Tíminn - 24.12.1950, Side 37

JÓLABLAÐ TÍMANS 1950
37
\
JÓN BJÖRNSSON:
Hann hafði verið stálhraustur alla ævi og
varla fengið kvef, hvað þá aðra sjúkdóma. Því
var það er hann veiktist allt í einu, að hann
varð strax sannfærður um, að þetta yrði hans
fyrsta og síðasta sjúkdómslega. Hann hafði
haft þunga drauma upp á síðkastið — og all-
ir, sem þekktu hann, vissu, að hann var ber-
dreyminn. Draumar hans höfðu boðað hon-
um burtför hans úr þessari veröld.
En það var langt frá honum að æðrast út
af sliku. í raun og veru sætti hann sig við allt
nú orðið, já, meira að segja féll allt vel. Og nú
var hann staðráðinn í því, að svo sannarlega
sem hann hét Jónas og var fiskimaður, skyldi
brottför hans úr þessum veraldarinnar tára-
dal ekki verða á þann veg, að hann þyrfti að
fyrirverða sig fyrir neinum. Og hann vissi, að
einmitt dauði hans myndi verða til þess að
halda nafni hans uppi eftir hans dag, því að
ævilangt stritið eitt var ekki nóg til þess. Líf
hans hafði ekki ætíð verið dans á rósum, en
það voru örlög allra, sem unnu með höndum
sínum. En þó hafði verið bjart yfir síðustu ár-
um ævi hans. Sú birta stafaði af baráttu fyrir
göðu málefni, þvi að það lýsir ætíð af öllu, sem
er gott. JSinmitt rétt áður en hann veiktist
hafði honum tekist að ná langþráðu takmarki
— takmarki lífs síns. Það hafði kostað hann
langa^og stranga baráttu, en sú barátta hafði
verið barátta fyrir frelsi hans. Og er þessu
var náð, gat hann lagzt rólegur til hvíldar í
gröf sinni.
Hann hræddist ekki dauðann. í raun og
veru fannst honum, að hann gæti boðið hann
velkominn. Hefði það ekki verið vegna kon-
unnar hans, hennar Jórunnar, hefði hann
verið harðánægður með sitt hlutskipti. Hún
Jórunn hans elskuleg, hún hafði staðið
við hlið hans í blíðu sem stríðu í öll þessí ár,
og talað kjark í hann, þegar andbyrinn var að
því kominn að buga þrek hans og ræna hann
trúnni á lífið, hún, dóttir stórbóndans, sem í
trássi við vilja foreldra sinna hafði gifzt hon-
um, bláfátækum fiskimanninum — hún
myndi verða örvita af sorg, ef hann dæi frá
henni. Hjónaband þeirra hafði verið bæði
langt og farsælt, og fátæktin hafði aldrei
megnað að vinna bug á þeim. Og hún myndi
sakna hans ef hann dæi núna. Þau voru barn-
laus, svo ajg hún átti ekkert athvarf á ævi-
kvöldi sinu .... Nei, hann mátti blátt áfram
ekki deyja frá henni. Hún hafði fylgt honum
í öll þessi ár og stutt hann með ráðum og dáð,
og loks höfðu þau fengið að lifa þá stund, er
þau voru búin að örvænta um að kæmi nokk-
urntima, að þau kæmust upp úr fátæktinni,
og urðu meira að segja sæmilega efnum bú-
in, eftir þvi sem þá gerðist. En sú dýrð stóð
ekki lengi. Þau urðu að horfa upp á það, að
þau misstu allt sem þau áttu, og urðu að byrja
á ný eins og fyrst er þau fóru að búa. En sá
var munurinn, að þau voru orðin miðaldra og
lúin, er þetta kom fyrir. — En Jórunn hafði
ekki möglað; hún bar allan þennan mótgang
með sömu þolinmæðinni og þrautseigiunni,
nærri því eins og það væri sjálfsagður hlutur
að missa allt sem maður átti.
Og ofan á þetta bættist svo það, að fólk áleit
að hann hefði sólundað eignum sínum í ein-
tóma vitleysu. Hann varð að þola margar háð-
glósurnar vegna þess. Jórunn ein skildi, að
hann hafði aðeins gert það, sem hann áleit
skyldu sína.
Einu sinni hafði hann átt sinn eigin bát —
stórt og íallegt áttamannafar, og hafði verið
fisksælastur allra í þorpinu. Hann hafði haft
menn i vinnu hjá sér. Þeir báru honum hið
bezta orð. Þrátt fyrir mikinn kostnað hafði
hann brotizt í að byggja nýtt hús, en það
varð honum um megn, svo að hann neyddist
til að selja bátinn og ganga í félag með öðr-
um. Og helming alls þess, sem honum áskotn-
aðist við vinnuna, lagði hann til hliðar, og
leið hálfgerða neyð fremur en að taka á þessu
sparifé sínu. Hann. var álitinn heimskingi, eða
þá að minnsta kosti eitthvað bilaður á söns-
um. En hann einn — og svo auðvitað Jórunn
hans — voru sannfærð um, að hann mætti
ekki bregðast skyldum sínum.
Hann þreifaði undir koddann sinn og náði i
veskið sitt. í því voru laun hans fyrir siðustu
tvo mánuðina áður en hann veiktist. Hann
taldi peningaseðlana með skjálfandi höndum
og kinkaði ánægjulega kolli þegar því var lok-
ið. Það var nóg í veskinu! Hann gat greitt
síðustu afborgunina í dag, þegar presturinn
kæmi. Og auk þess yrði eitthvað eftir handa
Jórunni.
Jæja, hvað það snerti gæti hann dáið
ánægður!
Hann stóð ekki í skuld við nokkurn mann
framar. Og maour, sem engum skuldar neitt,
hefir enga ástæðu til að vera óánægður. Og
auk þess hafði hann bjargað heiðri ættar sinn-
ar, sem var meira virði en heiður hans sjálfs.
Og þetta var ennþá meira virði, þar sem hann
var síðasti afsprengur ættarinnar. Hún myndi
deyja út með honum. En enginn skyldi nokk-
urntima fá átyllu til að segja um hann, að
hann hefði brugðist skyldum sínum við ætt-
ina. Og sá síðasti i ættleggnum mátti sízt af
öllu varpa skugga á hann. Og til þess að halda
þetta áform sitt hafði hann barizt harðri bar-
áttu í fjölda mörg ár. Það hafði kostað hann
stöðuga fátækt og óhemju strit. En einmitt
núna var takmarkinu náð. ...
„Jórunn!“ hrópaði hann.
Lítil og grönn kona gekk ofur hægt inn úr
dyrunum að herberginu þar sem hann lá.
Hann virti hana snöggvast fyrir sér, rétt eins
og það væri langt sáðan hann hefði séð hana.
Og nú furðaði hann sig á því, að þessi veiklu-
lega kona skyldi hafa þolað strit og skort svo
margra ára. Og hún virtist alls ekki vera neitt
guggin, já, hún gat jafnvel brosað eins og allt
væri í stakasta lagi. . . . Og nú fann hann allt
i einu til löngunar til að lifa. í raun og veru
var ekkert því til fyrirstöðu að þau gætu átt
góða ævi enn um skeið. . . .
Jórunn strauk hárið frá gagnaugum hans og
hagræddi höfðalaginu.
„Ég var úti í eldhúsi. Get ég gert eitthvað
fyrir þig, vinur minn?“
„Ég þarfnast bráðum einskis framar,“ svar-
aði hann. „Ég finn, að ég á ekki langt eftir
ólifað.“
Jórunn brá svuntuhorninu upp að augunum.
„Segðu það ekki,“ snökkti hún. „Ég var ein-
mitt að vona, að þér batnaði bráðlega. Og það
væri svo gott að lifa nokkur ár ennþá! Lifa
sem frjálsar manneskjur.“
Síðustu orðin mælti hún með áherzlu í rödd-
inni.
Hann tók eftir því og sagði:
„Þú — ert þá ekki með þeim — hinum? sagði
hann hikandi.
„Nei, én þegar maður gerir það serft er rétt,
er engu líkara en að fólk taki til þess og lái
manni að hafa ekki gert rangt í stað þess.“
„Við skulum eklii láta það hafa áhrif á okk-
ur.“
„Nei, að sjálfsögðu ekki. En þegar manni
hefði getað liðið vel, en hefir valið þann kost
að standa við skyldur sínar og þola fátækt
vegna þess, þá er það kallað sauðarskapur.
Mér hefir gramist það.“
„Mér hefir sárnað það iíka, Jörunn! En það
hefir engin áhrif haft á ákvörðun mína, þvi
að ég veit, að heiður ættar minnar er meira
virði en minn eigin heiður. Og allir þeir, sem
hafa hæðzt að mér, vita auðsýnilega ekki, hvað
góð ætt er.“
Jónas reis á olnboga í rúminu og hló. Það
var engu likara en að hann hefði alveg gleymt
lasleika sínum. Gleymt því, að hann hafði ver-
ið sannfærður um að hann ætti að deyja.
„En ef þú hefir nú áorkað það eitt að eyði-
leggja heilsu þína með stritinu — óþarfa striti
— eins og sumir segja? Hafðir þú hinn minnsta
rétt til þess?“
„Það er betra að deyja fyrr, hafi maður gert
skyldu sína, heldur en að vera langlífur og
svíkja hana,“ sagði.hann.
„Já, já, við skulum ekki tala meira um það.
En ég heyri, að einhver er að berja að dyrum.
Ætli það sé ekki hann séra Tómas. Nú skal ég
láta hann koma inn til þín.“
Jónas brosti. Honum leið vel að öðru leyti en
því, að hann var ákaflega máttfarinn. Hann
gat ekki að sér gert að brosa að þessum orðum
hennar. Hún hafði áður látið svipaðar efa-
semdir í ljós. En hann vissi, að þar lá ekkert
bak við, því að hún hafði verið honum sam-
hent í öllu.
Séra Tómas kom inn í herbergið. Jórunn
hvarf út í eldhúsið til þess að sinna störfum
sínum á meðan þeir töluðu saman.
„Þú lítur sannarlega ekki út fyrir að vera
að kveðja þennan heim, svo að ég hefði ekki
þurft að flýta mér svona,“ sagði presturinn
glaðlega um leið og hann þrýsti hönd Jónas-
ar. „Hvað get ég gert fyrir þig, gamli vinur?"
Jónas tók veskið og mælti:
„Ég ætla að biðja þig að borga þetta í bank-
ann. Það er síðasta afborgunin af gömlu láni.“
Presturinn varð undrandi á svipinn. Hann
skildi ekki hvað Jónas gamli var að fara, og
kom sízt af öllu til hugar, að hann væri skuld-
ugur í bankanum.
„Þetta er mjög gömul skuld,“ sagði Jónas.
„Ég hefi verið að öngla saman upp í hana í
síðastliðin tuttugu ár. Og loksins hefir mér
tekizt að greiða hana að fullu.“
„Ég hélt ekki að þú hefðir tekið lán,“ sagði
séra Tómas.
„Það hefi ég heldur ekki gert. En samt
skulda ég . . . .“
„Ábyrgðir?“
„Nei, ég hefi aldrei skrifað undir neitt slíkt
— enda hefði nafn mitt víst ekki þótt mikil
trygging. En þessi skuld er min skuld engu að
síður.“
Nú var séra Tómas orðinn forvitinn. Margt
einkennilegt var sagt um Jónas gamla, en
hann var án efa ennþá undarlegri en fólk
gerði hann i tali sínu. Honum lá við að halda,
að gamli maðurinn væri farinn að tala óráð ...
Jónas gamli tók í nefið og fór sér ofur ró-
lega að öllu.
„Já, þú manst kannske eftir honum Sölva
bróðursyni minum .... Hann dó rétt eftir að
hann var búinn að ljúka prófi í lögfræði ....
Það er enginn efi á því, að hann hefði orðið
þarfur maður í þjóðfélaginu, ef honum hefði
orðið lengra lífs auðið . . . Ójá . . . En forlögin
ætluðu sér annað með hann. Þeim verðum við
allir að lúta . . . Já, látum okkur nú sjá. Það
eru nákvæmlega tuttugu ár síðan hann dó . . .
Og með dauða hans slokknaði síðasti mögu-
leikinn til þess að ætt okkar dæi ekki út. Og
nú er ég einn eftir . . . .“
Jónas tók sér dálitla málhvíld. Endurminn-
ingarnar sóttu svo að honum, að hann vissi
varla á hverju hann átti að byrja ....
„Sölvi var bláfátækur, en viljinn var óbug-
andi. Ég er viss um, að hann svalt á námsár-
unum. Og ég gat ekki hjálpað honum, þótt ég
feginn vildi og fyndi, að það var skylda mín.
Þetta var fyrir stríð og lítið um peninga hjá
fólki. En af því að Sölvi var duglegur, tókst
honum að fá lán til að standa straum af náms-
kostnaðinum. Nokkrir efnaðir menn hérna í
þorpinu hjálpuðu honum til þess með því að
ganga í ábyrgð fyrir hann. Þeir trúðu á hann.
. . . Og allt virtist nú leika í lyndi fyrir hon-
um. . . . En hálfum mánuði eftir að hann
hafði lokið prófinu, veiktist hann og dó . . . .“
„Já, ég man vel eftir hinum unga og efni-
lega manni,“ mælti séra Tómas, er Jónas gamli
þagnaði og tók í nefið.
„Já, það var ákaflega sorglegt. Mér þótti
mjög vænt um þennan frænda minn, og kann
ske ennþá vænna um hann fyrir þá sök, að
faðir hans og ég höfðum aldrei getað setið á
sáttshöfði. Faðir hans dó áður en Sölvi hóf
skólanám sitt. . . . Eftir að svona fór, gat ekki
hjá því farið, að velgerðamenn Sölva hlutu
að biða tilfinnanlegt tap. Ekki svo að skilja að
þeir hefðu haft orð á því við nokkurn mann.
En ég gat ekki látið þetta afskiptalaust. Ég
fann, að mér bar skylda til að greiða skuld
frænda míns. Og nú vildi svo vel til, að upp-
gangstímar urðu hérna i þorpinu eftir að
bátabryggjan var byggð og vélbátaútgerðin
hófst. Ég eignaðist bát, en seldi hann strax
aftur til þess að geta greitt af skuld Sölva. Og