Morgunblaðið - 24.12.1953, Blaðsíða 6

6
MORGUNIiLAÐlÐ
Fimmtudagur 24. des. 1953
Því var ætlaður staður efst í Bankastræti
— og það átti að verða virðulegra en það er
Svipmyndir úr sögu
Ælþingish ússins
Alþingishúsið.
ÖLDUM saman voru torfbæir og
síðar lágkúruleg og sviplítil
bárujárnsvarin timburhús einu
húsin er á íslandi voru reist. A
sama tíma veltu konungar og
keisarar annara landa sér í silfri
og gulli, er stritandi alþýða galt
þeim, eða gróf úr jörðu til að
fylla eyðsluyngjur .þjóðhöfðingj-
anna, sem sóuðu því í íburðar-
miklar veizlur eða notuðu
það þegar betri gállinn var á
þeim, til að reisa ómetanlegar
gersemar í byggingum — gersem-
ar svo fagrar vel mótaðar og
glæstar að synir og dætur
tuttugustu aldarinnar standa
höggdofa af undrun frammi fyr-
ir þeim — gersemar, sem hafa
haldið og munu halda nöfnum
þjóðhöfðingjanna og bygginga-
meisturum þeirra á lofti um
aldir.
í tígulegum súlnahöllum og
kúpulöguðum hvelfingum Byz-
anzborgar, í fíngerðum marm-
aramusterum Aþenuborgar, sem
sum eru nú hálfhrundar rústir
einar og í óforgengilegum pýra-
mídum Egyptalands, hefur sköp-
unargáfa mannkynsins fengið út-
rás. Fegurð og tignarleiki, fín-„
leiki og list speglast í þessum
afreksverkum hinna gengnu
kynslóða, sem með huga og
hönd gerðu byggingarlistina að
list listanna.
w ísa £
Straumar og stefnur í bygg-
ingarlist náðu aldrei til
íslands. Hugmyndin um turna,
súlur, hvelfd þök og aðrar leið-
ir til að gefa húsbyggingunni
fagrar línur og fríðan svip,
náði aldrei hingað til lands —
eða hefur hún kannske gert
það, en menn í fátækt sinni
og einskærri sjálfsbjargarvið-
leitni leyfðu sér ekki að gefa
hugmyndaflugi sínu lausan
tauminn þegar móta átti hið
ytra útlit húss þeirra.
Við flettum ekki blöðum
sögunnar. Hlaupum yfir allar
miðaldir og gefum ekki gaum
að byggingarlagi torfbæjanna á
íslandi, né öllum stíltegund-
um í byggingarlist Evrópu-
landa, sem neyddu þjóðhöfð-
ingja og keisara fyrri alda til
að byggja sér nýja og nýja
höll á sama hátt og dóttur tutt-
ugustu aldarinnar hleypur í
tizkuhúsið til að fá sér
kjól eftir því, sem tízkan
breytizt. Sagan sem við rekj-
um er um stórt hús og glæsi-
legt, sem reist var í litlum bæ
fyrir 72 árum — saga Alþing-
ishússins, eins fyrsta stórhýs-
is íslendinga — hússins, sem
er eitt elzta hús bæjarins, en
er þó aðeins á bernskuskeiði.
Eða getur nokkur hugsað sér
að Alþingishúsið hverfi af
þeim stað sem það er nú. Ef
grágrýtishnullungarnir í
veggjum þess fengju mál, gætu
þeir sagt okkur merkasta hluta
af allri sögu Reykjavíkur.
«£ m &
Á árunum 1870—1880 var
Reykjavík lítið verzlunarþorp við
fagra vík, þar sem öldurnar
brotnuðu ekki á rammgerðum
hafnarbökkum, heldur í klett-
óttri og sendinni fjörunni. í
kvosinni milli Ingólfsbrekku og
Landakotsbrekku bjúggu um
3000 manns í sviplitlum eða svip-
lausum einlyftum timburhúsum,
sem stóðu í furðanlega skipulögð-
um röðum, í binni litlu kvos milli
hæðanna. Þegar ferðalangur-
inn, sem farið hafði í kaupstaðar-
ferð til Reykjavíkur, vaknaði í
tjaldi sínu, hann hafði reist á
þýfðum Austurvelli, þar sem kúm
var daglega beitt, sá hann til
tjarnarinnar, sem þá var óskipu-
lögð og polli lík.
En á þessum árum var stór-
hugur manna hér á landi almennt
svo mikill, að erlent konungsvald
samþykkti að hér skyldi byggt
alþingishús — hús, er utan sem
innan væri tilgángi sínum sam-
boðið.
En þá kom í ljós, að grunnt
var á smáborgarahætti Reyk-
víkinga þeirra tíma og “hve
tamt mönnum er að deila og
láta ekki sinn hlut. Hvar átti
húsið að standa?
Augu manna beindust að
landssjóðstúninu — jörð, sem
landið~átti sjálft — sem nú
er Arnarhólstún, en það náði
í þá daga allt frá sjó að Banka-
stræti. Menn vildu auðvitað
hátúnið, þar sem stytta Ingólfs
stendur nú. En sá er afnot
hafði af landssjóðstúninu var
landshöfðingi og vildi hann ó-
gjarnan missa kjarnann úr
túni sínu. Deilurnar hörðnuðu,
slagorð voru týnd til, þau voru
prentuð og borin út meðal
bæjarbúa. Mörgum fannst Arn-
arholtstúnið alltof afskekktur
staður fyrir húsið. Þing-
mannanefrrdin, sem í samráði
við landhöfðingja átti að velja
staðinn og sjá um húsasmíð-
ina, klofnaði, en loks fékkst
meiri hluti innan hennar til
að ákveða að Alþingishúsið
skyldi standa við Bakarastíg-
inn „milli húss Jóns háyfir-
dómara (nú verzl. Vísir) og
húss Bergs amtmanns" (nú
verzl. Málarinn). Þar hófst
gröftur 1879 og í Þingholtinu,
þar sem nú er Óðinsgata, var
settur niður vinnuflokkur til
að höggva grjót og flytja að
grunninum, en húsið skyldi
hlaðið úr ísl. grágrýti en ekki
flutt í það efni erlendis frá
eins og tíðkast hafði með fyrr
. byggt steinhús í Reykjavík,
t. d. dómikrkjuna.
í Kaupmannahöfn sat dansk-
ur húsasmíðameistari, Mel-
dahl að nafni, sá sami og end-
urbyggði Frederiksborgarhöll-
ina eftir brunann þar 1859, við
uppdrætti að Alþingishúsi ís-
lendinga. Stóð svo vetur þann.
^ ffit £
Vorið kom með gróanda og il
og kaupfar sigldi inn á víkina.
Með því kom F. Bald, sem ráð-
inn var yfirsmiður við bygging-
una. Þegar hann koni að grunn-
inum í Bakarabrekku, neit-
aði hann með öllu að byggja
húsið á þessum stað vegna
hallans. Voru nú góð ráð dýr.
4. maí 1880 kom byggingar-
nefndin saman og á þeim fundi
náðist samkomulag um tillögm
Meldahls að reisa húsið við Aust-|
urvöll. Keypti nefndin þann dagi
væna spildu af kálgarði Halld. yf I
irkennara Friðrikssonar, sem bjó j
þar sem nú er Líkn. Kaupverðið
var 2500 krónur og þótti nú mörg
um syndamælir nefndarinnar
fullur, þar sem hún fyrst hafði
fallið frá því að reisa húsið á
Arnarhóli, grafið síðan dýran
grunn í Ingólfsbrekku, sem
hlaupið var frá og keypt kál-
garð fyrir 2500 krónur. En end-
anleg ákvörðun hafði verið tek-
in og bitlaust nöldur fékk ekki
stöðvað framgang málanna.
5. maí 1880 hófst gröfturinn.
Samkvæmt teikningunni átti hús
ið að standa á hlaðinni undir-
stöðu og skyldu nokkur þrep vera
af götunni upp á undirstöðuna,
sem skyldi vera allmiklu stærri
um sig en flatarmál hússins. Og
samkvæmt skipulaginu átti fram-
hlið (norðurhlið) hússins að vera
í línu við suðurhlið dómkirkj-
unnar. En leðjan reyndist djúp .
í þeim hluta grunnsins, sem að
Tjörninni vissi. Byggingarnefnd-
in var kölluð á fund og sam-
þykkti hún að færa húsið fram
í rétta götulínu. Sögur segja, að
byggingarnefndin hafi nú verið
orðin hrædd við kostnaðinn
vegna sífelldra breytinga á stað-
arvali og staðsetningu hússins, að
hún hafi ákveðið að sleppa und-
irstöðunni. Varð Meldahl reiður
Bald fyrir að samþykkja þetta að
sér forspurðum. Segir sagan að
Meldahl hafi löðrungað Bald er
hann kom til Hafnar og var fátt
kærleika með þeim eftir það.
W ÉfiÖ £
Iðnar hendur voru að verki
við húsið og gekk verkið svo vel
að 9. júní 1880varhornsteinninn
lagður. Þyrping varð á Austur-
veUi þann dag og yfir vöilinn
hljómaði sálmurinn „Vor guð
er borg á bjargi traust“ áður en
Hilmar Finsen landshöfðingi
lagðí í hornsteininn allar dansk-
ar myntir, er þá voru í gildi og
ferhyrndan silfurskjöld með
áletruninni:
„Samkvæmt fjárlögum ís-
lands fyrir árin 1880 og 1881
og ályktun Alþingis 1879, er
þetta hús byggt handa Alþingi
og söfnum landsins á 17. ríkis-
stjórnarári Kristjáns konungs
hins IX. Ráðgjafi J. Nelle-
mann. Landshöfðingi Hilmar
Finsen. Forsetar Alþingis:
Pétur biskup Pétursson og J ón
Sigurðsson frá Gautlöndum.
Byggingarnefnd kosin af Al-
þingi Arni Thorsteinsson,
Bergur Thorberg, Grímur
Thomsen, Tryggvi Gunnars-
son og Þórarinn Böðvarsson.
Arkitekt: F. Meldahl. Yfir-
smiður: F. Bald.
Jóh. 8. 32: Sannleikurinn
mun gera yður frjálsa.
9. júní 188U“.
Vígsluljóð Gríms Thomsens
var sungið, vígsluræða lands-
höfðingja flutt og „Eldgamla
ísafold" hljómaði yfir Austur-
völl klæddum sumarskrúða.
^ Íffl5 A
1. júlí 1881 söfnuðust þingmenn
saman í hið nýja hús. Þeir hlýddu
messu í kirkju en gengusíðanaft
ur í þingsal og hlýddu á vígslu-
ræðu landshöfðingja. Rakti hann
fyrst byggingarsögu hússins í
stórum dráttum og lýsti þeim erf-
iðleikum, sem við hefði verið að
stríða, „en samt sem áður er hús-
ið nú fullgert til hins ákveðna
tíma, og stendur það nú sem hið
skrautlegasta og öruggasta hús,
er nokkurn tíma hefur verið reist
á íslandi, landi og lýð til sóma og
niðjum vorum til minnis um það
að á fyrsta kosningatíma stjórn-
freisisins hafi Alþingi íslendinga
haft vilja og dug til að fram-
kvæma eins fagurt og stórkost-
legt verk.“
Og í lok ræðukafla síns um
húsið sagði hann:
„En vér vitum það allir að sér-
hvert mannaverk er ófullkomið
og valt, ef eigi vor himneskur
faðir blessar og varðveitir það.
Því viljum vér vígja þetta nýja
Alþingishús með þeirri innilegri
bæn til hins algóða guðs, að hann
haldi verndarhendi sinni yfir
konungi vorum og ættjörð, yfir
þjóð vorri og fulltrúum hennar;
að hann blessi og varðveiti þetta
hús, og láti æfinlega sannleikann
ríkja í því svo að fulltrúar þjóð-
arinnar, þjóðin sjálf og landið,
verði frjálst í réttum og sönnum
skilningi þess orðs, því þá getum
vér átt það víst, að framförum
og hagsæld ættjarðar vorrar sé
borgið um aldur og æfi.“
^ aa &
Virðulegasta hús bæjarins
var risið og tekið í notkun. ís-
lenzkt grágrýti varð efniviður-
inn í vígi elzta lýðræðisþings
heims. Veggir voru 1 alin og 6
tommur að þykkt á neðri hæð;
1 alin á efri hæð; 18 tommur
þar fyrir ofan og i-t tominur
allra efst. Veggirnir voru tví-
hlaðnir úr ferstrendum stein-
um og voru 2 steinar jafnlangir
lagðir langsetis í ytri og innri
hleðslu, ®i þriðji steinninn var
þversum og náði í gegn um
vegginn. Milli langsteinanna
var bil og fyllt í það blöndu af
kalki, sandi og sementi, svo
veggurinn varð nálega sem einn
steinn. Á útflötum steina í ytri
hieðslu var brotflöturinn lát-
inn halda sér, en steinamótin
fyllt og fáguð, sem enn má sjá.
Að innan voru veggir sléttaðir
með múrhúð. Loft og gólf voru
úr holum múrsteini, sem var
hlaðið milli sterkra járnbitá. —
I loftinu í sal neðri deildar
voru gerðar stórar upphleyptar
rósir og þótti það bæði nýlunda
og forkunnar fagurt. Þá var mál
uð stór mynd á vegginn að baki
forsetastóls neðri deildar. Langt
er síðan málað var yfir þá
mynd. í boga yfir fjórum glugg-
um hússins voru settar myndir
landvætta og eru þær þar enn.
Til beggja hliða yfir útidyrum
voru fest upp_ skjaldarmerki
Danmerkur og íslands (flattur
þorskur). Fyrsta \ærk inn-
iendrar stjórnar var að taka
merki þessi niður, en yfir dyr-
unum er mynd af fálka og hún
er þar enn.
w m &
Bygging hússins hafði sótzt vel
og var dugnaði Balds húsameist-
ara þakkað. Kostaði húsið upp
komið 123 þúsund krónur. Varð
þetta verk hans til þess að
hann vann mörg önnur
hér á landi. En fleira er að
gæta í sambandi við byggingu
Alþingishússins. í því var engin
miðstöð, enda var þing aðeins á
sumrum. 1908 var „kringlan“
byggð út úr suðurhlið hússins. í
kjallara hennar var miðstöð sett.
Bald yfirsmiður varð oft fyrir
ádeilum manna. Hann reyndist
þó alltaf vel, t. d. íslendingunum
er við húsasmíðina unnu hjá hon-
um. Einn þeirra er enn á meðal
vor, Magnús Guðnason, stéin-
smiður, nú á tíræðisaldri. En
dugmiklir menn fá oft óverð-
skuldaðar ákúrur. Bald fékk
meðal annars vísu þessa: .
Húsið vandað háveggja,
hlær við skærum röðli,
Bald á sandi byggði það,
Bald hefur landið marg-snuðað.
Framh. á bls. 7.
Tillöguuppdráttur Klentz (í Þjóðskjalasafni).