lög um hvernig standa beri að
þjóðaratkvæðagreiðslum.
• Endurskoðun á stöðu forseta
Íslands. Áhrif þingræðisreglunnar, í
það minnsta þegar um er að ræða
meirihluta stjórnir eins og tíðkast
hér, eru þau að meðferð fram-
kvæmdarvalds og löggjafarvalds
samþættast að ákveðnu marki,
þ.e.a.s. meiri hluti Alþingis styður
ríkisstjórnina og veitir málum
hennar brautargengi. Ljóst er að
fjölmargir telja í ljósi fjölmiðlamáls-
ins svonefnda, sem leiddi til
synjunar forsetans á staðfestingu
laga, að nauðsynlegt sé að handhöfn
forseta á löggjafarvaldi sé virk og
lýsi sér sem einskonar öryggisventill
gegn meiri hluta Alþingis á hverjum
tíma. Sem sjónarmið de lege fer-
enda má telja e.t.v. heppilegra að
sett sé í stjórnarskrá almennt ákvæði
um þjóðaratkvæðagreiðslur, sem
ákveðinn hluti Alþingis geti virkjað
eða þá ákveðinn hluti þjóðarinnar
frekar en að forseti fari með lög-
gjafarvald. Með því móti verður
komist hjá því að endurskilgreina
stöðu forseta Íslands sem í 60 ár
hefur verið sameiningartákn þjóð-
arinnar. Það kallar heldur ekki á
endurskoðun á þingræðisreglunni
eða hlutverki forseta Íslands við
stjórnarmyndanir en telja verður
útilokað að stjórnarskrárnefndin
geti á þeim stutta tíma sem hún
hefur til umráða gert slíkar grund-
vallarbreytingar á stjórnskipuninni.
Ef hins vegar verður talið æskilegt
og óumflýjanlegt að forseti fari
áfram með löggjafarvald og það
vald verði efnislegt, eins og nú er, en
ekki formlegt eins og í konungsrík-
inu Danmörku, þaðan sem við
sækjum fyrirmynd að okkar
stjórnarskipun í stórum dráttum,
þá kallar það á breytingar á stjórn-
skipuninni þannig að reglur um
meðferð þessa valds séu skýrar, t.d.
hver afleiðing af beitingu þess sé
fyrir Alþingi og forsetann. Slíkt er
nauðsynlegt til að kjósendur geti
myndað sér skoðun á frambjóð-
endum við forsetakjör þar sem póli-
tískar skoðanir þeirra munu þá
hugsanlega skipta kjósendur meira
máli en verið hefur hingað til.
Einungis eitt og hálft ár er til stefnu
við endurskoðun stjórnarskrárinnar.
Það er skylda lögmanna, sem og ann-
arra lögfræðinga, að láta þetta mál sig
varða. Það er ekki tilgangur þessa
pistils að leggja dóm á hvaða leið er
heppilegust að því er varðar innbyrðis
stöðu æðstu handhafa valds á Íslandi
heldur fyrst og fremst að viðra þá
skoðun höfundar að reglur um hana
verði að vera eins skýrar og kostur er.
Það hlýtur að vera umhusunarefni
hvort fyrirhugð stjórnarskrárbreyting
felist í endurskoðun á núverandi
stjórnskipan eða róttækum breyt-
ingum, eins og t.d. afnámi þingræðis-
reglunnar. Um leið má spyrja hver
verði kostnaður þjóðfélagsins af breyt-
ingum á stjórnarskránni. Fagleg um-
fjöllun um málið er mjög mikilvæg og
hún getur átt sér stað í aðdraganda
breytinga en reynslan sýnir að oft á
hún erfiðara uppdráttar þegar mál eru
orðin að pólitískum þrætueplum.
Núna er því tækifærið og ekki má bíða
með umræðuna.
34 < LÖGMANNABLAÐIÐ – 4 / 2005