Hugur - 01.06.2004, Blaðsíða 221

Hugur | 16. ÁR, 2004 | s. 219-234
Atli Harðarson
Frelsi sem dygð og
frjálsmannleg samfélagsskipan
Samanburður á Spinoza og Locke
1. Spinoza, Locke, trúfrelsi og opið samfélag
I þessari ritgerð ber ég saman það sem Benedict Spinoza og John Locke sögðu
um frelsi og frjálsa menn. Um þetta efni fjölluðu þeir báðir í höfuðritum sín-
um um heimspeki sem eru Siðfræðin eftir Spinoza og Ritgerð um mannlegan
skilning eftir Locke.1 Einnig kemur frelsi við sögu í ritum þeirra um trúmál og
stjórnmál. Hin helstu þessara rita eru: Ritgerð um guðfræði og stjórnmál og Rit-
gerð um stjómmál eftir Spinoza; Bréf um umburðarlyndi og Ritgerð um ríkisvald
eftir Locke.2 Umfjöllun minni er ædað að gefa gróft yfirlit yfir kenningar þess-
ara tveggja heimspekinga um frelsi og stöðu þeirra í hugmyndasögunni. Ég
styðst einkum við Siðfræði Spinoza og Ritgerð Lockes um mannlegan skilning
en ég vísa einnig til skrifa þeirra um trúmál og stjórnmál.
Spinoza og Locke voru jafnaldrar. Þeir fæddust báðir árið 1632. Þótt heim-
speki þeirra sé óhk eiga þeir það sameiginlegt að báðir mæltu fyrir trúfrelsi,
tjáningarfrelsi og frjálsmannlegri samfélagsskipan og litu svo á að megintil-
gangur ríkisvaldsins og laganna væri að tryggja frelsi borgaranna. Rit þeirra
um trúfrelsi og stjórnmál höfðu mikil áhrif á sínum tíma og áttu verulegan
þátt í þeirri hugarfarsbreytingu sem kennd er við upplýsingu og breiddist út
um Vestur-Evrópu frá lokum sautjándu aldar og fram eftir þeirri átjándu.
1 Siðfrœðiti nefnist á frummálinu Ethica ordine geometrico demomtrata og kom fyrst út skömmu eftir lát
Spinoza árið 1677. Ritgerð utn mannlegati skilning heitir á frummálinu An Essay Concerning Human
Understanding og kom fyrst út árið 1689. Bókin var endurútgefm þrívegis áður en Locke lést árið
1704 og kaflinn sem fjallar um frelsi (XXI. kafli í II. bók) tók verulegum breytingum frá fyrstu útgáfii
til þeirrar fjórðu. I því sem hér fer á eftir er stuðst við texta fjórðu útgáfii.
2 Ritgerð um guðfrœði og stjómmál eftir Spinoza kom út 1670 undir nafninu Tractatus Theologico-Polit-
icus. Ritgerð um stjómmál eftir Spinoza nefnist á frummálinu Tractatus Politicus. Þá bók skrifaði hann
rétt fyrir andlát sitt og hún kom út árið sem hann dó, 1677. Bréf um umburðarlyndi eftir Locke var
skrifað á latínu og kom út árið 1689 undir nafninu Epistola de Tolerantia. Ritgerð um rikisvald eftir
Locke kom einnig út 1689 og nefndist þá The Second Treatise of Govemment:An Essay Conceming the
True Original, Extent, and End of Civil Govemtnent.