Lesbók Morgunblaðsins - 18.11.1945, Blaðsíða 9

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
567
150 ÁRA MINNING SKULA FÓGETA: ÞRIÐJA GREIN
- SKÚLI VERÐUR FÓGETI -
i *
Eítir S. K. Steindórs
SEGIR Esphólín svo um þetta:
„En áður lauk árinu (1749) veitti
konungur Skúla Magnússyni sýslu-
manni, landfógetasýslu; má inarka
hvern byr Skúli hafði í þann tíma,
er hann átti deilur við samlenda
menn konunginum, og þó agasamt
stundum heima, og fjekk jafnframt
það embætti, er énginn hafði fyrr
haft íslenskra manna, og hjelt því
álengdar, og hafði í því svo mikinn
framgang, sem enginn annar hefir
haft hjer, af eigi æðra standi; og
enginn annar innlendur meiri, sem
enn mun heyrast“.
Landfógetaembættið var mikil
tignar- og trúnaðarstaða, en ábyrgð
ar og umsvifamikil og óvinsæl hjá
meginþorra landsmanna. Kemst
Skúli svo að orði í æfisögu sinni,
er hann hafði fengið embættið: —•
„Allir urðu forvirraðir, því áðxu-
höfðu þeir þeinkt, að so illur djöf-
ull sem landfógetinn gæti ómögu-
lega verið íslenskur“. — Gefa
þessi orð Skúla glögga mynd af
því, hvernig fyrirrennarar hans
í embættinu voru þokkaðir.
Á alþingi um sumarið 1750 skil-
aði Skúli af sjer Skagafjarðarsýslu
til Björns Magnússonar og fluttist
með búslóð sína til Bessastaða, og
hafði aðsetur þar fyrst um sinn.
Kvaddi hann Skagafjörð í hinsta
sinn hræðrur í huga með þessum
orðum: „Fari nú Skagafjörður
ætíð vel“.
Skoðamamunur Pingels og Skúla.
PINGEL amtmaður mun hafa
tekið Skúla af mikilli vinsemd, er
hann fluttist að Bessast,. því hann
hafði mikið álit á honum. Má sjá
það af brjefi er hann ritaði Sveini
lögm. Sölvasyni árið 1748. Þar seg-
ist Pingel í fyllstu hreinskilni álíta
Skiila duglegan, góðan og skyn-
saman embættismann, og segist
vegna dugnaðar hans, unna honum
og dáðst að honum. En bætir því
við, að enginn sje öfundsverður af
því að verða fyrir reiði hans. —<
Fjekk amtmaður brátt á því að
kenna, varð vinátta þeirra enda-
slepp, og snerist upp í mögnuðustu
óvild á báða bóga.
Um þessar mundir var mikið rætt
og ritað hjer a landi um það, hvað
unt væri að gera, til að bæta úr
eymdarástandi þjóðarinnary og
hver væri orsök ófarnaðarins. —<
Kom skoðun Pingels í Jjós í um-
burðarbrjefi tíl lögmanna og sýslu-
manna h.jer á landi, dags. 7. mars
1746. Kemst Pingel þar að þeirri
niðurstöðu, að orsakir til hins bága
ástands sjeu: „Leti. ómennska,
þrjóska og hirðuleysi íslendiuga“.
En óbrygðulasta ráðið, til að bæta
þessar meinsemdir, telur amtmaður
að muni reynast, að beita nógu
mikilli harðneskju við fólkið. Vitn-
ar hann í máli sínu til sönnunar,
að Pjetur „mikli“ Rússakeisari,,
ha'fi látið berja bændalýð sinn til
auðsveipni og nokkurrar atorku, og
telur að það muni einnig gefast vel
hjer. — Þetta var þá viðhorf æðsta
embættismanns þjóðarinnar, sem
búsetu hafði hjer, til landsfólksins.
Ilampaði Pingel því þó mjög; hve
velviljaður hann væri Islendingum.
En stiftamtmaður og stjórnar-herr-
arnir sátu í Kaupm.h. óg urðu að
sjá alt með annara augum.
Er Skúli var orðinn landfógeti,
fór hann að hugleiða meira en áð-
ur, heill og hag landsmanna. Varð
niðurstaða hans um orsakirnar til
hins hörmulega ástands allmikið á
annan veg, en hjá amtmatini. —
Skúli telur fátæktina, hungrið og
klæðleysið orsaka framtaksleysið,
og finnst ekki óeðlilegt þó að bónd-
inn „sem sjálfur er svangur með
konunni og börnunum afburðalaus-
um og nþktum“, geti ekki afkast-
að miklu starfi.
En Skúli sá hvar skórinn kreppti,
og var ekki í vafa um hver var á-
stæðan fyrir örbyrgð landsmanna,
og telur það vera: „Þann ójöfnuð,
að nær því engi af landsins börn-
um hefur uni svo langan tíma feng-
ið að njóta höndlunarf ól ksins
launa. Sje þessi ójöfnuður talinri í
131 ár, frá þeim fyrsta höndlunar-
taxta, 1619 til 1750, hvað óh’ætt er,
þá hleypur summan til 6,144,031
ríkisdala“. (Sex miljónir eitt hundr
að fjörutíu og fjögur þúsund 'og
þrjátíu og einn, ríkisdalir. Varla
mun auðvelt að gera sjer fulla grein
fyrir því, hvílík geypi fjárhæð
þetta er, miðað við þann tíma.) —
Skúli bætir þó við: „Að hvergi
nærri öll kurl komi til grafar“.
Og heldur áfram: „Itvað vilja menn
framar grenslast eftir orsÖkinni til
íslands almennu, ónáttúrlegu og ó-
bærilegu fátæktar, sem hefir í svo
mörg ár svift landið þeim nauðsyn-
legustu kröftum, að leyta sinnar
náttúrlegu næringar til lands og
vants?“ — Ilvílík frábær. rökfimi,
einurð og dirfska, hjá Skúla.
Og enn heldur hann áfram: —
„Ilvorki jarðeldar, jarðskjálftar,
skriðuföll nje landbrot er höfuð-