Vísir - 24.12.1956, Side 14

14;
JQUUUUAÐ VÍSIS
næsta leiti viS hina nafnfrægu
Rauðainelsölkeldu, sem dró aS
sér alla athygli ferðalanga og
fræðímanna í þessu efni, enda
stórum voldugri en hin og
miklu nær þjóðbraut, sem Inátti
kaha fjölfai'na.
Kauðanmlsölkeldart fræga.
Það hlaut því að fára, sem
fói', að á meðan frægð Rauða-
menfói'mldunnar barst víðsveg-
ar, fyrir frásagnir fræðimanna
og forvitinna ferðamanna og
sjúteÍF menn viðsvegar bergðu
af lindum hennar sér til heilsu-
bótar, lúrði Oddastaðaölkeldan
í þögn innst í botni Hnappa-
dals og hafði því eina hlut-
verki að gegna að svala þorsta
íóiksins á tveknur kotbýlum
og bæta líðan þess.
Þeir, sem eiga leið milli bæj-
anna Höfða og Yt ra-Rauðamels
í Eýjahreppi, munu veita því
athygli, að hér um bil miðja
vega milli bæjanna, en þó tals-
vert úrleiðis til norðurs, stend-
ur lítið járnvarið hús á grónu
láglendi sunnan undir Rauða-
melsfjalli, alveg við hlíðar-
rætúr. Eftir stærð hússins að
dæma gætu ókunnugir haldið,
að þau væri um smalamanna-
kofa að ræða, en svo er ekki.
Hús þetta var á sínum tíma
byggt yfir hina nafnkunnu og
jmerkilegu Ratiðamelsölkeldu,
hefúr nú skýlt henni í nokkra
áratugi og mun halda því á-
•fram eins lengi og því epdist
aldur. Þar, sem húsið stendur,
hallar vel frá hlíðarrótum, svo
að regnvatn og jarðvatn frá
fjallinu hefur greiða ffámrás.
Landið á staðnum er mest-
.megnis gróið, en jarðvegurinn
grunnur víðast hvar og grjót
undir.
Ólga eins og í hver.
Ölvatnsuppsprettan er mjög
fögur. Lindin streymir fram úr
smágrýti og vatnið hoppar og
skvettist í brunnholunni eins og
í sjóðandi bver. Uppstreymi
lofttegunda með vatninu veld-
ur þeim hreyfinguni, og vatn-
ið er iskalt, hvernig sem viðrar,
silfurtært, beizkt á bragðið,
mjög lystugt til drykkjar og'
svalandi, ekki ckeimlíkt sóda-
vatni, en þá miklu ósaltara.
Frá .ómunaííð hefur þessi
lind streymt frá iðrum jarðar
fram í dagsins Ijós, án þess að
hafa verið sýndur mikill sómi,
að því er virðist, langt fram
eftir öldum. í ferðabók þeirra
Eggérts Ólafssonar og Bjanra
Pálssonar I. bls. 205—208,segir
svo úm Rauðamelsölkeldu me'ð-
al annars: „Ölkeldan sprettur
upp- í lækjarfarvegi, og yfir
henpi líggur náttúlfeg jarðbrú,
af samarifléttuðum íilöntaraf-
um. Ölkeldan er svo vatnsmikil,
að þótt lækurinn renni í gegn-
um hana með hörðúm straumi
og beri þannig mikið af vatni
hennar brott, er hún;. jafn
bragðmikil, svo að hægt er að
fá híð ágætastá ölkélÖíúvatri H'
•miðjúm læknum, þar sem það
strey,rriir'‘ i sífellu' úr hinum
vatrismiklu æðum ölkeldunn-
ar.“ Og enníremur segir svo
eftir að. lýst hefur verið .mörg-
um ölkeldum á SnæfélÍsriesi:
Raimsókmu-tilraun,
sem mistókst.
„Vatniðr í RauðaraeLöíkeldu
er tserára, bragðmeira íS§ iétt-
ara en í hinum ölkeldunum. Það
hefur einnig þægilegan sur-j
keim og er sérlega hressandi.
á bragðið umfram vatnið í hin-1
um ölkeldunum. Af þessum i
sökum er það hinn ágætasti
svala- og hressingardrykkur.“.
Þá segir frá þvi, að þeir félag-
ar hafi tekið öl í nokkrar
flöskur úr hverri ölkeldu, til
nánari rannsóknar í Kaup-|
mannahöfn. Var vandað til;
tappanna í flöskunum eins og
unnt var, og brætt yfir þá með
vaxi. Allt reyndist þetta til
einskis gagns, því þegar til átti
að taka hafði ölið tapað öllu
sínu upphaflega bragði, og var
orðið fúlt. Höfundarnir telja,
var síðar og taiin til spiliis á
ölkeldunni, hefur - að líkindunv
farið fram nálægt 1890. í III.
bindi af ferðabók Þorvalds
Thoroddsens segir frá því, að
hann hafi verið staddur við
Rauðamelsölkeldu 7. ágúst
1890 til þess að skoða hana.
Segir þar svo, meðal annars:
„Nú er búið að byggja dálítið
hús yfir ölkelduna. Það er mcð
steinveggjum og' timburþaki, og
liefir verið reist með samskot-
um: Það var þó ekki ennþá
fullgert. Aftur úr húsinu er dá-
lítið afhýsi yfir ölkelduna
sjálfa. Hún hefir verið hlaðin
upp og hreinsuð, og er nu eins

Ölið sýður og bullar eins og hver.
að gagnslaust s.é að taka .ölið
til langrar geymslu eða brott-
flutnings, nema unnt væri að
loka flöskunum svo vel, að þær
yrðu alveg loftþéttar. Kemur
þetta vel heim við það, sem
fyrr var sagt um geymslu á
ölkelduvatni. Fyllilega loft-
þéttar flöskur komu og ekki að
’naldi í þessu falli, sem síðar
segir.
Af framansögðu verður það
Ijóst, að menn hafa ekki látið
sér mjög annt um ölkelduna um
miðja 18. öld, þar sem hún var
þá látin eiga sig út í miðjum
læknum, sem óumflýjanlega
hlaut að valda miklum spjöll-
um á ölinu. Sennilega hefur
lýsing þeirra Eggérts og Bjarna,
á ölkelduvatninu og kostum
þess, orðið mðnnum hvatning
til þess að veita ölkeldunni
meiri athygli en áður. Umbæt-
urnar þar á staðnum hafá frá-
leitt verið örar né stórar, en
einhverntíma þar á eftir, máske
innan skamms hefur ölkeldan
verið losuð úr greipum lækjar-
íns. ; n,;r;,
Lýsing
ÞorVfilds Tho|-oddens. .
í JEésÍtÚ''íriinni kýíú-itistveg
fólki, sem var í blóma aldurs
síns um miðja 19. öld og búandi
í nágrenni við ölkelduna. Þá
hafði öldkeldan verið ofurlítið
áugá jinííiýúndir þúfu, að sögn
svo kráft-
svimaði þegar
þeir lutu niður aö hoiumtínn-
anum. Það ‘sagði ennfremur, að
ölkeldunni hefði síðar verjð
spillt með því að rífa þúfuna
og gera úr henni opinn, upp-
hlaðinn brunn. Sennilegt má
telja, að um leið og ölkeldan
var aðskilin frá læknum,, hafi
verið hlað.ið utan að henni tit
varnar fyrir ofanjairðarvatnÍpU'
Og þannig hafi þúfan yerið tií
komin. . Breýíingih, ' sem gérá'
og dálítið ker, sem tekur fjögur
heilanker af vatni. Kolsýran
streymir án afláts upp úr botn-
inuin, svo vatnjð sýriist sjóða
og bulla eins og í linsjóðandi
hver, hiti þess er 9" C, en loft-
■hitinn var samtímis 11%° C.
Ölkelduvatnið er mjög svalandi
og ljúffengt, og alveg cins og
kolsýruvötn þau, er menn gera
i (sódavatn) á bragðið, og enginn
sérstakur keimur af því. Úr gili
fyrir ofan rann áður oft valn
í öllieiduna og' gerði hana grugg-
uga. Nú er verið að grafa skurð
til þess að veita því vatnf frá.“
Alihenn tru á
lækningHmáttinn.
Engar heimildir eru nú lýrrir
hendi um það, hver eða hverjir
þeir voru, sem áttu frumkvæðið
að byggingu húsins yfir ölkeld-
una og samskotumítil þess. Eig-
andi Ytra-Rauðamels á þessum
tíma, og þar með ölkeldunnar,
var Kristján Jónsson frá Þverá
I. Eýjáhreppl, sem var efna-
bóndi, og hefðu eflaust getað
byggt yfii' ölkelduna á eigin
kostnað, hefði hann viljáð, og
án þess að verða útgjájdanna
Y^. fteir. semísóttu öl til lækn,-
inga Íangár leiðir og víðvegar
að, hafa verið svo dreifðir og
sambandáiausir sín á milli, að
ekki getur talizt sennilegt að
þeir hafi átt frumkvæðið að
•þ^su.... Er þv.í |l.í)degast að
bæridm’,; strm bjuggTi næst öl-
kéMunni og gátu þýí haft henn-
ar ein|a mest riotjrið jstaðaldri,
háfí úundizt samtökum um
þetta, til þess m. a. að firra sig
þeirri fyrirhöfn að moka vatns-
bólið upp á vetrum, bæði fyrir
sjálfá sig og aðra, sem oft komu
langt að eftir öli, ekki síðúr að
vetrinum én á öðrum árstíma.
Trúin á lækningamátt ölsins var
,og almenn um þessar mundir.
Var því' mikils um það vert að
geta átt greiðán* aðgárig að öl-
inu á hverjum tíma. og að það
væri eins gott og gallalaust og
unnt væri.
Aldrei borgun —
aldrei synjun.
Ýmislegt bendir til þess, að
notkun ölkelduvatsins frá
Rauðamei hafi verið töluverð,
en vitanlega þó smávægileg í
samanburði við það magn af
ölinu, se'm völ var á. Að líkind-
í um hefir ölið verið tekið með
i leyfi eigandans hverju sinni, að
! minsta kosti þegar utansveitar-
I menn fóru þeirra erinda. Aldrei
jmun hafa verið goldin synjun
! við slíkri bciðni, og aldrei hefir
I þess heyrzt getið, að borgun
væri tekin fyrir ölið. Menn
hafa líldega verið nógu ein-
faldir til þess að líta svo á öld-
um saman, að bessi heilsubæt-
andi svalalind væri ein af kær-
leiksgjöfum Guðs og náttúrunn
ar til þeirra, og hennar skyldu
allir njóta eftir þöríum sínum
og getu. En þó menn kunni að
hafa hugsað svo, og það verður
ekki fullyrt hér, þá hefir sú
skoðun þeirra reynzt fallvölt,
Sem annað í mannanna heimi,
eiris og sést af því, sem hér fer
á eftir.
Ytri-Rauðamelur, og þar með
ölkeldan, var bændaeign öldum
kveikti nokkra gróðavon í
brjóstum eigendanna, svo kunn-
ugt sé. En þar kom um síSir,
að jörðin færðist á aðrar hend-
ur, og þá kom fram á sjónar-
sviðið sá maður, sem hafði nóg
ímyndunarafl til þess að láta
sér til hugar koma, a'ð í ölkeld-
unni væri fólginn möguleiki til
nokkurs fjárhagslegs ábata.
I .. ..
' Jóns þátiur Vídalíns.
| Sa var Jón Vídalín, fæddur
: 1857, dáinn 1907. Mikilhæfur
kaupmaður og brezlcur konsúll
í Reykjavík. Hann varð eigandi
j að Ytra-Rauðamel með öllum
hans gögnum og gæðum, og
hann lét byggja hið áðurgreinda
hús yfir ölkeldima og setja fyr-
ir það loku og lás, til þess að
hver og einn gæti ekki lengur
gengíð í fjársjóðinn og' ausið úr
honum að vild sinni eins og ver-
13 hafði, né heldur unnið á hon-
um nokkur spjöll. Og nú er
þessi nafnkunni ölbrunnur bú-
inn að vera aflæstur í hálfa öld,
nema að því leyti sem tíminn
hefir hlevpt þar lokum frá með
hrörcsuri hússins. Nokkuð hefir
brunnúrinn gengið kaupum og
sölum þenna tíma, en ekki .er
kunnugt, að tekizt hafi að láta
! hann mala það gull í nokkurs
; manns vasa, sem vonir hafa að
líkindum staðið til upphaflega.
Árangurinn hefir því orðið sá
einn, áð’ enginn óvi'ðkómandi
hefir átt aðgang að uppsprett-
unni með frjálsu móti, Það hef-
ir vitanlega ékki gert ölkeld-
unni neinn baga, og eigendun-
um heiir þa'ð að líkindum fært
álíka mikið gagn.
Eins og, áður segir, hafði
Rauðimelur lengi verið bænda-
eign. Kristján Jónsson frá
Þverá, d. 1892, hafði átt jörðina
og búið þar í ínei'ra en 20 ár, er.
hann lézt. Eftir það féll jörðin
til erfingja hans. Sú ráðstöfun
stóð ekki nema i 2 ár, og var
jörðin þá seld Sigurði nokltrum
Sigurðssyní, sem kenndur var
,við Fiskilæk í Borgarfiarðar-
sýslu, fæddur þar 1857, sonur
Sigurðar Böðvai'ssonar smiðs
og konú hans^ Halldóru. Jons-
dóttúr: Koria Sigúrðar Sigurðs-
sonar var Ragnheiður Þórveigf
fædd 1889 að“'’BfekIriJkÓtí ‘í
Reykholtsdaþ dóttif hjónanna
Þórð'ar Þorkelssonar og Rann-
veigar Kolbeinsdóttur, er síðar
’ bjuggu að Leirá.
Nauðungarsala um
aldamót.
! Áður en Sigurður Sigurðs-
! son fluttist að Rauðamel hafðí
hann búið rausnarbúi á Stóra-
Fjalli og Svignaskarði í Mýra-
sýslu og talinn vel fjáður. Sagð-
ur var hann höíðinglyndur og
barst mikið á, gleðimaður og öl-
kær um of. En hvemig sem
þetta hefir verið í raun réttri
þá er hitt víst, að Sigurði heppn
aðist ekki vel með kaupin á
Rauðamel og bú.skapinn þar.
Komst hann í íjárþröng, sem
endaði með því, að hann hvarí
af landi brott og til Vestur-
heims rétt um aldamótin. Kona
hans fór einnig þangað síðar og
öll börn þeirra hjóna, sem voru
mörg. Upp úr þessu virðist hafa
komið til nauðungai'sölu á
Rauðamelnum, vegna veð-
skulda, og þann 16. des. 1901
hefur skiptaráðandinn í Snæ-
fellsness- og Hnappadalssýslu
gefið út afsalsbréf fyrir jörðinni
til handa Jóni Vídalín.
Eflaust hefur Jón Vídalín
þekkt Rauðamelsöldkeldu og
kosti hennai’, og ve| má vera,
að það hafi ekki sízt verið
hennar vegna að hann keypti
jörðina. Áhuga sinn á ölkeld-
unni sýndi hann með því, að
láta þegar reisa húsið yfir hana,
og eflaust með það fyrir aug-
um, að hefja þar meiri fram-
kvæmir síðar. Má nokkuð ráða
í hverjar þær framkvæmdir
hafa átt að verðá af réttindum
þeim, sem áskilin voru með öl-
keldunni, þegar hún var gerð
að séreign, sem bráðlega ver'ð-
ur sagt. Það segii' nokkuð til
um álit Jóns Vídalíns á verð-
mæti ölkeldunnar, að sú fregn
hefur borizt í blað'inu Fjallkon-
unni 26. jan. 1904, skv. bréfleg-
um upþlýsingum frá Kaup-
mannahöfn, að Jóni Vídalín
hafi verið boðnar 100.000 kr. í
öllcelduna, en hann hafnað því
, boði.
i •
(Thor Jensen eignast
Ytra-Rauðamel.
Kristján hrepþstjóri Jörunds-
son á Þverá annaðist það fyrir
Jón Vídalín að koma upp öl-
kelduhúsinu. Eínið til þess var
fengið í Borgamesi, en sá,' sem
smíöaði húsið var. Eiríkui’ Kúld
Jónsson bóndi á Ökrum í Hraun
hréppi.
. Jóp Vítialin andaðist 1907 án
þess: ap hafa komið; fyrirætlun-
uriý sírium með ölkeldúna til
frpkarj. - framkvæmda, ögc ;arið
eftír ýar jörðin, Yiri-ítáúða-
melurý áejd Thcr ; Jérisén
kaupiþánni í Reykjaýik. Jón
Jakobsson iandsbókavoySur,
sem kvæntur var .Kristínu
systur-Jóris Vidalins, hefir und-
irritað afsalið til Thors, sem
seljandi. Hefir Jón Jakobsson,
eða -þfm bjónin sameiginlega,
afj líHindúm tekið við jörðinni
eftir fráfall Jóns Vídalíns, sem
var barnlaus. Við þessá sölu á
jörðinni var öllceidan undan-
skilin, og eiganda ölkelduiinar
áskilinn aðgangur að henni,
réttur til vegarstæðis að henni,
ef. til kæmi, og .heimild til nauð-
synlégra bygginga tii reksturs.
.ölkeldunnar, geymsiuhúss/-af-
Framh.aldá"bls,24,