Orð og tunga - 01.06.2014, Side 18

6
Orð og tungn
sem átti sér merka sögu. Upp hófst leit að fornum rithefðum sem víða
gat af sér hreintungustefnu. Skýr greinarmunur var gerður á tungu-
málum og mállýskum og þurfti hvert tungumál að hafa ritmáls-
staðal.4 Einnig var mikilvægt að geta sýnt fram á að ritmálið ætti sér
einhverja stoð í samtímanum á meðal alþýðu manna og litið var á
þjóð og tungumál sem einingu, þar sem tungumálið væri ein helsta
birtingarmynd þjóðareðlisins (sbr. Leerssen 1999:103-107). Orofin
tengsl forníslensku og alþýðumáls samtímans fólu því í sér beinan
pólitískan ávinning fyrir land og þjóð og ummælum um slíkt ber að
taka með miklum fyrirvara.
3 Afmörkun og aðferðafræði
3.1 Fyrri athuganir
I sögulegri umfjöllun um S3-orðaröð í íslensku er jafnan gert ráð fyrir
að tímabilið 1600-1850 skeri sig úr vegna aukinna erlendra áhrifa (sbr.
t.d. Jakob Jóh. Smára 1920:13, Heycock & Wallenberg 2013). Heycock
& Wallenberg (2013) athuguðu stöðu persónubeygðrar sagnar í auka-
setningum með neitun og öðrum miðlægum5 atviksorðum í íslensk-
um frásagnartextum frá 12. öld til 21. aldar. Þau komust að því að
á umræddu tímabili hafi S3 tíðkast með allt að 40% hlutfallstíðni í
ákveðnum gerðum setninga, en síðan horfið nær algerlega. Þau vekja
athygli á að á 17. og 18. öld komi S3 í íslensku einmitt helst fyrir í
4 Aðgreining milli tungumáls og mállýsku kemur skýrt fram hjá Rask
(1818:278-279) í umfjöllun hans um íslensku andspænis færeysku. Eins
og skandinavísku meginlandsmálin er íslenska að hans mati tungumál
(„spráket pá sjelfva Island") en aftur á móti talar hann um færeysku sem
mállýsku („en folkdialekt").
5 Mismunandi ao. hegða sér á ólíka vegu (sjá t.d. Maling 1980, Höskuld
Þráinsson 2010, Asgrím Angantýsson 2011 og tilv. í þessum ritum). Staða
sumra ao. er mjög frjáls en annarra fastskorðaðri, t.d. náttúrulega and-
spænis alltaf í aðalsetningum (< > táknar breytilega stöðu, * að tiltekin
staða sé ótæk):
(i) Jón <náttúrulega> les <náttúrulega> fyrir svefninn <náttúrulega>
(ii) Jón *<alltaf> les <alltaf> fyrir svefninn *<alltaf>
í (ii) sést að alltaf verður að standa strax á eftir persónubeygðri sögn, ólíkt
náttúrulega í (i). Atviksorð eins og alltaferu þess vegna kölluð miðlæg og í þann
flokk falla m.a. tíðaratviksorð og neitun. Vegna fastrar stöðu sinnar veita þau
traustari vísbendingar um setningafræðilega stöðu annarra hluta setningarinnar.