Tíminn - 27.05.1961, Blaðsíða 11

11
TÍMINN, laugardasmn 37. mai 1961.
Trúðu ekki þín-
um eigin augum
f skugga hárra múra um-
hverfis knattspyrnuleikvöll-
inn í Princeton stendur lág
og yfirlætislaus bygging, en
þar er ein merkilegasta rann
sóknarstofa heimsins til
húsa. Starfssvið hennar er
það, að komast fyrir um,
hvernig sjón mannsins er í
raun og veru háttað.
þeim hlutum, sem líkaminn skynj
ar? Þessar spurningar eru stöð-
ugar uppspretlur athugana og
bollalegginga. Nútíminn hefur
komið fram með margar stað-
reyndir um hinn ytri heim, og
vissulega er mikið vitað um
skilningarvitin, en ennþá vitum
við sáralítið um hið dularfulla
X, — sem hvorki er hægt að
fella undir efni né anda — en
sem táknar skynjun okkar á hlut
unum.
bekk og bað hann að fá sér sæti.
Andartaki síðar var kveikt á ör-
mjóum ljós-um, mjög björtum,
og þeim beint að tæki einu um
það bil fimm metra frá gestin-
um. í ljósinu birtust tvær gular
kúlur, á stærð ,við handbolta.
Síðan þiýsti dr. Cantril á hnapp.
og um leið tóku kúlurnar að
þjóta fram og aftur til skiptis,
önnur að gestinum, svo sem
meter i einu, hin tilsvarandi
langt frá honum.
Fyrir þá, sem þar vinna, þýðir
orðið að „sjá“ meira en aðeins
það, að færa ljóshrif hinna ýmsu
mynda til heilans og breyta
þeim þar í útlínur og form. Það
þýðir einnig að „skynja“, sem
Reynslan segir sitt
Dr. Canril hefur sýnt fram á,
að þeir, sem þetta rannsaka, hafi
í raun og veru áhrif á efni og
eiginleika þess, sem rannsóknin
Það sem þú „sérð“, er meira og
minna afbakað af því, hvernig þú
heldur að það sé eða vilt að það
sé. En í rauninni getur það verið
Báðar fastar
Siðan bað dr. Cantril gestinn
að lýsa því, hvað hann hefði séð.
Síðan bauð hann honum að sjá,
hvað í raun og veru hafði gerzt.
Kúlurnar voru ekki lausar og
þaðan af siður festar við færan-
legan arm. Þær voru blöðrur og
báðar festar við loftdælu, og með
því að blása þær upp til skiptis
og lofttæma þær, samtímis þvi
að ljósum var breytt, fengust þau
sjónhrif, sem að framan var lýst.
Þegar önnur blaðran var blásin
upp, og sterkara Ijósi kastað á.
hana, þaut hún nær gestinum,
en loftið var minnkað í hinni og
ljósið á henni deyft.
allt öðru vísi.
sagt kraftaverkið, sem vierður,
þegar augað og meðvitundin sam
einast í að mynda vitundina.
Andinn fangi efnisins
Þessi gáta er aldagömul. Mörg-
um öldum áður en sálfræðin varð
sjálfstæð grein, en það varð hún
árið 1879 með stofnun sálrann-
sóknarstofnunarinnar við háskól-
ann í Leipzig, hafa heimspeking-
ar velt fyrir sér sambandinu
milli anda og efnis, andstæðu og
hliðstæðu, þess, sem tekið er
eftir og þess, sem tekur eftir.
Vissan um, að andinn sé fangi
efnisins og hafi ekki aðgang að
úthveifunni nema í gegnum hin-
ar örsmáu raufir skilningarvit-
anna, hefur gegnsýrt alla heim-
speki frá því á 6. öld f. Kr. til
þessa dags.
Það blessast . . .
Styrkleiki Ijóssins
— Hvers vegna sýndist yður
þær hreyfast, eri ekki stækka og
minnka, eins og þær í rauninni
gerðu? spurði dr. Cantril\ —
' ' SVarið er það, að þegar ég
beinist' að, eða með öðr.utp orð- • kveikti, sáuð þér í sjónhending.
i%‘‘belgirnir Voru jáfnstðrír, hlið
um, að þáð sem við sjáuin. er
ekki eingöngu það, sein er, held-
ur einnig það, sem við sjálf bæt-
um við í hlutfalli við okkar fyrri
reynslu, langanir og takmörk.
Þótt tilraunum þessum sé stöð-
ugt haldið áfram, liggja nú þeg-
ar fyrir miklar ásakanir á hend-
ur sjálfsöryggi mannsips, sem
segir: — Ég lít á hlutina eins
og þeir eru.
Það gerir þjóðfélag
mögulegt
Fyrir nokkru kom gestur til
dr. Cantrils og bað hann að lofa
sér að skyggnast inn í rannsókn-
við hlið. Og vegna fyrri reynslu
yðar vitið þér, að ef annar slík-
ur hlutur virðist stækka er það
af því, að hann kemur nær. Eftir
þessu farið þér í hvert sinn, sem
þér réttið út hendina eftir ein-
hverju, þegar þér leikið tennis.
þegar þér takið eftir bíl, sem
kemur á móti, eða þegar þér
farið yfir götu. Styrklefki ljóss-
ins hefur áhrif á dýptartilfinn-
inguna, ljókari hluturinn sýnist
vera nær.
Vanafestan
Síðan bað dr. Cantril gestinn
um að setjast aftur og endurtók
11. síban
tilraunina. í þetta sinn fannst
gestinum belgirnir hreyfast jafn
fjörlega og fyrr, jafnvel þótt
hann vissi nú, hvernig í öllu lá.
En dr. Cantril fullvissaði hann
um, að þannig væiu viðbrögð
allra. — Það er svo rótgróið i
okkur, að stærri hluturinn af
tveimur hliðstæðum er nær okk-
ur, að þótt skynsemi okkar viti,
hvernig belgirnir stækka og
minnka, skynjum við það stöð-
ugt sem hreyfingu en ekki sem
stærðarbreytingu.
Kúlurnar runnu upp í móti
Þessu næst fékk dr. Cantril
gesti sínum lepp og bað hann að
setja hann fyrir annað augað.
Svo slökkti hann Ijósið og leiddi
gestinn að stól við grindverk
og kveikti síðan ljósið á ný. Þá
blasti eftirfarandi við, að áliti
gestsins: Næstum því autt leik-
svið. Tómt herbergi með þrem-
ur Yeggjum, opið fram til áhorf-
endanna. Á veggnum fyrir miðju
voru tveir gluggar, og á gólfinu
milli þeirra sátu tveir uppstopp-
aðir bangsar, annar mun stærri
en hinn. Sviðið og gluggarnir
virtist vera fullkomlega vínkil-
rétt. Hið eina óvenjulega var
eins konar brú eða renna, sem
lá skáhalt ofan af vinstra vegg
niður að gólfi hægra megin. Þar,
hægra megin, opnaði dr. Cantril
lúgu í vegginn, og þar komu
nokkrar marmarakúlur út og
runnu upp eftir rennunni og
hurfu yfir vegginn vinstra meg-
in. Síðan stakk dr. Cantril höfð-
inu út um hægri gluggann, og
þá varð ekki betur séð en það
yrði feiknastórt og fyllti alveg
út í gluggann. Svo gekk hann að
vinstri glugganum, sem virtist
vera jafnstór, en þar minnkaði
dr. Cantril skyndilega niður í
dvergastærð. Með priki færði
hann bangsana um set, og eftir
því sem hann flutti þá til, breytt
ist stærð þeirra í sífellu.
Rak prikið í
Síðan fékk hann gesti sínum
prikið og bað hann að komá við
merki, sem gerð voru á hliðar-
veggina, hvort á móti öðru. Gest-
urinn gat varla seilzt í merkið á
vinstri veggnum, en þegar hann
sveiflaði prikinu í kringum sig til
þess að ná merkinu á hægra
veggnum, lak hann það í bak-
vegginn.
Vaninn ákveður lögun
Herbergið, sem gestinum hafði
virzt alveg ferhyrnt, hafði ekki
eitt einasta rétt horn, engan lá-
réttan flöt. Með öðru auga var
alveg ómögulegt fyrir hann að
dæma um fjarlægðir, þar sem öll
herbergi, sem hann áður þekkti,
voiu hornrétt, og höfðu lóðrétta
og lárétta fleti. — Hér, sagði dr.
Cantril, sjáum við táknrænt
dæmi um vanaregluna. Þar sem
þér hafið aðeins reynslu af venju
legum herbergjum, sláið þér því
strax föstu, að þetta sé sams
konar. Þér eruð svo ákveðinn í
þessu, að þér ákveðið þegar
stærð og lögun þess. Og yður
finnst hlutirnir í herberginu
skipta um stærð, en herbergið
virðist yður hið sama.
Undirstrika gamla
vitneskju
Fleiri svona dæmi væri hægt
að nefna, en þetta verður að
nægja að þessu sinni. En menn
verða að gera sér það Ijóst, að
þetta er ekkert'' nýtt fyiir sál-
fræðingana. — Það sem við í
rauninni gerum hér á Princeton,
segir dr. Cantril, — er að undir-
strika á nýjan leik gamla vit-
neskju. En hlutverk okkar hér
er að komast að raun um, hvern-
ig og hvers vegna fyrri reynsla
er svo áhrifamikil í öllum atrið-
um lífsins. Með þessum rann-
sóknum ættum við að geta varp-
að ljósi á það, hvers vegnamann
leg reynsla hefur þau áhrif, sem
hún hefur.
Mitt í þeim örustu framför-
um, sem mannsandinn hefur
nokkurn tíma séð, er það athygl-
isverð staðreynd, að mismunur-
inn milli rannsókna mannsins og
umhveifis hans verður æ meiri.
Og þó er það svo, að manna á
meðal er hinn raunverulegi heim
ur sá heimur, sem skilningarvit
okkar segja okkur að hann sé,
jörð, vötn, sjór, loft, tré, hús,
fjöll, bílar o. s. frv., þar sem
við lifum okkar daglega lífi. Og
af þvi, að við vitum ekki betur,
höldum við, að það sem við sjá-
um, sé í raun og veru svo, og
högum okkur eftir því. Það bless
ast, því hinir halda nákvæmlega
hið sama og við.
Hið dularfulla X
En rannsóknirnar, sem gerðar
eru á rannsóknarstofunni í
Princeton undir forystu Hadley
Cantril, sanna að hin forna gáta
um anda og efni er engan vegin
leyst. Er sál og hugur einfald-
lega móttökutæki fyrir líkamleg
áhríf? Er andinn þræll efnisins?
Skapar hugurinn eða breytir
með gestinn inn fyrir, gerði
hann honum ljóst, að það sem
hann nú sæh væri ekki aðeins
arstofurnar. Áður en hann færi
hlutirnir eins og þeir væru, held
ur bæra þeir svipmót af fyrri
reynslu gestsins, dómgreind
hans og ímyndun. — Við mynd-
um okkur allir okkar sálræna
umhverfi, úieð því að gefa öllum
hlutum eitthvað af reynslu okk-
ar, þó óafvitandi. Að skynja er
það, sem einhver tekur á móti
í ákvéðinni stöðu og úr ákveð-
inni stöðu. Hver og einn hefur
sína sérstöðu með það, sem
hann skynjar. En þegar tveir
taka á móti i sömu stöðu og úr
sömu stöðu, skynja þeir sama
hlutinn eins, að svo miklu leyti
sem áhugi þeirra og takmark er
hið sama. Og það eru þessi sam-
eiginlegu svið mannanna, sem
gera þjóðfélagslif mögulegt.
Tvær kúlur
Svo fór Cantril inn með gest-
inn. Inni fyrir var myrkur, og
dr. Cantril leiddi gest sinn að