Orð og tunga - 01.06.2014, Síða 30

18
Orð og tungn
hefi eg óvíða fundið líka orðaskipun. Þó því bregði fyrir á einstöku
stað, eins og jeg man eptir t. a. m. á einum stað í Eglu, þá tel eg lík-
legra að ritarar hafi víxlað þar orðunum, en að þau standi svo skip-
uð í frumritinu. (Sigurður Gunnarsson 1878:10)
Dæmi Sigurðar eru á ýmsa lund og með þeim slæðast dæmi sem að
betur athuguðu máli tilheyra ekki málbreytunni.18
Færa má sterk rök fyrir því að um þetta leyti, á síðasta fjórðungi
19. aldar, sé raunverulega fyrst „tekin ákvörðun" um að gera S3
brottræka úr staðalmálinu. Um þetta vitnar ákaflega mikilvæg en
vannýtt heimild: verkefni skólapilta við Lærða skólann í Reykjavík
(sjá Braga Þorgrím Ólafsson 2004). Á Þjóðskjalasafni íslands eru varð-
veitt prófverkefni úr ýmsum greinum frá tímabilinu 1846-1904 með
leiðréttingum þess sem fór yfir, bæði á málfari og stíl. Það er merki-
legt við þessi gögn að yfirleitt kemur fram hver leiðrétti og þennan
einstæða brunn mætti nýta til þess að kafa dýpra ofan í mótun mál-
stefnu á síðari hluta 19. aldar og byrjun þeirrar tuttugustu.
Eg hef kannað efni í þessu safni, m.a. verkefni frá ólíkum tímum
sem nefnast íslenskur stíll, sem (yfirleitt) eru þýðingar úr dönsku á
íslensku, og íslenskar ritgerðir, þ.e. frjáls ritun um ákveðið efni. Eg
athugaði skipulega þessar tvær tegundir verkefna frá árunum 1847-
48, 1852,1855,1860,1875 og 1890 og skráði hjá mér allar leiðréttingar
á málfræðilegum atriðum. Niðurstaða mín af þessari athugun er sú
að a.m.k. fram til 1875 hafi ekki verið amast við notkun S3, enda þótt
slík orðaröð væri býsna algeng frá upphafi bæði í íslenskum stílum
og ritgerðum nemenda.
Fyrstu merki sem ég hef fundið um að litið sé á S3-orðaröð sem
málvillu eru frá 1882 og árið 1890 er orðaröðin líka leiðrétt, eins og sjá
má á myndum 3 og 4. Á báðum myndum sjást leiðréttingar Halldórs
Kr. Friðrikssonar. I þessu sambandi er rétt að nefna að Halldór Kr.
er sagður hafa haft gríðarmikil áhrif og „brýndi svo rækilega fyrir
nemendum að varast tilteknar málvillur að þær sáust vart í ritum
18 I fyrsta lagi er um að ræða stílfærslu (sjá t.d. Maling 1980) sem Jakob Jóh. Smári
(1920) telur einnig til S3:
(i) líka fyrir manninn, sem í raun og veru hefur unnið verkið (Jakob Jóh. Smári
1920:258)
(ii) sem svo víða hefir vel vandað (Sigurður Gunnarsson 1878:10)
Greiningin byggist sennilega á því að sem sé tilvísunarfornafn og gegni hlutverki
frumlags í setningunni. Sigurður (1878:10) gengur lengra og gagnrýnir orðaröð
þar sem atviksliðir fara á undan sögn óháð því hvort um auka- eða aðalsetningu
er að ræða, sbr. og maður svo hins vegar væri viss um; en aptur var vel kunnugur þeim
og hann að maklegleikum á.