Morgunblaðið - 27.05.1955, Blaðsíða 4

20
MORGVNBLAÐIÐ
Föstudagur 27. maí 1955 |
Árás landlœknis á oröabókarnefnd
MÁLFRÆÐINGAR OG
KJÁNAR
HERRA Vilmundur Jónsson
landlæknir, hefir nýlega birt
eftir sig á prenti grein um mál-
fræði, málvöndun og sitthvað
fleira. í grein þessari kveðst
landlæknirinn bera falslausa
virðingu fyrir málfræðingum, en
hafa þó af þeim nokkurn beyg.
Allt um það felst í þessari rit-
smíð harkaleg árás á nokkra ís-
lenzka málfræðinga og starf
þeirra. Slík er falslaus virðing
landlæknis og beygur hans.
Annars skal ég taka það fram,
að ég varð ekkert undrandi á
árás landlæknis á málfræðinga.
'Ég hefi áður komizt í kynni við
þessa afstöðu hans, enda erum
við aldavinir. Til þess að skýra
mál mitt, vona ég, að mér leyfist
að styðjast við einkasamtöl. Það
leyfir landlæknirinn sér að gera,
Og má því ætla, að hann hneyksl-
ist ekki á því, þótt aðrir fari að
dæmi hans.
Fyrir nokkrum árum hitti ég
landlækni, — honum var mikið
niðri fyrir, og hugði ég helzt, að
honum hefði nú fyrstum manna
tekizt að leysa lífsgátuna til hlít-
ar. En svo var þó ekki. Þau
sannindi, sem að þessu sinni
skipuðu öndvegi í huga hans,
voru af öðrum toga spunnin.
Hann tjáði mér, að kjánar — eða
hálfvitar, eins og mig minnir
hann orða það — töluðu manna
bezt íslenzku, og hann kvað ráð-
ið til þess að bjarga íslenzkri
tungu, sem hann taldi á miklu
hnignunarskeiði, að láta börn
vera sem mest samvistum við
þess- háttar fólk, svo að þau gætu
Jært af því. Mér skildist þessi
skoðun ætti rætur að rekja til
persónulegrar reynslu.
Ekki alls fyrir löngu átti ég
aftur tal við landlækninn, —
honum var enn mikið niðri fyrir,
og afstaða hans í þessu máli var
óbreytt.
Mér virðist ekkert óeðlilegt
við það, þó að manni, setn hefir
3líka tröllatrú á kjánaskapnum
iil þess að lækna meinsemdir
tungunnar, sé lítt gefið um af-
3kipti málfræðinga.
Eftir dr. Halldor Halldórsson dósent
ing sinn óáreittir
árásir landlæknis
missa marks vegna
reynir að nota sér
ar kenningar, sem
meira samræmi við
urðar en athafnir
af mér. En
á dr. Sigurð
þess, að hann
til framdrátt-
eru í miklu
skoðanir Sig-
landlæknis.
II.
NÝTT HLJÓÐLÖGMÁL:
MISSKYNJUN LANDLÆKNIS
Grein landlæknisins, sú er á
var minnzt, nefnist Vörn fyrir
veiru og birtist í blaðinu Frjálsri
þjóð 7. maí 1955. Til skilnings á
nafni greinarinnar skal þess get-
ið, að orðið veira er nýyrði, gert
af landlækni til þess að tákna
með það, sem á erlendum málum
nefnist virus. Læknirinn lýsir
yfir því, að þetta afkvæmi hans
sé ástandsbarn, engilsaxneskt í
móðurætt og því getið í synd.
Segi ég þetta ekki til þess að hall-
mæla króganum, því að víst
geta ástandsbörn og kynblend-
íngar reynzt prýðilega.
Ég ér sem málfræðingur mjög
þakklátur landlækni fyrir sög-
jna af því, hvernig orðið veira
varð til. Hann skýrir frá því, að
sér heyrist engilsaxneskar þjóðir
bera fram virus „með einhvers
konar skældu æ-ei-hljóði í
stofni". Sérhljóðið í veira er
þannig orðið til fyrir misskynjun
íandlæknis. Ef landlæknirinn
neldur áfram á sömu braut, mætti
búast við,»að hann yrði frum-
kvöðull nýs hljóðlögmáls, sem
skipaði virðulegan sess í íslenzkri
málsögu framtíðarinnar. Þetta
hljóðlögmál gæti heitið mis-
skynjun landlæknis. Um afstöðu
mína til þesí ræði ég síðar.
Greindan málfræðing hefir
einhvern tíma rekið á fjörur
landlæknis, og reynir landlækn-
irinn að gera sér mat úr kenn-
i ingum hans, en ferst það óhönd-
I uglega. Málfræðingurinn virðist
ekki hafa haft háar hugmvndir
um þekkingu landlæknis á mál-
fræðilegum efnum, ef marka má
af því, hve frúmstæðan fróðleik
hann hefir borið á borð fyrir
hann. Ég tek sem dæmi kenn-
inguna um það, að mannlegt mál
sé ekki skapað af málfræðing-
um. Ég hélt, að hámenntaður
maðúr eins og landlæknir þvrfti
ekki sprenglærðan málfræðing til
j þess að segja sér svo augljós
i sannindi. Vitanlega er mannlegt
j mál miklu eldra fyrirbrigði en
I málfræði og málfræðingar. Þyrfti
landlæknirinn t.d^- heilan þjóð-
félagsfræðing til þess að segja
sér það, að þjóðfélagsfræðingar
hefðu ekki skapað þjóðfélögin.
og þyrfti hann ef til vill heilt
| læknafélag til þess að segja sér
• ^að. að læknar hefðu ekki búið
til sjúkdómana?
Ef landlæknirinn vill hins
vegar gefa það í skyn með þess-
ari kenningu málfræðings síns,
að íslénzkir málfræðingar hafi
ekki verið hlutgengir nýyrða-
smiðir á Við hverja aðra, þá er
það hreinn misskilrtingur. Og ég
hefi enga trú á því, að málfræð-
ingur hans hafi gefið neitt slíkt
í skyrt, því að slíkt bæri vitni
um þékkingarskort, sem góðum
málfræðingi er ekki samboðinn.
Ég er ekki sannfærður um það,
að „beztu orðum málsins [sé] ...
eiginlegast að rigna niður yfir
hina umkomulausustu starfs-
menn og stríðsmenn lífsins"
(Skyldu það vera kjánarnir?),
eins og landlæknirinn kemst að
orði. Ég hefi enga trú á því, að
samband sé milli umkomuleysis
og hæfileika til orðasmíðar. Mér
er nær að halda, að orðasmið-
irnir, sem mest áhrif hafa, séu
greindir, málglöggir menn, sem
góða aðstöðu hafa til að koma
orðum sínum á framfæri, eins og
t.d. Vilmundur landlæknir.
Skrafið um þá umkomulausu
ætti prýðilega heima á þingmála-
fundi, en ekki í alvarlegri grein
um vandamál turtgunnar. Telpu-
kornið, sem bjó til orðið geispa,
hefði af sjálfsdáðum vart getað
komið orði sínu svo á framfæri,
að það næði rótfestu i tungunni.
Til þess þurfti hún aðstoð áhrifa-
manna eins og Vilmundar land-
læknis.
(t.d. orðabókarnefnd) tæki sér
f.vrir hendur að brevta einhverj-,
um málsatriðum, t.d. orðum, þá
væri sú tilraun dæmd til ósigurs.
Þessi kenning er að vísu meira
en hæpin, eins og hún er fram
sett. Það mætti nefna mörg dæmi
þess, að málsatriðum hefir verið
breytt, þótt ég hirði ekki að gera
bað hér. Mér er því nær að halda,
að landlæknirinn hafi eitthvað
vikið _ til orðum málfræðings
sms. Á bak við þessa kenningu
málfræðings landlæknisins virð-
ist felast það sannleikskorn, að
það ér miklu fyfirferðarmeiri
báttur í almennri þróun málsins,
að það breytist en því sé brevtt'
En hvort tveggja er til, á sama
hátt og stundum læknast sjúk-
dómar, en stundum eru þeir
læknaðir. En hvernig stendur á
því, að Vilmundur Jónssort land-
læknir, sem virðist trúa þeirri
kénningu málfræðingá síns, að
það sé tilgangslaust að breyta
málinu, er einn nafntogaðasti
nýyrðasmiður, sem nú er uppi á
Islandi? Og ekki takmarkar land-
læknirinn þessa ný vrðasmíð sína
við ný hugtök, sem engin íslenzk
heiti hafa hlotið. Hann rær öll-
Um hám að því að útrýma orðum,
sem rótföst eru í tungunni T.d.
hefir hann gert orðið berkja um
það, sem „umkomulaust" fólk
nefnir Iungnapípu og kverklar
um það, sem „stríðsmenn lífsins
kalla hálseitla. Hér virðist því
harla mikill munur á kenningu
og framkvæmd.
IV
III.
MÁLFRÆÐINGL'R
LANDLÆKNIS
Ég leiði hjá mér ýmislegt, sem
íandlæknirinn ræðir um í grein
einni. Þeir dr. Sigurður Péturs-
son verða t. d. að jafna ágrein-
En víkjum nú lítillega að þætti
málfræðinga í nýyrðasmíð. Land-
læknir . minnist sjálfur á nývrði
eftir tvo íslenzka málfræðinga,
þá Jón Þorkelsson rektor og Jón
Ólafsson ritstjóra, sem var að
vísu ekki háskólamenntaður mál-
fræðingur, en ritaði um mál-
fræðileg efni og fékkst við orða-
bókarstarf. Skyldi landlæknir
ekki kannast við nýyrði eftir
Pálma Pálsson (t.d. simi) Björn
frá Viðfirði (t.d. samúð). Sigurð
skólameistara (t.d. róttækur),
Sigurð Nordal (t. d. einbeiting)
eða Bjarn Guðfinnsson (t.d að-
bláslur)? Ég efast um, að ,,um-
kornulausa" fólkið hefði betur
gert en þessir málfræðingar.
Landlæknirinn hefir það eftir
málfræðingi sínum, að það sé
tilgangslaust að ætla sér að
breyta málinu. Ég get ekki skil-
ið þessi orð á annan veg én þann,
að ef einhver einstaklingur (t.d.
landlæknir) eða einhver stofnun
málvöndun og málfræði
Þó að málfræðingur land-
læknis hafiy að því er virðist,
lagt sig í framkróka um að koma
landlækni í skilning um samband
malfræði og málvöndunar, er ég
ekki sannfærður um, að honum
hafi tekizt að gera lærisveini
sinum þetta efni nægilega ljóst
Eg hefi áður reynt að gera þessu
efni skil (í Stíganda 1. árg, bls
19—28 og 81—90), en sé mig
knúinn til að endurtaka það að
nokkru hér. Samkvæmt mínum
skilningi er málfræði vísinda-
grein. Það er hlutverk málfræð-
mga sem slíkra að rannsaka
tungumál og sögu þeirra, en það
er ekki hlutverk þeirra sem mál-
fræðinga að segja, hvað er rétt
og rangt í máli. Málvöndun er
hins vegar siðfræði málsins. Hún
getur stuðzt við málfræðilegar
staðreyndir, en hún er ekki mál-
fræði og getur ekki verið það, af
því að hún er ekki vísindagrein.
Allt um það tel ég málvöndun
nauðsynlega, og mér skilst, að
landlæknirinn geri það líka. Til
þess bendir meðal annars merki-
leg nýyrðasmíð hans, og mig
minnir meira að segja, að ég hafi
njdega lesið í norðlenzku blaði
umkvartanir um athafnasemi
landlæknis á þessum vettvangi.
Undir þær ákúrur tek ég ekki,
því að mér virðist þessi starf-
semi læknisins hih merkasta
En þótt víst sé. að málvöndun
er annað en málfræði og óheppi-
legt er að rugla þessu saman, er
ekki þar með sagt, að málfræð-
ingur geti ekki verið málvönd-
unarmaður. Það er t.d. hlutverk
þjóðfélagsfræðings að rannsaka
skipulag þjóðfélagsins og sögu
þess, en það er ekki hlutverk
hans sem slíks að segja til um
það, hvernig þjóðfélagið eigí að
vera. Allt um það getur hann
haft fastmótaðar skoðanir á því,
og hann hefir að mörgu leyti
betri aðstöðu til þess að gera sér
gfein fyrir lausrt á v'andamálum
3jóðfélagsins en þeir, sem ófróð-
ir eru um gerð þess. Á sama hátt
tel ég, að málfræðingur hafi
betri aðstöðu til þess að sinna
málvöndunarstörfum en menn,
sem ekki hafa sérstaklega kynnt
sér málkerfið og þau lögmál, sem
það hefir þróazt eftir. Og skal
ég þó fúslega játa, að margir
aðrir eru hér hlutgengir. Mér
þykir ósennilegt, að skoðanir
mínar brjóti að þessu leyti veru-
lega bág við álit málfræðings
landlæknis, og þessi skoðun mín
er ekki ný, eins og menn geta
hæglega sannfærzt um, ef þeir
lesa Stíganda-grein mína.
V
MISVITUR STJÓRNARHERRA
OG ORÐABÓKARNEFND
Þeir, sem lesa Veiru-grein land-
læknisirts, fara vart í grafgötur
um það, að henni er ekki aðal-
lega ætlað að vera varnargrein,
því að landlæknirinn tekuf sjálf-
ur fram í greininni, að sig skipti
það ekki nokkru minnsta máli,
hvort Orðið veira eða víra sigri.
Grein læknisins er um fram allt
árásargrein. Og menrt þurfa ekki
að velkjast í vafa um það, hvert
hann stefnir skeytum sínum.
Greinin er árás á frumkvöðul
nýyrðasöfnunar Menntamála-
ráðuneytis, hr. Björn Ólafsson,
fyrrverandi menntamálaráðherra,
orðabókarnefnd Háskólans, þá
prófessorana Alexander Jó-
hannesson, Einar Ól. Sveinsson
og Þorkel Jóhannesson, og okkUr
dr. Svein Bergsveínssort, sem að
söfnuninni höfum unnið.
Herra landlæknirinn, sém er
meiri smekkmaður en Sigurður
Pétursson, hefir þau orð um
Björn Ólafsson, að hann sé lítt
lærður og ef til vill misvitur.
Þetta atriði leiði ég að mestu hjá
mér. En ég get þó ekki stillt mig
um að skjóta inn þeirri athuga-
semd, að ég hefi haldið, að allir
séum við misvitrir, við Vil-
mundur Jónsson eigi síður en
aðrir. Og ég hefi ekki orðið þess
var, að menntunarleysi hafi orðið
hr. Birni Ólafssyni að fótakefli.
En landlæknirinn verður vitan-
lega að bera ábyrgð á sínum orð-
um og sínu orðbragði. í þeim
efnum verður hver að fara að
sínum smekk.
En hvað hefir þá þessi mis-
vitri og menntunarlitli stjórnar-
•heira til saka unnið? Hann beitti
sér fyrir því, að Alþingi íslend-
inga veitti nokkurt fé til nýyrða-
söfnunar. Hann fór þess á leit, að
orðabókarnefnd Háskólans hefði
yfirumsjón með söfnuninni, og
ákvað að nokkru leyti, hvernig
starfinu yrði hagað. Maður skyldi
ætla, að ráðherrann hlyti fremur
lof en last fyrir þessa framtaks-
semi. En slíkt er meira en ástæðu-
laust að dómi landlæknis, því að
hann telur þátt Björns Ólafssonar
í þessu máli til „ódæma“, og
hann telur „yfirganganlegt .. að
til skuli vera þeir fræðimenn vor
á nieðal, sem reynast fáanlegir
til oó taka slíkt verkefni að sér“.
Og hver ódæðisverk eru þetta þá,
sem orðabókarnefnd og þeir, sem
hafa aðstoðað hana, vinna?
Menntamálaráðuneyti fól orða-
bókarnefnd að láta safna nýyrð-
um um tiltekin efni og gefa síð-
an út úrval þeirra. Þetta eru
ódæðisverkin, sem yfirgangan-
legt er, að nokkur fræoimaður
sku1 i fást til að gera.
Ég skal nú lýsa störfum orða-
bókarneíndar nokkru nánara,
ekki vegna landlæknis, því að
mér hefir virzt í einkasamtölum,
að hann hafi takmarkaðan áhuga
á slílcum fróðleik. En ef til vill
hafa aðrir áhuga á að heyra
nokkru nánara um þetta efni. Að
orðasöfnun hofum við dr. Sveinn
Bergsveinsson aðallega unnið.
Við höfum hagað þessu söfnunar-
starfi á sama hátt og gert er við
orðabók Háskólans, sem í smíð-
um er undir forystu Jakobs
Benedlktssonar cand. mag. Allir
orðaseðlar renna til þessarar
orðabókar, svo að öruggt er, að
öllum fróðleik, er í ljós kemur,
verður haldið til haga. Orðið
veira hefir ekki komið fyrir á
bókum, sem enn hafa verið orð-
teknar, en ég gæti gert aldavini
mínum landlækni þann greiða að
skrásetja það orð, svo áð nokkr-
ar líkur verði á, að það komist
inn í þá virðulegu orðabók.
Öll orð, sem skrásett hafa ver-
ið, eru síðan vélrituð og þeim
skrám dreift meðal þeirra, sem
sæti eiga í orðabókarnefnd. Þvl
næst heldur orðabókarnefndira
fundi og fer rækilega yfir þess-
ar orðaskrár. Á fundunum á
einnig sæti sá, sem að söfnuninni
hefir starfað, og auk þess sér-
fræðingur um það efni, sem safn-
að hefir verið orðum um hverju
sinni. Meirihluti orðanna er lát-
inn standa óbreyttur, sum eru
máð burt af skránni af ýmsum
sökum, oft vegna þess að óþarft
þykir að birta þau, sumum er
breytt, t.d. eru orð oft stytt, og
stundum eru gerð algerlega ný
orð, oftast nær vegna þess að
sérfræðingar nefndarinnar telja
nauðsynlegt að fá nýyrði um eitt-
hvert tiltekið fyrirbæri. Vitan-
lega eru öll ný orð borin undir
sérfræðinga nefndarinnar. Að
þessu loknu er nýyrðasafnið búið
undir prer>tun, og hefi ég, síðan
ég tók við söfnuninni, beðicf sér-
fróða menn að lesa handritið,
áður en það hefir verið
prentað. Þetta eru ódæðisverkin,
sem hinn misvitri stjórnarherra
fékk fræðimennina til að leysa
af hendi.
Ég veit, að það er tilgangslaust
að skýra fyrir landlækni vinnu-
brögð orðabókarnefndar. Ég hefi
oft gert það munnlega, en á grein
hans sé ég, að hann vill ekki
skilja, hvað hér er á ferðinni. En
þeir, sem ókunnir eru orðabókum,
gætu ályktað af grein hans, að í
rauninni eigi aðeins ein tegund
orðabóka rétt á sér, þ.e. vísinda-
legar Orðabækur, sém greina frá
öllu, sem í ljós kemur við orð-
tökustarfið. Langsamlega fæstar
orðabækur eru af þessu tæi.
Orðabækur eru yfirleitt hagnýt
tæki, og það er hlutverk orða-
bókarinnar, sem ræður því, hvað
í hana er látið. Þannig eru aðal-
lega vandrituð orð sett í staf-
setningarorðabækur, samheiti J
samheitabækur o. s. frv. Sumar
orðabækur eru t.d. miðaðar við
málvöndunarsjónarmið. Hálærð-
ur maður á franska tungu segir
| mér, að tvær kunnar orðabækur
franskar séu samdar með mál-
vöndunarsjónarmið í huga. Ekki
hefir þó frétzt, að landlæknirinn
franski telji sig misrétti beittarn
! af þeim sökum, og ekki er sýni-
■ legL að frönsk tunga standi ekki
af sér slík hermdarverk. Ég gæti
nefnt fleiri dæmi, þótt ég hirði
j ekki að lengja mál mitt með því.
’ Nýyrðabækur þær, sem orða-
bokarnefnd hefir séð um útgáfu
á, eru samdar með málvöndunar-
sjónarmið í huga. Um það má
deila, hvort það er rétt stefna,
Mér hefði þótt persónulega
skemmtilegra að semja bók, sem
greindi frá öllu, eh ég hygg, að
hún hefði ekki komið að svipuðu
gagni og nýyrðasöfnin eins og
þau eru nú úr garði gerð. Þau
eiu hugsuð sem leiðbeiningabæk-
, ur, og þau verðut að dæma sem
'slík. Þau eru samin með svipað
sjonarmið i huga og landlæknir-
mn heiir, þegar hartn leiðréttir
norðlenzkar hei Ibrigðissamþykkt -
ir eða ræðir málsmekk dr. Sig-
urðar Péturssonar.
I Björn Ólafsson ætlaðist til þess,
að nýyrðasöínin yrðu leiðbein-
mgabækur, og ég hygg, að hann
hafi þar markað rétta stefnu Og
af nánum kynnum af starfi orða-
! bókarnefndar virðist mér, að hún
i ^aff haldið vel og hóflega á mál-
um. Um einstök smáatriði má
‘ Frh. á bls. 21