Tíminn - 23.04.1960, Blaðsíða 8

8
TÍMINN, laugardaginn 23. apríl 196«.
J6nas Iwfcnír KW^ansson aod-
aðist eunmidagmn 3. apxíl s. L á
beirríili sfnn, heilsuhæli Náttúru-
læfcningafélagsins í Hveragerði.
Hann var fæddur á Snæringsstöð-
um í Svínflvatnshreppi í Austur-
Húnavatnssýslu 20. sept. árið 1870
og var því rösMega hálfnaður með
90. al-dursárið, er haam lézt. Vel
heiU að heilsu, óbilandi að þrótti
og Mfsfjöri, starfaði hann að heil-
brigðismálum fram á þetta síðasta
ár, er ljóst var að Mfsþrótturinn
var að smáfjara út og var hann
þó fram yfir jól hið bezta viðmæl-
andi um þessi mál og einkum sitt
mikla hugðarefni, náttúrulækninga
stefnuna í heilbrigðismálum.
Hafði hann nú um 60 ára skeið
verið einn af snillingum lækna-
stéttarinnar og brautryðjandi í
heilbrigðismálum og í þeim málum
lá eftir hann stórvirki, þar sem
stofnun og starfræksla Heilsuhælis
Náttúrulælcningafélagsins í Hvera-
gerði er, ásamt bóka- og tímarita-
útgáfu, þar sem hann ritaði stórum
mikið um heilbrigðismál, er flest
laut að þeim 'þætti heilbrigðismál-
enna, sem snertir næringu manna
og lifnaðarhætti. Hreyfing sú, sem
hann vafcti í þessu efni, mun
verða honum óbrotgjarn minnis-
varði, og varðaði hann þó ekkert
um þá hlið málsins, heldur hina,
iivaða gæfu þjóðin gæti sótt til
þeirrar stefnu er hann taldi grund-
vaHaratriði heilbrigðismálanna.
Hann grundvallaði næringar- og
lifnaðarháttafræðina og taldi óhik-
að, að þar væri að ræða um undir-
stöðu heilbrigðis og hamingju
manna. Af þessu var hann mann-
vinur og spámaður, sem komið
hefur á stað þróun í hamingjuleit
mannanna hér á jörð, og hefur í
því efni reist það merki, sem ekki
mun falla þótt að sjálfsögðu eigi
tíminn eftir að koma með margt
nýtt til viðbótar og upplýsingar.
Jónas ólst upp með foreldrum
sínum á Snæringsstöðum, en þau
voru Kristján Kristjánsson, ríka í
Stóradal, og Steinunn Guðmunds-
dóttir frá Kirkjubæ í Norðurárdal
í Húnavatnssýslu Ólafssonar. Ólaf
ur var fyrst ráðsmaður á Möðru-
völlum um 1810—12, Jónsson, Arn-
björnssonar, en Jón bjó á Stokka-
Iiíöðum í Eyjafirði. Ólafur kvænt-
ist á Möðruvöllum Sigríði Guð-
mundsdóttur frá Fornhaga, systir
skáld-Kósu og líklega árið 1813
fara þeir feðgar, Ólafur og Jón,
vestur í Húnaþing, og fæddisí
Guðmundur á Þverá í Höskulds-
staðasókn árið 1813. Bræður Stein-
unnar voru m. a. Jóhannes Nordal
og Jónas á Eyjólfsstöðum, en hálf-
bróðir Guðmundar, eftir s. k. Ól-
afs, var Páll á Akri, faðir séra
Bjarna í Steinnesi og Ólafs föður
Bjarna núverandi sendiherra Dana
á fslandi. Er mikið af þessum
heimildum tekið úr bréfi frá hin-
um kunna fræðimanni Magnúsi
hreppstjóra á Syðra-Hóli, Björns-
syni.
Magnús segir enn fremur um
ætt Kristjáns föður Jónasar:
,,Beinn karlleggur Jónasar læknis
Kristjánssonar verður ekki rakinn
lengra en til Jóns Jónssonar á
Mörk í fremra Laxárdal. Hann er
talinn fæddur fyrir aldamó-t 1700,
líklega fyrir 1790, og ætti því að
vera í manntalinu 1703, annað
hvoit í Skagafirði eða Húnavatns-
sýslu. En nafnið er algengt og þeir
margir, sem til greina geta komið
cg hafa komið fram ýmsar ágizk-
anir, en sannanir höfum við engar.
Jón býr á Mörk 1736 og allt frara
um 1750, nefur getað komio þar
fyrr, en heimildir skortir. — Jón
á Mörk var atorkubóndi tvg efna-
ínaður, harðjaxl mikill og auk-
refndur „harði bóndi" Kona hans
var Guðríður, f. 1699, Ilannes-
dóttir á Löngumýri í Skag-afirði, f.
1672, Ásgrímssonar. — — Frá |
þeim Jóni og Guðríði er kominn
mannfjöldi mikill, og hefur harka,
dugnaður og fésælni verið rík í
ættinni. —- — Sonur þeirra var
Jon í Balaskarði. Hann bjó á
Herjólfsstöðum í Ytri-Laxárdal
1762. Kona hans var Guðrún, f.
MINNINGARORÐ:
Jónas Kristjánsson, læknir
1737 Jónsdóttir, Guttormssonar í
Vík f. 1680, Böðvarssonar. Meðal
barna Jóns og Guðrúnar var Jón
á Snæringsstöðum, faðir Kristjáns
i Stóradal, en kona hans var Sig-
ríður Jónsdóttir bónda á Grund í
Svínadal Verður hér látið
staðar numið í ættfræðinni, þótt
miklu víðar og ýtarlegar reki
Magnús ættina.
Þau Snæringsstaðahjón, Krist-
ján og Steinunn, voru atoi'ku hjón
0g vel gefin, áhugasöm um fram-
farir og sjálfstæði þjóðarinnar, og
er það m. a. til marks, að þjóð-
hátíðarárið 1874 varð ekki af
neinu hátíðahaldi í Svínavatns-
Lreppi, þrátt fyrir það, að Kristján
vildi svo vera láta. En þá minntist
Kristján hins merka atburðar er
öllum fannst hafa orðið í 'þjóðlíf-
inu með hátíð á heimili sínu, gaf
öllum frí frá vinnu, borðsetti
beimafólk og hélt sjálfur ræðu af
þessu tilefni. Lýsir þetta að
nokkru hjónunum á Snærings-
stöðum. Þau bjuggu einnig við
góðan efnahag og eignuðust alls
11 börn og komust 8 til þroska, og
urðu dugmikið fólk, og eru enn á
lifi, Benedikt fyrr skólastjóri á
Eiðum, og bóndi á Þverá í Öxar-
firði og Guðbjörg, s. k. Ögmundar
Sigurðssonar skólastjóra, auk þess
Jóhannes í Amer.ku.
Á þessu heimili ólst Jónas upp
í glöðum systkinahópi og mann-
vænlegum, unz það reiðarslag
ciundi yfir að móðir hans dó h. .9.
okt. 1881, fertug að aldri. Hafði
hún alið barn h. 2. okt., en fékk
síðan barnsfarasótt er leiddi hana
til bana.
Alla ævi hefur Jónas harmað
móður sína og þótt hann væri þá
enn á bamsaldri, fékk hann fljótt
hugmynd um það, að hér hefði
ir.átt öðruvísi fara, ef þekking
hefði verið til staðar á veiðeigandi
læknisdómum. Hann taldi alla ævi
móður sína dána fyrir handvömm,
cg það var eigi miklu síðar sem
hann sagði föður sínum, að hann
ætlaði að gerast læknir, ef það
mætti verða til þess að varna því
að lítil böm misstu móður sina.
,.Láttu þá sjá,“ sagði faðir hans,
og frá þeim degi leit Jónas á þetta
sem heitstrengingu, sem hann yðii
a'ð standa og falla með.
Aðstæður gerðust nú örðugar á
b.eimilinu, og eigi miklu síðar fór
að bera á heilsuleysi í föður hans,
svo eigi gat orðið af því, að hann
kæmist í skóla. Faðir hans dó
1889, og Ieystist búskapur upp þótt
lefni vseru allgóð, sem nú Mka
gengu til skipta milli systkinanna.
Jónas var þá orðinn 19 ára og
hafði ekki getað sinnt námi, nema
lítinn tíma á Eyjólfsstöðum í
Vatnsdal við leiðsögu Sigurðar
stúdents Jonasáonar, frænda síns.
Séra Benedikt á Grenjaðarstað var
íöðurbróðir Jónasar og til hans fór
hann til undirbúnings námi haust-
ið 1889. Haustið eftir 1890 er Jón-
as var tvítugur, innritaðist hann í
Latínuskólann í Reykjavík og lauk
slúdentsprófi 1896. Hafði hann á
þessum árum heimili á Grenjaðar-
stað og vann þar á sumrum. Það
var fyrir fram ákveðið að hann
færi í Lækr.askólann og þaðan út-
ikrifaðist hann árið 1900 á þiítug-
asta aidursári. Hafði hann á þess-
um árum það fyrir sumarvinnu, að
fvlgja útlendingum í ferðalögum í
lmdinu, og var tvö sumur með
Howell, hiaum skozka, er drukkn-
aði í Héraðsvötnum 1900. Sumarið
1899 lá leið þeirr'a yfir og eftir
Langjökli, og ritaði Jónas ferða-
söguna, sem enn hefur ekki birzt
á prenti. Siðsumars 1900 sigldi
Jónas til Kaupmannahafnar til
venjulegs framhaldsnáms og kom
lieim sumarið eftir.
Þeir höfðu fylgzt að í námi frá
fyrstu tíð, Ingólfur Gíslason frá
Þverá og Jónas, og nú tóku þeir
til að athuga um laus embætti,
sem í raun og veru biðu ef'tir þeim.
Það var nýstofnað Reykdalslækn-
ishérað í Suður-Þingeyjarsýslu og
Fljótsdalslæknishérað í Norður-
Múlasýslu, er þá var læknislaust.
Þeir sömdu það með sér, að Ing-
ólfur sækti um Reykdælahérað,
þar sem hann var Þingeyingur, en
Jónas um Fljótsdalshérað. Gekk
þetta fram og voru veitingabréf
þeirra und'rrituð með fárra daga
millibili í ágúst 1901.
Litlu síðar lögðu ungu kandidat-
arnir á vit embætfa sinna. „Það
var 13. sept. sem við kvöddumst á
Einarsstöðum, þar sem Ingólfur
j tók heima, en ég hélt áfram í
Grenjaðarstað — í frænda, vina
og unnustu hendur,“ sagði Jónas.
Þá voni 11 ár liðin frá því að
hann lagðí á skólaveginn á göml-
urn, góðum reiðhesti séra Bene-
dikjts.
Á Grenjaðarstað stóð svo brúð-
kaup Jónasar h. 17. sept. s. á., og
gekk hann að eiga Hansínu dóttur
séra Benedikts. Var hún gáfuð
stúlka og vel mennt, og reyndist
Jónasi hinn traustasti lífsföru-
nautur. Litlu síðar þetta sama
haust settist svo Jónas að í emb-
ætti sínu, en hvorki var þar til
staðar bústaður né sjúkrahús, og
settist Jónas að á Arnheiðarstöð-
um, vel stæðu fyrirmyndarheimili,
en húsbændur gáfufólk, sem Jónas
batt ævilanga tryggð við. Árið
eítir fékk hann horn úr Hrafn-
kelsstöðum til ábúðar, en árið
1903 losnaði Brekka í Fljótsdal úr
ábúð, en su jörð var lögð til lækn-
isseturs á Austurlamdi í upphafi
þeirra mála 1772, en hafði eins
cít verið bændasetur á þessum
tíma. Á Brekku hóf Jónas mynd-
arbúskap og þá þegar hafði hann
sýnt slíka snilld í læknisdómum
við erfiðar ástæður, að læknis-
dæmið réðst í að reisa honum
sjúkrahús með læknisíbúð. Var
hann sjálfur lífið og s'álin í þeim
framkvæmdum, og lagði óhemju
cfiði á sjálfan sig við bygginguna;
fók jafnvel sjálfur upp grjót í
grunninn.
Læknisdæmið vai'ð brátt allt
Fljótsdalshérað með Borgarfirði,
og fyrstu árin var enginn sími í
lnndinu og Lagarfljót óbrúað, og
siðan bættist það við, vegna hins
mikla orðspors, sem af hónum fór
sem lækni, að hans var vitjað úr
nærliggjandi byggðalögum, er,
mikið lá við, og varð honum eink-
um tíðförult á Seyðisfjörð, en þar
var sjúkrahús og aðstaða til að
skera fólk upp við innanmeinum.
Tií þess var hann ætíð kvaddur,
ýmis til aðstcðar eða að gera upp-
skurðina á eigin hönd.
Jónas' sá, að svona erfiðu lækn-
isdæmi gæti hann ekki enzt til að
þjóna Iengi, og því var það, að
haustið, sem Sigurður Pálsson,
béraðslæknir á Sauðárkróki,
drukknaði. 1910, sótti hann um
þsð hérað og settist að á Sauðár-
króki um vorið 1911.
Héraðsmenn söknuðu hans ákaft
bæði sem læknis og leiðtoga. Hann
hafði hvergi hlíft sér né sparað sig
á neina grein, og var ljóst, að
nokkuð af „harða bónda“ háttum
átti hann í eðli sínu. Má í því sam-
bandi segja frá einni læknisaðgerð
hans, tii fróðleiks um manninn
cg einkum aðstöðu þá, sem hann
og fleiri læknar höfðu til læknis-
aðgerða á þessum tíma, og sem
oili því, að fæstir læknar gátu lagt
út í meiri háttar læknisaðgerðir
hei-ma í héruðum sínum.
Halldór Stefánsson fyrrv. alþm.
segir svo frá: „Ég átti þá heima á
Klaustri er Jónas gerði þá læknis-
aðgerð sem nú skal frá sagt, og
ir.un það hafa verið um veturinn
eða vorið 1902. Þá bjó á Glúms-
stöðum í Fljótsdal Stefán Hall-
grímsson. Hann var einstakt karl-
menn, yfirlætis- og æðrulaus.
Hann kenndi sér innvortismeins
og Jónas sagði, að hér væri um
mll að ræða í lifrinni, og mætti
ekki dragast að gera að því með
uppskurði. Var nú undinn bráður
bugur að læknisaðgerð og fór hún
íram á Klaustri. Stefán var lagður
á borð, og ég átti að halda höndum
hans, svo hann gripi þeim ekki til
í ósjálfræði, því hann var ekki
svæfður, og um staðdeyfingu var
heldur ekki að ræða. Jónas skar
nú dálítinn skurð inn úr skinninu
v'ð hægra síðubarð. Lítið blæddi
úr skurðinum, svo hann átti auð-
velt með að stöðva það. Síðan
beitti hann hnífnum lífið meira,
því vöðva skar hann ekki, heldur
greiddi sig inn á milli þeirra, þar
til lifrin Iá opin fyrir. Síðan greip
hann glóandi járntein, sem hann
hafði látið hita og bar að sárinu.
Ekki hafði Stefáni sézt bregða
r.eitt við sársaukann fram að
þessu, en þegar hann sá hvar lækn-
ir mundaði glóandi járnið, varð
honum að orði: „Ja, nú held ég þú
ætlir að meiða mig.“ „Nei, þér
verður nú ekki mikið um þetta,
lífrin er tilfinningalaus,“ sagði
Jónas. Jafnskjótt rak hann teininn
inn um sárið, opnaði sullinn og
færði út úr honum; lokaði síðan
sárinu og saumaði saman skinn-
sprettuna. Varð stefán heill af
meini sínu og lifði síðan mörg ár.
Mörg dæmi sMk gerðust í Fljóts-
dalshéraði. Var það Mka svo, að
ævilangar tryggðir batt Jónas við
marga menn á Fljótsdalshéraði.
Sauðárkrókslæknishérað varð
Jónasi stórum auðveldara en
Fijótsdalshérað. Þar kom hann að
allgóðu sjúkrahúsi, og annar lækn-
ir sat á Hofsósi, svo auðvelt var
að leifa aðstoðar við meiri háttar
læknisaðgerðir. Varð þar strax svo
nukil aðsókn að sjúkrahúsi hans
og öðrum læknisdómum. að varla
mátti hann upp líta tímum saman,
einkum fyrstu árin, meðan sjúkra-
liús voru íá í landinu. Fór, enn
sem fyrr, hið mesta orð af lækn-
isdómum hans, viti og ráðsnilld
v ið óvanalega atburði, einkum í
slysum. f hkagafirði gat hann þó
tekið þátt í almennum málum, var
í hreppsnefnd og í stjórn kaup-
félagsins um árabil, átti mestan
þátt í því, að vatnsveita var lögð
íil Sauárkróks, og öllum góðum
raálum var hann ótrauður liðs-
maður. Honum var það manna
mest að þakka að spanska veikin
var stöðvuð með samgöngubanni
yfir Holtavörðuheiði, og bjargaði
hann þar hundruðum mannslífa á
Norðurlandi og á Austurlandi,
enda gerði Gísli Sveinsson sýslu-
maður í Vík hið sama vði Fúlalæk.
Jónas gekkst fyrir stofnun fé-
lags í Skagafirði er nefndist Fram-
farafélag Skagfirðinga. Naut hann
tU þess atbeina ungra, gáfaðra og
framsækiima manna I sýslunni.
Var hann hann forseti þess alla
stund, en það starfaði um 20 ára
sHeið. Var þetta fyrst og fremst
málfundafélag er hélt umræðu-
fundi sína í sambandi við Sælu-
viku Skagfirðinga, einsfakt félags-
málafyrirbæri í landinu um lang-
an tíma. Á þessum fundum hél't
Jónas erindi um heilbrigðismál og
fieira, t. d. samvinnumál, og var
einlægur stuðningsmaður sam-
vinnuhreyfingarinnar. Þá var það
einnig að hann barst inn í stjórn-
málaátökin og var kosinn alþm. í
aukalandskjörinu 1926. í þessa
veiðistöð kom Jónas svo, að liann
vildi ekki siðan um tala, en árið
1930 var lokið þingsetu hans með
nvju landskjöri, þar sem hann
var ekki í íramboði.
Þannig leið tíminn í Skagafirði
við þrotlaust starf í embætti og að
félagsmálum, og við mikla þökk og
aðdáun Skagfirðinga. Hann gerð-
ist þar afar vinsæll maðpr og átti
hvers manns traust, og er þó ekki
því að leyna að það vildi gusta á
hinum pólitíska hefðartindi, með-
an Jónas sat þar uppi, en hann
kom þaðan ókalinn í vinsemd sinni
við héraðsbúa, enda stutt sem hríð-
in stóð. Stóð heimili hans öllum
opið við ómælda rausn og fyrir-
greiðslu, og áhrifin af háttum
hons, sem allir voru í hinum
gamla góða sveitalífsanda, urðu
víðtæk í héraðinu og ef til vill
víðar. Skagfirðingar sýndu honum
og konu hans ýmislegan sóma,
roinntúst meiri háttar tímamóta
í lífi þeirra með samfundum, gjöf-
um og kvæðum og sýndu á einn
sem annan hátt, vinsemd sína og
virðingu í garð hins mikilhæfa
manns, og hins góða heimilis, sem
var ósvikinn þáttur í lífi þeiirra
sjálfra.
Árið 1938 sleppti Jónas embætti
og flutti burt úr Skagafirði. Þau
hjónin voru kvödd með virðulegu
samsæti við mikil ræðuhöld. Jónas
var að ganga af starfsaldri emb-
arttismanna á fslandi, en hann
kvaddi Skagfirðinga með þeirri
yfirlýsingu, að það sem hann ætti
eftir af aldri og orku, ætlaði hann
að nota til þess að vinna að því,
„að lifað sé eftir lögmálum nátt-
úrunnar“. Ekki er líklegt. að öllum
hafi verið ijóst, hvaða starfsstefna
hér var í raun og veru tekin, né
hvað í henni fólst eða hvaða ár-
angurs mátti vænta, sem hann þó
teídi einhvers virði, slíkur kapps-
iraður sem hann var um árangur
af störfum sínum, maðurinn fast
vio sjötugs aldur.
Hann fór beina leið út í lönd,
sem hann hafði oft gert á embætt-
isferli sínum og snemma árs 1940
stofnaði hann náttúrulækninga-
félag íslands í Reykjavík, og veittu
30 menn úr þeirri byggð honum
atbeina við félagsstarfsemina.
Hann hafði þá fyrir mörgum ár-
um veitt því athygli, að til var
lækningastefna, sem einkum fólst
í vernd heilsunnar, svo sjúkdóma-
stríðinu mætti linna að meira eða
minna leyti. Þetta taldi hann aðal-
atriði heilbrigðismálanna, og að
þessum þætti þeirra þyrfti að snúa
sér meira en verið hafði. Þetta var
þá þegar mikil fræðigrein sem
mest sneri að næringunni, sem
byggir upp líkamann og viðheldur
honum. Svo snemma tók hann að
kynna sér þessa fræðigrein, að
h. 10. marz 1923, hélt hann fyrir-
lestur í Framfarafélaginu cr stóð
í hálfa nannan klukkutíma um
þessi nýju læknavísindi og kom
það fram, að þá þegar vissi hann
meginefni allra þeirra fræða i
' ailbrigðismálunum sem hér var
om að ræða, og sem’ síðan hafa
aðeins staðfestst en ekki um-
^reytzt, svo máli skipti. Sýnir
þetta hversu mikla athyggju Jónas
lagði í allar greinar læknavísinda.
og honum þótti sú spekin bezt. að
(Framhald á 13. síðuj.