Morgunblaðið - 22.09.1949, Qupperneq 9

Fimmtudagur 22. sept. 1949.
-yr~r~r~**7~. :■; ; ~ fT—rr
MORGUNBLAÐIÐ

'©
n:
ö?3RrskismáS 5
Leitað eftir nýjum ráðum til varnar landinu
eftir að hlutleysið hafði reynst gagnslaust
ATBURÐIR síðari heimsstyrj-
aldarinnar kenndu íslending-
um, að þeir gátu ekki umflúið
etaðreyndirnar um hernaðar-
þýðingu landsins, að hlutleys-
ið var engin vörn og að þeir
gátu ekki látið sjer í ljettu rúmi
liggja, hvor ofan á yrði í þeim
heljarátökum, er þá áttu sjer
etað.
Hervarnarsáttmálinn við
Bandaríkin sumarið 1941 kvað
upp dauðadóminn yfir „hlut-
leysis“-kenningunni, * sem
reynst hafði máttvana til vernd
ar landinu.
íslendingar sáu landi
sínu borgið með samning-
um ið stórveldin og þorðu
að velja á milli
I ræðu minni á Þingvöllum
18. júní 1943 draþ jeg á þýð-
ingu hervarnarsamningsins. Jeg
sagði þá um samning þenna
m. a.:
,.Með honum varð gerbreyt-
ing á utanríkisstefnu Islands.
Þangað til höfðu íslendingar
stranglega fylgt því fyrirmæli
19. greinar sambandslaganna,
að ísland lýsti ævarandi hlut-
leysi sínu. Af þessari stefnu
leiddi algert athafnaleysi í ut-
anríkismálum. öðrum en þeim,
sem varða verslun og viðskipti.
Reglan var sú ein, að bíða og
sjá hvað setti
Með hervarnarsamningnum
var í fyrsta skipti og á eftir-
minnilegan hátt horfið frá þess-
ari reglu. Hlutleysisyfirlýsing-
in í 19. gr. sambandslaganna
var brotin. E. t. v. ekki þegar
í stað, en að því stefnt, þar sem
allir bjuggust við, að Bandarík-
in mundu áður en lyki lenda í
ófriðnum, svo sem brátt varð.
Eigi verður um það deilt, að
horfið var frá hinu algera hlut-
leysi af ríkri nauðsyn. En þarna
er enn eitt dæmi þess, að
straumur tímans ber í brott
hvert fyrirmæli sambandslag-
anna af öðru, og að þessu sinni
• áttu Bretland og Bandaríkin
beinan hlut að.
Mikilsverðara er þó hitt, að
atburðirnir höfðu kennt íslend-
ingum, að einangrun þeirra
var úr sögunni. Þeir urðu að
taka upp athafnasemi í utan-
rikismálum. Sjá landi sínu borg
ið með samningum við stór-
veldin og þora að velja á
milli“.
Brynjólfur Bjarnason
sagði, að á íslandi mætti
skjóta án miskunnar, að-
um við stórveldin og
þorðu að velja á milli
Óhætt er að fullyrða, að fyr-
ir árið 1940 mundu fáir íslend-
ingar hafa viljað gera slíkan
samning við nokkra þjóð. Auð-
vitað voru menn misjafnljega
fljótir að átta sig á hinu brejrtta
viðhorfi, en þó var hervarnar-
samningurinn samþykktur með
samhljóða atkvæðum allra þing
manna annara en fulltrúa
kommúnista á Alþingi.
Kommúnistar ætluðu að útvega Rúss-
um átyilu til íblöndunar um íslensk mál
Brynjólfur Bjarnason gerði á
I eftirminnilegan hátt grein fyr-
ir afstöðu kommúnista, er hann
I agði, að íslendingar myndu ■
■ekki telja það eftir sjer þótt j
!hier „verði skotið án allrar
:miskunar“, ,,ef ráðstafanir
ÍBandaríkjanna yrðu til þéss, að
veitt yrði virk aðstoð í þeirri
baráttu. sem háð er á austur
vígstöðvunum“. (Alþmgistíð-
indi 1941, 57. löggjafaþing. síða
45, 5. sbr. 24.—28. lína að of-
an).
A þessari úrslitastundu gat
aðalumboðsmaður kommúnista
flokksins hjer á landi ekki dul-
ið það, að hann taldi, að hags-
munir Rússa ættu að ráða meira
um utanríkisstefnu Islendinga
en hagsmunir Islendinga
sjálfra. Sem betur fer, voru það
þó fáir, sem litu þannig á, og
nú er það orðið viðurkennt af
öllum nema æstustu kommún-
istum og örfáum sjervitring-
um, að íslendingar hafi gert
rjett, þegar þeir gerðu hervarn-
arsamninginn 1941.
Kommúnistar vildu fá
ábyrgð Rússa
Um hitt voru allflestir sam-
mála, að þótt hervarnarsamn-
ingurinn 1941 væri hagkvæm-
ur úr því, sem komið var, þá
var ekki með honum fundin
varanleg lausn á vörnum Is-
lands, ef til síðari ófriðar kæmi.
Um það bil, sem lýðveldið var
stofnað 1944, var það að von-
um mjög ríkt í hugum manna,
hvernig tryggt yrði framtíðar-
öryggi íslands. Þá var einnig
töluvert unnið að því meðal al-
upp úr þáverandi óvirðingu,
vegna setu utanþingsstjórnar-
innar sökum ósamlyndisins á
Alþingi. Áttu sjer þessvegna
um þær mundir stað allítarleg-
ar viðræður á milli flokkanna
um möguleika á stofnun þing-
ræðisstjórnar.
í þeim viðræðum lögðu
kommúnistar höfuðáherslu á,
með svipuðum hætti og þeir
höfðu gert 1941, að fensin yrði
viðurkenning Bandankjanna,
Bretlands og Sovjetlýðveld-
anna á frelsi, fullveldi og frið-
helei Islnnds að styrjöldinni
lokinni. Áttu þessi ríki í sam-
einingu að taka ábvrgð á, að
landið fengi að njóta þessa
siálfstæðis og að ekki vrði geng
ið á rjett þess á nokkurn hátt.
Samskonar ábyrgð notuð
til undirokunar
Út af fyrir sig hljómaði þetta
vel. En ekki þurfti mikla þekk-
inju a^^þ’.i'ó^máíurh ftil.að sjá,
aö slÍkar áb\'rgðaryfirlýsingar
tiltekjnna ríkja eru mjög Var-
hugaverðar.
Slíkar yfirlýsi.ngar hafa ]oft
verið notaðar af þeim ríkjum,
er þær gáfu, sem skjól, til þess
að hlutast til um málefni þeirra
ríkja. sem vernda átti. eða jafn
vel undiroka þau og innlima
með öllu.
Albanm. Bel«5a. Luxembourg
Malta og Krakau fengu öll á sín
um tíma h'utlevsisábyrgð til-
tekinna ríkja. Skömmu eftir,
að ábyrgðin var gefin, var
Krakau innlimuð af einu þeirra
ríkja. sem ábvrgst hafði hlut-
leysi þess. Malta er. þrátt fyrir
hlu.tleysisábyrgðina, fyrir löngu
orðin hluti af breska heimsveld
inu. Ítalía rjeðist á Albaníu
þrátt fyrir hlutleysis- og vin-
áttusamninga. Þýskaland rjeð-
ist að ósekju á Belgíu og Lux-
embourg þrátt fyrir ábyrgð
sína á hlutleysi þeirra.
Meðferð Rússa á
baltnesku þjóðunum
Fram eftir ári 1939 reyndu
Bretar og Frakkar að semja við
Rússa um, að halda Þjóðverj-
um í skefjum. Rússar tóku
þessu líklega, en settu það skil-
yrði, að hlutleysi Eistlands,
Lettlands og Lithauens yrði
tryggt eða gert raun .ærulegt.
Þetta átti að gerast með ábvrgð
Rússlands, Englands og Frakk-
lands.
Samkomulag náðist ekki um
þetta vegna þess, að þjóðirnar
þrjár, sem sagt var að tryggja
ætti, óttuðust, að þá tryggingu
ætti að nota sem vfirvarp fyrir
eina ábyrgðarþjóðina til að her-
taka lönd þeirra. Eftir að Rúss-
ar höfðu samið við Þióðverja
23. ágúst 1939, kúguðu þeir
þessar þrjár þióðir til að láta
sig fá herstöðvar í löndum
þeirra. Var það gert undir því
yfirvarpi, að annars væri yfir-
vofandi. að Englendingar og
Frakkar bT-vti á þeim hlutleysi
þeirra. með bví í upphafi ófrið-
arins'að ryðjast inn um dönsku
sundin og sigla eftir endilöngu
Evct'-asalti, þar sem Þ.ióðverj-
ar þá höfðu öll ráð. Herstöðv-
arnar notuðu Rússár síðan til
þess að sviota bióðir þessar
s.iálfstæði og innlima þær og
lönd heirra í Rúss’and.
Fvnr þá, sem vildu læra af
T-evnsIu annara og forðast á-
gengni yfirgangssamra stór-
velda var þessvegna ekki girnil.
að sækiast eftir slíkri ábvrgð-
arvfirlýsingu. sem kommúnist-
ar óskuðu eftir. Það mál datt
bví niður.
Kommúnistar vildu, að
ísland segði öðrum
ríkjum stríð á hendur
Kommúnistar fengu ekki ósk
úrn ’ siriúíh !Urú þetta fu'lnægt,
hvo'rki í sambandi'við lýðveldis
stofnunina 1944 nje þing^æpis-
Sþjórnármyndunina, í .qktcjber
sama ár. Var þeim mun b$eg-
ara að vísa þessum kröfum á
bug, sem vitað var, að um þess-
ar mundir var hafinn undir-
búningur alþjóðasamtaka, sem
skyldi tryggja heimsfriðinn að
styrjöldinni lokinni.
Snemma árs 1945 fengu ís-
lendingar vitneskju um, að þeir
væru velkomnir í þessi fvrir-
huguðu samtök. Það skilyrði
var þó sett, að íslendingar yrði
að lýsa yfir ófriði á hendur
Þýskalandi eða Japan, til þess
að geta or*ið stofnandi samtak-
anna. Mál þetta var mikið rætt
á meðal þingmanna, bæði á
flokksfundum og lokuðum þing
mannafundum.
Það leyndi sjer ekki, að
kommúnistar voru því mjög
fylgjandi, að Islendingar segðu
þessum tveim stórveldum, sem
þá var mjög tekið að hallast
fyrir, stríð á hendur, eð" a. m.
k. viðurkenndu, að Island
væri í stríði við þau“. Sóttu
kommúnistar það af ofurkappi,
að þessi háttur væri á hafður
og lögðu mikla fæð á þá sem
þeir töldu því andvíga.
Meginhluti þingmanna vildi
þó eltki ljá þessu liðsyrði. Sögðu
flestir sem satt var, að íslend-
ingar hvorki gæti sagt öðrum
þjóðum strið á hendur nje háð
ktyrjöld, en hefðu þegar stutt
málstað bandamanna eftir þvi,
sem þeir hefðu haft föng til.
#
Kommúnistar vildu
íhlutun Rússa um
íslensk mál
Þeim, sem höfðu viljað knýja
Island til stríðsþátttöku, þóttu
þessi svör að vonum eivi full-
nægjandi, og var Islandi þess-
vegna ekki boðið að vera meðal
stofnenda bandalags Samein-
uðu þjóðanna.
íslendingar höfðu af því
hvorki tjón nje miska, þótt þeir
vrðu eiCTi stofnendur þess banda
lags. Hitt duldist engum, að
annað lá að baki ákefðar komm
únista um striðsyfirlýsinguna
en uppi var látið. Kom þá mörg
um til hugar, að með her«m
hefði átt að fá Rússum sams-
konar átvllu til íhlutunar um
íslandsmál eins og ætlað hafði
verið með ábyrgðaryfirlýsing-
unni, sem kommúnistar vildu
knýja fram 1941 og 1944.
Kom á Snorraháfíðina 1947 og
dvaldisl hjer um skeið
HINN 8. þ. m. kom hingað til lands norskur sendikennari
ósamt konu sinni. Heitir hann Hallvard Mageröy, cand. philol.
Það er alltaf gleðiefni okkur íslendingum, að fá áhugasaman
menntamann að æðstu menntastofnun þjóðarinnar til að veita
okkur fræðslu og þekkingu á máli þjóðar sinnar og menningu.
Ekki sakar heldur, að hjer er fulltrúi frændþjóðar á ferðínni.
við hlið, þótt bili ðmilli þeirra
mjókki stöðugt, svo að búast
má við, að það hverfi með öllu
áður en langt um líður, og eru
margir því fylgjandi, að svo
megi verða.
Bókmálið (ríkismálið) er nú
kenslumálið í öllum bæjum
landsins svo og í mestum hluta
Austur-Noregs og Finnmörk og
Úrændalögum. Annars staðar
til sveita er nýnorskan ríkj-
andi, og má gera ráð fyrir, að
14 barnanna nemi á því máli.
Þeim er þó kent að lesa hvort
tveggja málið. í gagnfræða- og
mentaskólum, er kent að skrifa
þau bæði. En sem sagt, það er
almenn skoðun, að málin eigi
að renna saman, svo að rit-
málið verði aðeins eitt.
íslendingasögurnar í Noregi.
Um 1870 var stofnuð í Nor-
egi merk bókaútgáfa, Norske
samlaget. Á vegurn þesarar út-
gáfu er Ljósvetningasaga að
koma út um þessar mundir. —
Hallvard Magerpy hefur snúið
henni á nýriorsku. ‘
Ætlunin' ér, að allar íslend-
ingásögurriar komi út á vegum
Frh. á bls. '2 ,
Hallvard Mageröy.
Tvö ritniál.
í Noregi eru nú tvö ritmál.
nýnorskan og bókmálið. Eftir
siðaskiftin flæddi danskan yf-
ir landið, og ritmálið varð ó-
menguð danska. Upp úr 1814,
voru svo uppi ,tvær st.efnur i
landinu. Sumir vildu áð dansk-
án'yrði áfram ritmál. aðeins
færð í norskt horf. Aðrir vildu
ákapa' mfHSf :ᥠmáli tíáeridariíiá1
ög mállýskum. Hvor tveggja
þessi ritmál. hafa dafnað hlið