Morgunblaðið - 27.03.1947, Qupperneq 6

MORGUNBLAÐIÐ
Fimtudagur 27. mars 1947
VERSLUNARSTJETTIN OG ÞJÓÐIN
ÞAÐ VAR ÁRIÐ 1917 að‘| RÚ viðurkend að fullu af þeim
Garðar Gislason storkaupm ,sem yoru andstæðingar hans
ritaði grein um .verslunarmál
í „ísafold" og stóðu þar m.a.
þessi orð:
„Á styrjaldarárum þykja
að
En rit hans hafði mikil áhrif og öflugir að ilt var framhjá eiga alt undir erlendum heild
og höfuðsjónarmið hans erulþeim að komast og fslending, sölum um innkaup til lands-
ar fjelitlir. íslenskir kaup- ins. Má til dæmis nærri geta
menn risu upp en urðu unn-jað það kom sjer ekki illa á
vörpum undir í samkeppninni styrjaldarárunum 1914-1918
þá. B. K. hjelt aðallega fram
tvennu, að samábyrgð kaup-
fjelaganna væri hættuleg og
að tilvera frjálsrar kaup
það smamumr einir aö vega ’ mannastjettar væri rjettmæt.
með orðum enda hefur Samvinnumenn ljetu illa út af
yerslunarstjett þessa lands' m gtaðhæfingum B K
latið sig htlu skifta hingað til á sínum tíma en hafa nú við.
þott morg hnjoðsyrði hafi, urkent hvorttveggja í orði og
hrotið í hennar garð - i neff(á borði Þe menn minnast
um ogntum. yanalegahefur|ólátanna) gem urðu út af
venð svo bersymlegt hver til-1 bækling.B. K hljóta þeil. sem
gangunnn hefur venð með það muna gða þekkja að
ahlaupunum og þau svo ofim yerða öldungig foryiða_ B K
leg að verslunarstjettm hef|var útþúðað um al]ar bvgðir
ur Ul þessaekki sjeðastæðu landsinS) mönnum var ta]in
til að bera hond fynr hofuð ^ um að þarna væri á ferð.
sjer. Nu gæti jeg þo truað inni æru]aus okrari úr höfuð
að henni fan að fmnast timi ( staðnum sem reyndi að villa
til kommn að lækka rostann monnum sýn - telja menn af
i orðhakum þeim, sem gengið. hinni einu og sönnu tru og
hafa aþaðlagið,aðþeiryrðu gera menn að undirlægjum
aldrei virtir svars, og þvi tek eingkonar nýtísku selstöðu_
ið upp oheiðarlegustu bar- manna En þeggi úlfaþytur
dagaaðferðma - eitrað gas verður skiljanlegri þo.ar at.
a sma visu — rog og ohroður,
hugað er að á þeim tíma, sem
B. K. skrifaði bækling sinn,
að til voru íslenskir heild-
salar.
En þýðing þess merkisat-
burðar að til varð íslensk
heildsala hefir verið vandlega
við þá sterkari. Sama er að
segja um verslunarfjelögin,.
sem sumstaðar voru stofnuð.
fsl. versl.stj. átti. við hrein-
ustu bágindi að búa, lengi
vel. En hún ljet ekki kúg-! þöguð í hel.
ast og efldist smátt og smátt.
Þó er tæplega hægt að segja III.
að innlendri verslunarstjett Þess var getið j lok fyrsta
hafi verulega vaxið fiskm lkafla þessarar greinar aö and
um hiygg fyi en Landsbank stæðingar hinnar frjálsu
inn og síðar íslandsbanki 'verslunarstjettar hefðu eftir
voru stofnaðir. Lengi fiaman ákafan árðður náð meiri-
af var það svo að almennmg Wuta & Alþingi og þeim meiri
urþurftiaðfáuttektsínaað,hluta hjeldu þeir lengi. En
láni en íslenskir kaupmenn þesgi meiri hluti varð að
höfðu sama og ekkert 1 ekst-, stryka yfir stðru orðin gagn
nrsfje og stóðu þvi hölljnn yart verslunarstjettinni
fæti um öll lán.
En innlend bankastarfsemi
I engin alvara varð úr að
á þessa stjett manna, er þeir
breiða út um bæi og. sveitir
með bæklingum og blöðum“.
Síðan þetta var ritað eru
liðin 30 ár en sýnist þó eiga
við enn í dag. Árið 1917 voru
aðeins liðin 10—15 ár frá því
að heildsala komst að ein-
hv.erju leyti á innlendra
mawia hendur. Áður höfðu j
landsmenn goldið stórfelda málum en öðrum gkvldi af,
skatta til utlendmga vegna neita_ glíku skráargatssjónar
þess að heildsalan var ekki
miði var búið að halda að
mönnum í mörg ár og fjöldi
manna hafði tileinkað sjer
það. Þess vegna hrukku menn
við. „Margt sómafólk verður
,, * . , .. . , . . ... illa stætt í kirkju hjá hrein-
afram að bera hondfyrir hof gkilnum klerki.< segir Einar
innlend.
Vörn Garðars GísJasonar
fyrir íslenska verslunarstjett
var rökföst og snögg. En
verslunarstjettin hjelt ekki
og
út-
rýma henni. Þeir treystu sjer,
vaið biáðlega til þess að \rers jekki til þess af eðlilegUm a.,
unarstjettin gat fengið rékf* stæðum. Að vísu voru gjald.
ursfje að lam og varð þa,' eyrishöftin á arunum eftir'
þröngt fyrir dyrum víða hja;19o0 notuð til að þrengja
erlendu kaupmönnunum. 'nokkuð kost verslunarstjett-
Baslið hafði að vissu leyti arinnar en krepputímarnir
sýndi mikill fjöldi manna svip^alið íslensku kaupmennina leiddu einmitt í ljos að þá var
aða lotningu við búðardyr i upp. Þeii urðu leiknii í að kaupmannastjettin omissandi
kaupfjelaganna, eins og áður afla góðs og ódýrs varnings Eandsmenn voru hraktir með
og skildu vel hvert hlutverk viðskifti sín land úr landi.
þeirra var. Samvinnufjelögm Gömul sambond þurfti að
áttu einnig örðugt uppdratt- glíta og hnýta onnur ný. út.
ar en þeim og kaupmönnun- flutningsverslunin var öll á
um tokst smatt og smatt að hverfanda hveli en ekki var
ryðja erlendu verslununum nt að kaupa annarsstaðar en
mjög víða ui vegi. | en þar sem hægt var að selja
En einn var gallinn og hann j figk og landbúnaðarvorur. Þá
var sá að innlendir heildsalar gott að eiga æfðar hend.
voru ekki til. Kaupmenmrmr lr fi] að leita al^f nýrra og
urðu að fa vörur sinar í t1-inýrra sambanda, gera hag-
tölulega smaum sendmgum1 kyæm innkaup á áður óþekt.
var títt að votta við kirkju-
dyr. Búðardyrnar voru orðn-
ar eicskonar kirkjudyr. Trúin.
var líka sumstaðar mest orð-
in §ú, að ekki væri til nema
íeinn sannur aðili í verslunar-
uð sjer. hvað þá að hugsa til
sóknar. En óvildarmenn
f r j álsrar verslunarst j ettar
Benediktsson. En áróðurs-
tæki þeirra, sem þá vildu ein-
, ,,,, oka alla verslun og ryðja
hjeldu hmsvegar fram latlaus , ,. ... . . ,
J . , . verslunarstjettmm burt voru
um æsingum á hendur henni
og notuðu til þess úbreidd
blöð, stjórnmálaflokka, sem
fóru eldi um landið og yfir-
leitt öll hugsanleg meðol. Þess
ir menn sannfærðu stórann
hóp landsmanna sinna um, að
versl.stjettin væri „snýkju-
dýr á þjóðinni“ og sumsstað-
ílf”1? ”!taUpmaðl,r':'andsteSinganna
orðið halígert skammaryrði
þá orðin svo sterk að þeim
tókst að miklu leyti að loka
aftur augum þeirra, sem áð-
ur höfðu verið blindir en
eygðu í bili mun dags og næt-
ur, þegar þeir lásu rit B. K.
erlendis frá og guldu með því
stóran skatt í erlenda vasa,
um slóðum
Síðan innlend heildsala varð
En um og eftir aldamotm tiþ hafa viðskifti okkar snú
siðustu tok að birta i lofti. igt & ýmga vegu>
Þá bættist við ný lánsstofn-> Fyrgtu árin yoru gvo að,
un fslandsbanki, sem varð til gegja a]]ar leigir opnar en
mikilla þnfa, utgerð færðist gíðan kemur styrjöldin 1914
i aukana og þa toku fyrstu _1918 og logðust þa viðskifti
islensku heildsalarmr til mjög til Ameríku og var það
staiía. ; 'nýr heimur fyrir íslenska
Það er ekki vafi a að þessm verslunarmenn. Eftir styrjold
tveir atburðir, sem skeðu a ina yar ekki unt að versla
á fyrsta tug aldarmnar, upp-' lengur við Ameríku og varð
Verslunarstjettin hjelt á- haf íslenskrar togaraútgerðar
fram sínu hljóðláta starfi,
eins og áður og ljet áróður
afskiftalít-
Bakmælgin hjelt áfram,
' mn.
Sú hugsun varð útbreidd að|eins og áður Qg eftir fá ár
emo a æ í a a veis un, a urðu andstæðingar verslunar_
hana í hendur einum aðila,
kaupfj elögunum, en útrýma
gersamlega frjálsri kaup-
mannastjett, sem þá var að
rísa upp við erfið skilyrði.
Ef til vill eru greinar G. G.
í ísafold fyrsta vörnin fyrir
stjettarinnar í meiri hluta á
þingi þjóðarinnar.
II.
Það eru ekki nema örfá ár
þar til unt er að minnast þess
íslenska verslunarstjett, sem að algert verslunarfrelsi var
fram kom og nokkuð kvað að
og hefði slíkum vörnum betur
verið haldið áfram. En, eins
og áður er sagt, varð ekki úr
því. Það var fyrst árið 1922
að Björn Kristjánsson ritaði
bækling sinn um „Verslunar-
ólagið“ að tekin var upp vörn
að nýju fyrir frjálsa verslun-
arstjett og um leið sókn á
hendur því verslunarskipu-
lagi, sem haldið hafði verið
mest fram. út af riti B. K.
varð hinn mesti úlfaþytur svo
slíks eru fá dæmi hjer á landi
á seinni árum, þegar um bækl
ing eða blaðagrein er að ræða.
veitt íslendfhgum. Jón Sig-
urðsson hafði barist manna
mest fyrir þessu máli. Hann
ritar á einum stað. „Gjörum
verslunina á íslandi sjálfu
sem frjálsasta og komum upp
atvinnuvegunum .........“ Það.
var þessvegna engin tilviljun,;
að íslenskir kaupsýslumenn
urðu meðal öflugustu stuðn-
ingsmanna Jóns Sigurðssonar.
Þjóðin fagnaði verslunar-
verslunarfrelsinu ákaft. En
svo fór að það tók langan
tíma að koma á fót alinnlend
um verslunum, Erlendu kaup-
mennirnir voru svo rótfastir
og íslenskrar heildsölu ásamt
stofnun Eimskipafjelags ís-
lands 1914 munu ætíð verða
taldir sögulegustu atburðir í
íslensku atvinnulífi á fyrstu
40—50 árum aldarinnar.
En það fór ejns með heild-
salann og kaupmanninn.
Varla var íslensk heildsala-
stjett vaxin úr grasi fyr en
hún varð fyrir hinum hat-
römmustu árásum. íslenskir
heildsalar voru t.d. taldir „ó-
þarfa milliliðir“. Þá hófst fyr
ir alvöru áróðurinn fyrir því
að einoka verslunina handa
einum ákveðnum aðila. Það
var ekkert á það litið hve inn
lend heildverslun sparaði
landsmönnum mikið fje og
skapaði mikið hagræði. ^að:
var ekkert á það litið hver er
eðlileg verkaskifting í allri
verslun að einn aðili annist
stórkaup en annar dreyfingu
varanna. Annars skal ekki far
ið nánar út í þetta atriði hjer
en það má vera auðskilið að
þá á ný að leita til Evrópu.
Síðan koma krepputímarnir
eftir 1930 þegar öll verslunar
sambönd fóru á ringulreið,
eins og áður er sagt. Þarnæst
kemur styrjöldin 1939 og þá
leggjast viðskiftin enn á ný
að verulegu leyti til Ameríku
Nú eru þau viðskifti að ]ok-
ast að verulegu leyti og nú
þarf enn að leita um allar jarð
ir eftir vörum og skilja víst
flestir hve auðvelt slíkt er nú.
Það er því synd að segja að
'íslensk verslunarstjett hafi
átt hæga og rólega daga það
sem af er þessari öld. Við
þetta bætast svo örðugleik-
arnir inn á við, ofskipulagn-
ing þess opinbera á öllu, sem1
lýtur að viðskiftum og alt,
sem slíku hefur fylgt.
★
Þess var áður getið að kaup
fjelögin hafi nú í orði viður-
kent nauðs'yn frjálsrar versl
unar og þar með tilverurjett
verslunarstjettarinnar. Til
þess að taka af allan vafa í
það var landsmönnum mikill þessu efni var gefin út sjer-
búhnykkur að þurfa ekki að stök yfirlýsing á aðalfundi
S. f. S. fyrir ekki löngu síðan.
Þar með er strykað yfir þau
arð, sem einu sinni stóðu í
„Tímanum":
„Kaupmennirnir eru ekkii
aðeins óþarfir, heldur lands
ins verstu ómagar.“
Áróðurinn gegn verslunar-
stjettinni ætti því að vera
lokið úr þeirri átt. -
En nú er risinn upp nýr
hópur manna, sem í orði
kveðnu stefnir ákveðið að því
að gera alla verslun að lands-
verslun. Þessir menn vilja
endurreisa einokunina á fs-
landi. Sumir vilja fara lengra
í þessu efni en aðrir skemra
svo sem að löggilda tiltekna
tölu innflytjenda.
Verslunarmenn mega því
sjá að enn er þeim haslaðuú
völlur og ekki á mildari hátt
en áður. Blað landsverslunar-
manna heldur uppi látlausum
áróðri á hendur verslunar-
stjettinni og -grípur hvert
tækifæri til að gera henni alt
til miska. Verslunarstjettinni
eru þar valin ófögur orð.
Landsverslunarmenn nota nú
öll sín öflugu áróðurstæki til
að koma því inn hjá lands-
mönnum að ríkisverslun sje
það, sem koma skuli. Þeir
haga sjer ekki alveg á ósvip-
aðan hátt og þeir, sem forð-
um vildu binda öll viðskifti
við kaupfjelög og varð þá milc
ið ágengt við að telja mönn-
um trú um að verslunarstjett
in væri óþörf og ill. Hver
veit hvað þessum mönnum
verður ágengt ef engu er
svarað? Verslunarmenn halda
áfram við störf sín eins og
fyr og láta þennan orðaþyt
afskiftalausan.
En er nú ekki komið að
sömu sporaslóðinni og 1917,
þegar Garðar Gíslason tók
upp vörn fyrir verslunarstjett
ina? Er ekki „kominn tími til
að lækka rostann í orðhákum
þeim, sem gengið hafa á það
lagið að þeir yrðu aldrei virt-
ir svars, og því tekið upp ó-
heiðarlegustu bardagaaðferð-
ina — eitrað gas á sína vísu
— róg og óhróður á þessa
stjett manna.....“, eins og G.
G. ritaði og tilfært var í upp-
hafi þessarar greinar“.
Þetta sýnist skylda veresl-
unarstjettarinnar vegna þess
að hún og þjóðin eiga sam-
leið. Þjóðin vill frjálsa versl-
un en ekki einokun. Þjóðin
vill að verslunin í landinu
verði áfram á frjálsum grund
velli, sem bæði starfi á kaup
menn og kaupfjelög sam-
kvæmt þeim lögum og reglum
sem hverju sinni gilda um
verslun og viðskifti.
i Ungur, áhugasamur bú- i
| fræðingur eða bóndi get- I
| ur komist að sem ráðs- i
= maður á góðri jörð með f
f stóru og vel ræktuðu túni =
f og góðum húsakynnum. f
| Ágæt skilyrði til útgerðar f
f einnig. Leiga á jörðinni =
í gæti komið til greina. •— f
| Lysthafendur leiti frekari |
f upplýsinga með brjefi til i
| afgreiðslu þessa blaðs fyr- f
f ir 31. þ. m., merktu: „Bú- f
I jörð — 659“.