Morgunblaðið - 20.07.1955, Page 6

6
MORGVNBLAÐIÐ
Miðvikudagur 20. júlí 1955
Gísli Sveinsson fyrrverandi sendiherra:
VER ÆTÍÐ Á VERÐ
Góðir áheyrendur!
Góðir íslendingar!
ÞEGAR formaður þjóðhátíðar-
nefndar Akureyrar kallaði til
mín í síma og fór eindregið fram
á, að ég kæmi hingað og héldi
ræðu 17. júní — „lýðveldisræð-
una“, eins og hann orðaði það —,
þá hugsaði ég mig að vísu um
litla hríð, þótt veglega væri boð-
ið, enda mun ýmsum nú af mis-
munandi ástæðum ekki nærri
eins rótt innanbrjósts sem skyldi
á slíkum minningardögum þjóð-
arinnar. En þegar mér svo brátt
kom í hug, að nú á þessu vori
eru liðin nákvæmlega 50 ár frá
því, er ég kom fyrst til Akureyr-
ar (sem sé árið 1905), þá þótti
mér sjálíum þetta persónulega
vel til fallið, því að einu sinni
hafði ég mætur á þessum bæ,
þótt ég reyndar alla stund hafi
eigi kosið að setjast að yfirleitt
á Norðurlandi, er það oftar en
einu sinni hefur staðið til boða,
— en nú mátti gefast tækifæri
til þess, ef svo mætti segja, að
sameina hið þarflega og hið
þægilega, svo sem gamalt orðtak
úr góðu máli var einu sinni túlk-
að. Við þetta bættist, að þessi
umrædda fyrsta koma mín til
þessa staðar hafði talsvert af-
drifaríkar afleiðingar, er snerta
það málefni, sem þessi dagur er
nú helgaður.
Ég var ungur stúdent, er þetta
bar til, og kom frá Kaupmanna-
höfn, þar sem ég einmitt þá ný-
lega eða 1904 hafði sett fram
meðal Hafnarstúdenta sem ófrá-
víkjanlegt loka-stefnumið í sjálf-
stæðismálunum, er öllu bæri að
fórna fyrir: Hreinan skilnað
landanna, íslands og Danmerkur,
en þá þótti mörgum þetta furðu-
leg dirfska og háskasamleg, ef
til framkvæmda kæmi; en þeir,
sem fyrstir gengu þessari ótví-
ræðu stefnu á hönd, voru ungir
menntamenn, ungmennafélagar
og alþýðumenn í sveit og
við sjó. Má nú og minnast
þess, að það var þessi al-
menningur, er síðan varð meg-
instyrkur í baráttu áratuga að
þessu marki, sem eins og kunnug
er náðist með lofsamlegum hætti
eftir 40 ár, er svo að segja allur
landsins lýður kaus skilnaðinn
— og stofnun lýðveldisins var
framkvæmd að Lögbergi 17. júní
1944. Mátti þá með sanni segja,
að „allar vildu meyjar með Ing-
ólfi ganga“, eða með öðru við-
kvæði: „Allir vildu Lilju kveðið
hafa.“ Töldu sig þá að lokum
allir skilnaðarmenn.... En áður
fyrr var þetta ekki talin sérlega
góður „skáldskapur“ meðal ým-
issa hinna trúu þegna. —
Við þetta tækifæri, á Akureyri
1905, kynntist ég fyrst hinum frá-
bæra lækni og fjölvísa manni
Guðmundi Hannessyni, en með
okkur tókst síðar ævilöng vin-
átta. Hann var þá, hálfum öðrum
áratug eldri en ég, tekinn að
hugsa alvarlega og sérstaklega
um sjálfstæðismál íslands, sem
brátt í okkar munni fékk nafnið
fullveldismál, því að það var ein-
mitt þungamiðja málsins, er
nauðsyn bar þá til að skilgreina,
að ísland ætti sinn fullveldisrétt
og hefði haldið honum gegnum
aldirnar, þrátt fyrir allt, frá og
samkvæmt Gamla sáttmála o. s.
frv. Um það leyti og upp úr því
skrifaði Guðmundur Hannesson
sínar merku greinar um þessi
mál í blaðið Norðurland, er síð-
ar komu út í ritinu „í Aftur-
elding“, er hlaut verðskuldaða
frægð og brá líka ljóma yfir út-
komustað þess, Akureyri, er
menn þá í fyrsta sinni urðu að
líta til í þessum málum, enda
urðu skoðanir hans að sama
skapi áhrifaríkar meðal þeirra
landsmanna, er þær náðu til, því
að fram að þeim tíma hafði eng-
inn hérlendis gert svo glöggva
og einfalda grein fyrir eðli máls-
ins sem hann. Var þessa og hin
Þjóðhátíðarræða flutt á Akureyri 17. júní s.l.
Gísli Sveinsson, fyrrv. sendiherra.
mesta þörf, eins og þá stóðu sakir,
líka meðal þeirra, sem fjölluðu
um þessi mál á vettvangi alþjóð-
ar.
Aftur og næst, er ég dvaldist
hér á Akureyri við störf árið
eftir eða 1906 til 1907, vorum við
Guðmundur Hannesson oftlega,
að kalla mátti, önnum kafnir við
hinn nýja boðskap (sbr. t. d.
Ljósavatnsfundinn, sem ýmsir
Þingeyingar muna enn) og vor-
um loks báðir kjörnir fulltrúar
frá þessum bæ til þess að sækja
hinn nafntogaða Þingvallafund
um sjálfstæðismálið 1907, en sök-
um anna gat hann ekki komið
á fundinn, en ég tók þátt í með-
ferð málanna þar. Sá Þingvalla-
fundur markaði, eins og menn
vita, mikilvægt spor í framgangi
sjálfstæðismálsins, þótt ýmsu ]
væri þar ábótavant. Og eftir það
komu atburðirnir 1908, er hættu-
legasta áhlaupinu í þann tíma:
var hrundið með falli hins al-!
kunna „Uppkasts". Síðan þá varð
engum kleift að snúa aftur með
árangri á þessari braut, braut-
inni, er lá til áranna 1918 og 1944.
Sannarlega, Akureyri átti'
þannig allgóðan þátt í frumsókn
fullveldismálanna á þessari öld,
enda mun engum kleift að ve-
fengja það, er ég nú hef rakið
í stuttu máli. Og það er rétt og
skylt, að Akureyringar nútímans
viti þetta og virði.----
Það skal nú viðurkennt, að
gera má nokkura grein fyrir því,
hvers vegna margir betri menn
hér á landi eða „málsmetandi",
er svo nefndust, tóku skilnaðar-
hreyfingunni kuldalega í önd-
verðu. og hvers vegna Danir
reyndust lengi vel svo örðugir
til skilnings á málstað íslend-
inga og tregir tilhliðrunar, svo
sem raun gaf iðulega vitni. En |
þótt menn þykist geta skilið, að .
vissu marki, afstöðu annarra, þá i
er í rauninni það, sem liggur á ■
bak við, að ýmsu leyti og oft og
einatt lítt skiljanlegt.
Ef menn athuga fyrst afstöðu
Dana eða öllu heldur dönsku:
stjórnarinnar um langa langa |
hríð, þá var sá hugsunarháttur
ríkjandi hjá þeim, eins og mörg-
um, sem hafa og meðan þeir hafa
ráð og völd, að sjálfsagt væri að
halda þeim von úr viti, og kenn- j
ir þar óviðeigandi oflætis og
jafnframt oftrausts á sjálfs sín
mætti, til þess, eins og það er
orðað, að „vernda" og „þroska"
þá, sem við yfirstjórn þeirra
eiga að búa, ef ekki hreinnar
ábatavonar, eins og meir tíðkað-
ist fyrrum með yfirráðaþjóðum.
Hérlandsmönnum virtist ávallt
eins og slíkt sæti illa á Dönum,
lítilli þjóð einnig, sem flest átti
undir högg að sækja hjá þeim
voldugri, er oftar en einu sinni
gerðu þeim næsta skæðar skrá-
veifur, eins og alkunnugt er, og
sumt af því óbætanlegt. En —
íslendingar voru enn minni mátt-
ar, svo að hægt var að leika þá
grátt, þótt oss virðist sem lítil
fróun hefði átt að vera í því.
Öllu hefur þessu þó farið fram,
til réttari vegar, og var einnig
svo á síðari tímum sambúðarinn-
ar, — og þó er eitt veigamikið
atriði eftir, sem teflt getur vin-
áttu þessara þjóða í voða, atriði,
sem íslendingar gleyma ekki og
Danir skilja ekki: „Handritin
heim“. — Hins er rétt og sann-
gjarnt að geta í þessu sambandi,
að þegar til alvörunnar kom að
hefjast handa um lausn eða los-
un á sambands (eða áður inn-
limunar) höftunum, 1918, reynd-
ust ráðamenn í Danmörku skiln-
ingsbetri á vor mál en nokkuru
sinni fyrr og eftir atvikum greið-
ir og gegnir í samningunum, en
þá grúfðu að vísu yfir löndum
Norðurálfu ógnir margs konar,
þótt liðið væri til loka hinnar
fyrri heimstyrjaldar. —
En — var þá íslendingum
nokkur vorkunn, að greina, hvað
til þeirra friðar heyrði? Hvers
vegna skildu þeir ekki skilnað-
arstefnuna þegar í stað, stefnuna,
sem þýddi frelsi landsins og þjóð-
arinnar undan stjórn (eða
óstjórn) annarra, og það fram-
andi manna? íslendingar voru
hræddir, sem sálfræðilega er
skýranlegt, af aldalangri kúgun
og vesöld, enda þótt óskir um
frjálsari tíma bærðust í brjóst-
um þeirra. Og margir gætnir
menn og heiðvirðir töldu, af
þessum sökum og öðrum, að
landsmenn væru þess eigi megn-
ugir að stjórna sér sjálfir og ala
önn fyrir sér, nema einhver væri
til aðstoðar og jafnvel verndar,
sem þeir héldu, af gamalli hjá-
trú, að Danir hefðu megin til,
enda þótt alkunna væri, fyrr og
síðar, að þeir gátu lítt verndað
og varið sjálfa sig og sitt land,
ef í harðbakka sló. En tíminn
og rétt málefnakynning vinnur
á öllu: Islendingar komust til
sjálfs sín, er stundir liðu, og
þeim auðnaðist að komast til
fulls skilnings á því, sem þeim
hlaut að vera fyrir beztu. Með
öðrum orðum: íslendingar voru
margir framan af lítiltrúaðir á
eigið gengi, en Danir hins vegar
oftrúaðir á eigin mátt í þessum
efnum.-------
Þetta var nú liðin tíð. En þá
kemur að spurningu nútímans:
Hvert er hlutverk þessa árlega
minningardags, þjóðhátíðardags-
ins, með íslendingum? Það er í
aðalatriðum: Reikningsskil við
sjálfa oss — ekki eftir neinum
flokkalínum, heldur á vegum
allrar þjóðarinnar, hvað sem þeir
heita, er málin hafa haft með
höndum hverju sinni. Því ber, ef
svo býður við að horfa, líka að
segja til syndanna, sjálfum oss, í
tiltektum vorum inn á við og út
á við, þyki til þess tilefni. Eink-
anlega þetta: Hvað ber að var-
ast? Og höfuðskyldan er, hvers
og eins, að miða allt við þjóðar-
heill. Hér verður nú aðeins vikið
stuttlega að fáu einu.
Á fyrra ári, 1954, voru 10 ár
liðin frá stofnun lýðveldis á fs-
landi. Það var og er landsins
mesta mál í nútíð og framtíð, at-
burður, sem aldrei verður endur-
tekinn, ef þjóðin heldur lífi og
frelsi.
Á þessu yfirstandandi ári, 1955,
og einmitt á þessum tíma, eru 10
ár liðin frá stofnun heimsbanda-
lagsins, er nefnist „Sameinuðu
þjóðirnar" (að sumu leyti liggur
í nafninu meiri ósk en veruleiki),
og hið frjálsa ísland tekur einnig
þátt í því. Til þessa var stofnað
í sama anda og þegar einstakar
þjóðir treysta frelsi sitt, og það
átti að verða allsherjar frelsis-
og friðarsamtök heimsins, en
vissulega er ærið vandasamt að
kveða upp dóm um, hversu þeim
samtökum hefur farnazt á liðn-
um (fyrsta) áratug, eigi síður en
frelsisstjórn hverrar sérstakrar
þjóðar. Öllum, sem fylgzt hafa
með gangi þessara mála um víða
veröld, er Ijóst, að Sameinuðu
þjóðirnar hafa á ýmsan veg eigi
megnað að gegna hlutverki sínu
eins og tilætlunin var, og. er þar
vafalaust einkanlega um að
kenna tvennu, annars vegar
mannlegum vanmætti, sem menn
aldrei vara sig nógsamlega á,
þegar stórt skal stigið eða þung-
um byrðum lyft, og hins vegar
eigi síður því, að fyrst er allt
frægast í muna og munni, og hin
barnslega tiltrú hvers til annars
um orðheldni og heiðarleik í
samskiptum oft að óreyndu litl-
um takmörkum háð. Og svo kem-
ur að því óhjákvæmílega, er hin
raunhæfu störf eiga að hefjast,
að því er eins farið milli þjóða
innbyrðis eins og meðal ein-
staklinga hjá hverri sérstakri
þjóð, að hver vill eiga með sig
sjálfur og ráða sem mest sínum ]
athöfnum með sem minnstri |
íhlutan af annarra hálfu, sem j
engum skal láð. „Hver er sjálf-
um sér næstur" — og mun svo!
löngum verða. En hver fullvalda j
þjóð, eins og vér íslendingar er- !
um, á það mest við sjálfa sig, ]
hvernig henni farnast á leiksviði
lífsins, og ber að sjálfsögðu ávallt
að treysta því, að einstaklingarn-
ir, er til forustu veljast ekki sízt,
séu vanda sínum vaxnir, enda
næsta fánýtt, ef illa er stjórnað
hjá einhverri lýðræðisþjóð, er
svo nefnist, að kenna um það
einvörðungu, eða að nokkru
verulegu, öllum þjóðfélagsborg-
urunum, er í þessum skilningi
kallast „háttvirtir kjósendur“, af
því að þeim er ánafnað eftir
frjálsum reglum, á 4 ára fresti
að kjósa fulltrúa til þess að fara
með sín höfuðmál á löggjafar-
þingum, en með atbeina þeirra
samkunda eru ríkisstjórnir sett-
ar á laggir og koma kjósendur
þar eigi nærri né um það spurð-
ir, því að í raun réttri eru þeir
úr sögunni að kosningum af-
stöðnum, eða eru settir í eins
konar pólitíska sótíkví þangað til
liðin eru næstu 4 ár — þá er
þeim aftur hleypt á gras! Þetta
er aðalreglan með öllum þjóð-
um lýðfrjálsum, sem heita svo.
Að öðru leyti er í veruleikanum
ábyrgð ráðamanna þjóðanna
gagnvart fólkinu vart lengur til,
hvað svo sem reglur um það
mæla, og er þá munurinn við
annars konar stjórnarform (er
ekki þykir kurteist að nefna)
minni en ætla mætti. Að sjálf-
sögðu ber að ráða á þessu bót,
ef vel á að vegna til frambúðar,
sem þó er hægara sagt en gert,
því að þeim, er ráðin hafa I
hendi sér hverju sinni, hættir til
að vera íhalds- og jafnvel aftur-
haldssamir, ef um breytingu á
aðstöðu þeirra er að ræða, ef til
vill eftir reglunni: Allt er gott,
sem gerðum vér.
Oss íslendinga varðar þó nú
og í nálægri framtíð mestu, svo
nýlega sem vér höfum öðlazt vort
fulla frelsi, sjálfstæði, fullveldi,
að varðveita á allan hátt þann
dýrmæta feng, sem vér þar með
höfum hreppt og oss jafnframt
er af forsjóninni fyrir trúað, þ. e.
að geyma hins viðkvæma fjör-
eggs frelsisins vel og dyggilega.
Ef vér missum það, er íslenzk
þjóð týnd og tröllum gefin — og
öll svonefnd þjóðarviðreisn til
einskis í þjóðlegum skilningi. —
Sem betur fer verður að gera
ráð fyrir, að allir íslenzkir menn
óski þess einhuga, að aldrei glat-
ist frelsi þjóðarinnar, en þar
reynir einmitt líka á hvern ein-
stakan þegn, sem verður að láta
þetta á sannast í öllu sínu fari,
hvort sem hann skipar háa eða
lága stöðu í þjóðfélaginu. Þeir
gömlu héldu það satt vera, að
hver væri sinnar hamingju (eða
óhamingju) smiður — þótt ýmsir
vilji nú telja önnur öfl eingöngu
valda örlögum manna; en oft vill
þetta þó verða svo jafnvel fyrir
mannlegum sjónum, enda líkleg-
ast að því megi á hinn bóginn
treysta, að Guð vilji hjálpa þeim,
til góðra verka, sem hjálpa sér
sjálfir. Og trúlegast er það skil-
yrðið fyrir hjáipinni.
„Enginn stendur nema hann sé
studdur“ er í flestum skilningi
sannmæli, þótt að vísu stórskáld-
ið norska hafi komizt að hinni
niðurstöðunni: „Sá er sterkastur,
sem stendur einn“. Og — einnig
þetta getur stundum til sanns
vegar færzt. Má og raunar í sumu
heimfærast upp á íslenzku þjóð-
ina, þótt harí þyki við að kann-
ast. Menn hrósa happi oftast nær
yfir því, að nú sé hinni illræmdu
„einangrun landsins“ lokið, eigi
aðeins í samgöngu- og viðskipta-
legu tilliti, heldur og í öðrum
efnum, menningarlegum, andleg-
um og jafnvel stjórnmálalegum.
En eigi er þetta óyggjandi hnoss.
Því að sama skapi færast utan-
aðkomandi ógnir nær. Ef tiltækt
væri í heiminum, einkanlega
smáþjóðum, að komast sem mest
af sjálfar og af sjálfsdáðum,
óáreittir af öðrum stærri, þá væri
það vissulega hentast sjálfstæði
og athafnarfelsi landsins, og með
frjálsum viðskiptum við aðra. En
þar sem samskipti þurfa að vera
af nauðsyn — og einkum, ef fram
úr því fer, sem ílestir myndu
kalla nauðsyn, þá yrði þó alltaf
um að gera, að gefa sig eigi
neinum framandi þjóðum á vald,
hvort sem menn nú titla þær „f
Framh. á bls. 11