Morgunblaðið - 17.08.1956, Blaðsíða 6

6
MORCVISBLAÐIÐ
Fostudagur 17. ágást 1956
sr
Islendingur hlýtur hæzSu vísindaverðluun Danmerhur
anum, og þar með fyrir tengsl-
um minnissporanna og mati nýrr
ar reynslu. Taugungarnir opnast
og lokast á víxl.
KJARNASÝRA BREYTIST
ME» ÆSINGU
Kjarnasýra frymisins breytist
mjög með æsingu og hemju heila-
frumanna, og með því að maela
kjarnasýruna í fryminu fæst vit-
neskja um starfsástand heila-
frumunnar og alls taugungsins.
Páll Jónsson rœðir við Lárus Einarsson
prófessor í Árósum
— VIB erum svo heppnir, að' hingað til verið veitt aðeins sex
landi yðar, Lárus F.inarsson, J mikilhæfum vísindamönnum. —
er prófessor við háskólann Lárus er fyrsti maðurinn, sem
okkar hérna í Arósum. Hann
er svo framúrskarandi vís-
indamaður, að við ætlum að
koma upp fyrir hann til-
raunastofnun, sem kostar
nokkrar milljónir króna.
Það var þáverandi íormaður
háskólastjórnarinnar í Árósum,
Holst-Knudsen, sem sagði þetta
við mig, þegar ég hitti hann ekki
alls fyrir löngu í veizluboði fyrir
nokkra noröurlandablaðamenn,
sem staddir voru í Árósum.
Þetta er eitt af mörgu sem sýn-
ir, hve mikils metið vísindastarf
Lárusar er.
KENNSLA OG
VÍSIND AR ANN SÓKNIR
Það eru nú liðin 20 ár síðan
hann var skipaður prófessor í
líffærafræði við Árósaháskóla.
Þetta var bæði vandasamt og
íær þau fyrir
læknisfræði
vísindaafrek í
LITUNARAÐFERÐ TIL
RA NNSÓKNA Á FRUMUM
Á meðan hann fékkst við vís-
indastörf í Bandaríkjunum á ár-
unum 1930—32 fann hann upp
litunaraðferð, Gallacyanin-chro-
malum-litunina, til rannsókna á
starfsemi frumanna. Þessi aðferð
er nú notuð um allan heim og
ber nafn hans. Þegar þessi litar-
efni samtengjast kjarnasýru
frumanna, þá er hægt að mæla
með mikilli nákvæmni, hve mik-
ið er af henni í frumunum.
Með þessari litunaraðferð, með
margs konar annarri nýrri tækni
og með hugvitslega gerðum rann-
sóknartækjum hefur Lárus skap-
að möguleika fyrir þýðingar-
miklum frumufræðilegum rann-
ábyrgðarmikið starf. Háskóli sóknum á nýjum og óþekktum
þessi var þá nýstofnaður, allt
var þar á byrjunarstigi. Þarna
var um að ræða að koma nýrri
vísindastofnun á laggirnar. Há-
skólakennslan er sem lcunnugt er
bundin við vísindalegar rann-
sóknir. Háskólakennarinn verð-
ur því bæði að kenna og iðka vís-
indi. Það var þess vegna hlut-
sviðum, þar sem nákvæmar rann-
sóknir voru áður ókleifar. Með
visindastarfi sínu hefur hann
aukið þekkingu manna á starf-
semi frumanna í taugakerfinu,
bæði þegar um eðlilegt og sjúk-
legt ástand er að ræða, og um
leið aukið skilning manna á því,
sem liggur til grundvallar fyrir
verk Lárusar að leggja þarna J ýmsum tauga- og heilasjúkdóm-
grundvöll að bæði líffærafræði-
legum rannsóknum og líffæra-
fræðilegri kennslu. Valt auðvitað
mikið á því, hvernig þetta var
gert.
Hve vel það hefur tekizt má
meðal annars ráða af þvi, að sér-
stakur vísindaskóli hefur skap-
azt við læknadeild Árósaháskóla
kringum vísindastarf Lárusar. —
Vísindastarf hans er fyrir löngu
orðið svo yfirgripsmikið, að hann
getur ekki einn komizt yfir að
gera allt það sem gerast skal.
Hann hefur því samverka-
menn, sem vinna þarna undir
handleiðslu hans. Og þegar litið
er á vísindaritverk Lárusar, þá er
það ekkert smáræði. Skrá yfir
þau, sem stjórn Augustinus-verð-
launasjóðsins birti, þegar hann
fékk Augustinus-verðlaunin,
er rúmlega þrjár síður í arkar-
broti.
Jafnhliða prófessorsembættinu
gegnir Lárus stöðu við rann-
sóknarstofnun geðveikrahælisins
í Risskov, en þessi stofnun er vís-
indaleg miðstöð fyrir öll geð-
veikrahæli í Danmörku.
RANNSOKN
TAUGAKERFISINS
Lárus fæst fyrst og fremst við
rannsóknir á því sem gerist i
frumum taugakerfisins, bæði í
heilbrigðum og sjúkum frumum.
Hefur þetta leitt til þýðinear-
mikilla uppgötvana, sem vakið
hafa eftirtekt um allan heim,
enda er Lárus fyrir löngu orðinn
heimskunnur vísindamaður.
í fyrra var hann forseti alþjóð-
legrar heilafræðingaráðstefnu,
sem haldin var í Lundúnum, og
í sumar var alþjóðleg ráðstefna,
„Second International Neuro-
chemical Symposium", haldin í
Árósum. Mikilhæfir visindamenn
víðs vegar utan úr heimi óskuðu
nefnilega að koma þar saman til
að ræða þar undir forystu Lárus-
ar ýmis mikilsverð atriði við-
víkjandi taugaefnafræðinni. Sýn-
ir þetta, hve rnikils vísindastarf
hans er metið á alþjóðlegum vett-
vangi.
Það var fyrir rannsóknirnar á
starfsemi frumanna í taugakerf-
inu og ástandsbreytingarnar í
þeim að Lárus fékk Augustinus-
verðíaunin, 50.000 danskar krón-
ur, eða nálega 120.000 íslenzkar
krónur. Þetta •> .u hæstu verð-
launin, sem veitt eru i Danmörku
fyrir vísindaleg afrek. Þau hafa
um.
Augustinus-verðlaunin voru
veitt Lárusi fyrst og fremst fyrir
það, sem hann hefur afrekað, en
þó líka, eins og sagt er í greinar-
gerðinni fyrir verðlaunaveiting-
unni, af því að menn hafa
ástæðu til að vænta sér mikils
af honum í framtíðinni.
Á HEIMILI PRÓF. LÁRUSAR
Ég hitti Lárus að máli á heimiii
hans í Árósum. Hann býr í einum
af fjórum prófessarabústöðum,
sem standa í hinum viðáttumikla
og fagra háskólagarði. Hann og
konan hans, frú Þuríður Ragn-
arsdóttir, tóku mér með hinni
mestu vinsemd og gestrisni eins
og þeirra er venja, þegar gesti
ber að dyrum. Ég bað Lárus að
segja lesendum Morgunblaðsins
dálitið frá þessum rannsóknum,
sem hann fæst við og sem hann
hefur hlotið svo mikinn heiður
fyrir.
— Rannsóknir minar, segir
hann ,eru hrein fræðileg vísindi.
Þær eru þekkingarfræðilegs eðl-
is. Nútíma líffræðisvísindi hafa
þýðingu fyrir þekkingarfræðina,
eins konar yfirbygging á hinni
eðlisfræðilegu þekkingu.
Á grundvelli rannsókna minna
á frumum taugakerfisins hef ég
sýnt fram á, að kjarnasýran í
fryminu myndast kring um
„nucleolus“ innst inn i kjarna
frumanna, færist út að kjarni-
himnunni og gegnum hana út i
frymið. Kjarnasýran, sem endur-
nýjast stöðugt frá kjarnanum, er
notfærð í efnaskiptum frumanna
og skapar skilyrðin fyrir mynd-
un eggjahvítuefnanna. Kjarna-
sýran hefur lílca þýðingu fyrir
litningana, sem erfðaeiginleik-
arnir eru bundnir við.
Rennsóknir mínar fjalla cinnig
um, hvernig ástandið í frumun-
um breytist, þegar starfsemi
þeirra vex eða minnkar.
um og starfi heilafrumanna, og
fyrir írumustarfsemina yfirleitt.
HVERNIG REYNSI.A VERKAR
Á TAUGAFRUMUR
Menn meta einatt nýja reynslu
engrams), sem glæðast aftur,
þcgar verkað er á frumurnar að
nýju, svo að þær taka aftur til
starfs á sama hátt og áður. Vist
er um það, að minnishæfileikinn
og minnissporin eru vefræns eðlis
enda þótt vér vitum ekkert nán-
ar hvað um er að ræða. Af
heilasklerosis". Er því ástæða til
að spyrja hann um þetta.
— Ég hef ásamt samverka-
mönnum mínum, segir Lárus,
fengizt við rannsóknir á sjúk-
dómum, sem hafa í för með sér
eyðileggingu á mergslíðrum
(myelin) heilataugunganna, aðal-
þessu leiðir, þó að hin sífelldu lega á hinni svonefndu „diffus
Skipti milli eðlilegrar æsingar j heilasklerosis" (leukoencephala-
(exitation) og hemju (inhimit- pathia). Hér hef ég sýnt fram á
,ion) heilafrumanna er sú víxl- mikilsvert samband milli efna-
og viðburði á grundvelii þegar ^ verkun, sem er grundvöllur fyrir , fræðilegra eiginleika efna þeirra,
fenginnar reynslu, og öll reynsla . samtengingu taugunganna í heil
N. J. Gorrisen afhendir próf. Lárusi Einarssyni heióursvcrðlaunin
i liggur efnislega faiin í taugung-
um (nerones) heilans, enda
þótt vér vitum ekki eða skiljum
með hverjum hætti þetta verð-
ur. Meinn hafa talað um, að
skynjanir og viðburðir, ný
reynsla, mörkuðu heilafrumurn-
ar með einhvers konar minnis-
sporum eða innritun (traces,
Um þetta fjalla meðal annars
rannsóknir mínar.
Hér er aðeins hægt að drepa á
nokkur atriði í hinu margþætta
vísindastarfi Lárusar. í greinar-
gerðinni fyrir veitingu Augustin-
us-verðlaungnna er sérstaklega
minnzt á rannsóknir hans á heila
sjúkdómi, sem nefnist „diffus
sem myndast við niðurbrot
mergslíðranna, og sérstakra eig-
inleika hins svonefnda gliavefs
heilans. Efnasambönd þessi, er
stafa sem sagt af niðurbroti merg
slíðranna, hafa mikil og
markverð áhrif á aðrar sjúkleg-
ar breytingar heilans. Á þessu
Framh. á bls. 15
shrifar úr
daglega lifinu
H
ÚN var
Til að sýnast „dama“
16 ára og reykti
ur, sennilega vegna þess, hve
þessi saga er orðin gömul og
Camel eins og hún væri þrí- margendurtekin. Unglingur
reykir fyrstu sígarettuna til að
tug — sogaði að sér reykinn og
lygndi augunum um leið og hún
blés frá sér með værðarlegum
hliðarhnykk á höfðinu, því sem
var afgangs af reyknum, eftir að
lungun voru búin að fá sitt. —
„Þykir þér þetta virkilega gott?“,
spurði ég hana. — „Já, núna þyk-
ir mér það“. —„Og þótti þér
það líka, þegar þú byrjaðir?“ —
„Ne-ei, það get ég nú ekki sagt,
en vinkona mín, sem var 19 ára
reykti og hún var svo „smart“ og
hugguleg. Mér fannst ég vera svo
lítil og ómerkileg við hliðina á
sýnast stór — maður með mönn-
um og „upp í tíðina" — eða svo
hefur þetta verið til skamms
tíma. En því festi ég nú þessa
þanka á pappírinn, að reykingar
bárust í tal þar sem ég var stadd-
ur manna á meðal fyrir skömmu
og þar var sú ályktun gerð, með
svo að segja einróma samþykki
viðstaddra, að það væri ekki
lengur „I móð“ að reykja. Hvort
þetta væri nú hræðslunni við
lungnakrabba að kenna — þakka,
ætlaði ég að segja — var fólkið
ekki á einu máli um. Mér heyrð-
ist meirihlutinn vera þeirrar
skoðunar, að hér værr um að
ræða hreinar og beinar skynsem-
isástæður — og í öðru lagi sparn-
aðar-viðleitni.
Sýnir svart á hvítu
ÞAÐ þarf sem sagt engar smá-
ræðistekjur til að hafa efni
á að reykja svo að um muni,
segjum einn til tvo pakka á dag
— þrjá til fjóra, ef bspði húsbónd-
inn og húsmóðirin eru „íorfall-
, . ‘ . henni, eitthvað svo kauðaleg og in‘
Innihald heilafrumanna af|, , „7x aZ
kjarnasýru eða kyrni (nucleic
acid) fer sem sé mjög eftir starf-
semi frumanna, hvort um er að
að ræða eðlilega og sjúklega aukn
ingu eða minnkun á starfsemi og
efnaskiptum frumanna, t. d.
hvort gerðar eru miklar eða litl-
ar kröfur til nýmyndunar á eggja
hvítuefnum, og kjarnasýra frym-
isins er að ýmsu leyti undirstaða
fyrir myndun á sérstökum orku-
þrungnum efnasamböndum, sem
hafa mikla þýðingu í efnaskipt-
krakkaleg. Og mér fannst, að ég
myndi strax verða dálítið full-
orðnaii, ef ég færi að reykja
eins og hún. Kannske á ég eftir
að sjá eftir þessu. Maður heyrir
sagt, að það sé bókstaflega ekki
hægt ag venja sig af þvi, eftir að
maöur er byrjaður og orðin sólg-
inn í sígarettur. Mér þykir það
orðið anzi gott“.
Ekki lengur „í móð“
ÞETTA sagði sú 16 ára — og ég
gleymdi að vera lmeykslað-
eins og sagt er — og á sér
víða stað.
Ágæt hugmynd er það, sem ég
veit til, að margir hafa tekið til
bragðs, sem hafa verið að reyna
að hætta að reykja. Þeir hafa
reiknað út, hve háa peningaupp-
hæð þeir láta fyrir tóbaki —
sígarettum skulum við segja —
yfir mánuðinn eða árið. Síðan
hafa þeir strengt heitið: Ég
hætti að reykja og legg fyrir
mánaðarlega nákvæmlega þá upp
bæð, sem ég er vanur að eyða í
reykingar og svo kaupi ég mér
extir árið — eða eitt og hálft eða
tvö ár — einhvern hlut, sem mig
langar til að eiga: sjónauka,
myndavél, ísskáp, útvarps-
grammofón eða eitthvað anr.að,
sem hugurinn girnist helzt. Og
reyndar — upphæðin hefur verið
furðu fljót að koma, hjá þeim að
minnsta kosti, sem hafa keðju-
reykt og hafa svo þol og seiglu
til að standast sjálfa sig og láta
ekki undan ílönguninni, hversu
áleitin sem hún er. Þessi aðferð
sýnir fólki svart á hvítu, hvílíkt
fjárhagslegt tjón er að því að
reykja — hvað svo sem heilsunni
líður.
Of vel sloppið'
HENRI Torres heitir frægur
franskur málafærslumaður,
sem er sérfræðingur í öllu, sem
lýtur að hjónaskilnaðarmálum,
annst þessvegna
ekkert eðlilegra en að spyrja
hana:
— En, kæra frú, úr því að
hjónaband yðar er svona ömur-
legt væri þá ekki skilnaður
bezta lausnin?
— Nei, vitið þér nú hvað? Að
fá skilnað, eftir að hann hefur
pínt mig og kvalið öll þessi ár
— ætti ég þá allt í einu að fara
að veita honum þá hamingju?