Morgunblaðið - 09.03.1957, Blaðsíða 19

Laugardagur 9. marz 1957
MORGUNBLAÐIÐ
19
ingjareyfara ,heldur þegið ljós- f
ið frá hinum óvenjulega. Þið
getið víst skilið, að ég á við:
Þið skuluð lesa hana ....
* VIÐLEITNI, SEM ER
GÓÐRA GJALDA VERÐ
Þriðja athyglisverða danska
skáldsagan er „í dögun“ (Ved
Daggry), eftir Hans Jörgen Lem-
bourne. Bókin ber vott um mik-
inn metnað, hún á að vera upphaf
að höfuðskáldverki þessarar kyn-
slóðar og skapa þáttaskil, en bók-
menntaleg hefð i Danmörku
krefst þess sem sé, að slíkt verk
sé skrifað við og við. Þessi hefð
hefst á „Adam Homo“, heldur
áfram í „Niels Lyhne“, „Lykke
Peer“, „Pelle Erobreren“ allt
fram að ,Jörgen Stein" eftir
Jacob Paludan. Og nú ætlar sem
sé hinn angi, duglegi og atorku-
sami Hans Jörgen Lembourne
sér að rita mikla skáldsögu, sem
á að verða fulltrúi fyrir hans
tíma. Viðleitnin er góðra gjalda
verð, og segja verður höfund-
inum til málsbóta, að bókin, sem
þegar er komin út, er aðeins
fyrsti hluti af þremur bindum —
eða jafnvel fleirum. Lokaúrskurð
inum verður að slá á frest, þar
til ljóst er, hvað verður úr þessu.
En fyrsti hluti þessa heildar-
verks sýnir þegar, hvaða hæfi-
leika þessi höfimdur hefir — og
hvaða hættur ógna honum. Fyrst
má geta þess, að hann er mjög
lagtækur við að skapa atburða-
rás, og innan ramma hennar
rúmast ekki aðeins einstaklingar
heldur einnig manntegundir, sem
tákna hugsjónir tímanna. Sjón-
deildarhringur hans nær yfir
hugsjónir og stjórnmál. Hann
hefir ekki áhuga á Frederiks
Holms skurðinum, eða réttara
sagt: Frederiks Holms skurður-
inn er tengdur heimshafinu. Það
skiptir ekki máli, hvar háar öld-
ur rísa á hnettinum — þær koma
einnig róti á andatjörnina heima
fyrir. Þetta nýja sjónarmið er
hressandi. Og Hans Jörgen Lem-
bourne vill skrifa um kynslóð-
ina, sem þetta sjónarmið opnað-
ist fyrir 9. apríl 1940 og mótaði
líf sitt og örlög sín í ljósi þess.
Enn þá er hann aðeins að undir-
búa, segja frá árunum í lok
þriðja tugs þessarar aldar, her-
náminu, bardögunum við landa-
mærin, unga fólkinu, sem reyn-
ir að flýja til Noregs til að halda
áfram baráttunni þar. Sífellt not-
ar hann eins og Dos Passos á
sínum tíma úrklippur úr blöð-
um, frásögnum af fundum og til-
kynningum er skotið inn í skáld-
söguna. Þetta er að vísu áhrifa-
lítið, tilbreytingarlaust. En við
skoðum þetta atriði sem mikils-
vert tæknilegt meðal til að bera
uppi stórhuga frásögn og víð-
feðma aldarfarslýsingu.
Veikleiki bókarinnar eru ein-
strengingslegar mannlýsingar.
Það þarf ekki yfirnáttúrlegar
gáfur til að átta sig á öllum sögu-
hetjunum, sem síðan verða ým-
ist frelsishetjur, föðurlandssvik-
arar eða hlutlausir. Ekkert er
dulið í þessum bókmenntalegu
sköpunarverkum. Persónumar
eru lesandanum opin bók, en ekki
gáta. Og þrátt fyrir áform og
ásetning höfundar villist frásögn-
in út í öfgafulla ástarfýsn, sem
á einstrengingslegan hátt boðar í
senn óskadraum þolgæðis og
holdlegra nautna. Það munar því
minnstu, að i hugsjónaskáldsög-
unni sé hugsjónin veðsett gegn
eins konar ástarfýsnarstefnu,
sem hefir engin áhrif á lesend-
urna. En sem sé, skáldsagan er
byrjun og ásetningur, og það má
gera sér vonir um, að ókomnir
hlutar verksins leiði góðan ásetn
ing höfundar heilan í höfn og
dragi fjöður yfir misheppnaðan
inngang. öll byrjun ér erfið —
einnig byrjun á skáldsögu, sem
á að jafnast á við miklar, sí-
gildar aldarfarslýsingar í þjóð-
legum bókmenntum Dana.
í skáldsögu Hans Jörgens
Lembom-nes gætir lífsreynslu
hernámskynslóðar, fráhvarf frá
gömlum hugmyndum, tilraunar
1 sambandi við stækkun sjálf-
virku símstöðvarinnar hér í
Reykjavík, verður að bæta við
miklum og sverum jarðsima-
strengjum við símakerfi bæj-
arins, sem nú er mestallt neð-
anjarðar. Starfsmcnn símans
hafa orðið að draga sveran
jarðsímastreng i stokkana hér
í Miðb, sem liggja á alla leið
inn í nýju símastöðina við
Suðurlandsbrautina. Er þetta
mjög vandasamt verk og erfitt.
Strengurinn má ekki verða
fyrir neinu hnjaski, þvi þá er
hætt við að þau hundruð sima
lina sem í honum eru skemm-
ist. Til þess að auðvelda ídrátt-
inn verður að bera á sima-
strenginn, en við það verður
hann sleipari, er hann er dreg-
inn eftir stokkum þeim sem
símakerfið í bænum liggur í.
Er strengurinn látinn fara nið-
ur um brunn, eins og þann,
sem þessi maður er ofan í,
en siðan dregur togvinda
strenginn eftir stokknum að
næsta brunni og þannig koll
af kolli. Strengurinn er undinn
af stóru kefli.
Ljósm. Mbl. Ól. K. M.
til að finna nýjan sjónarhól. Og
á sömu strengi slá þeir Leif E.
Christensen og Erik Álbæk Jen-
sen í litlum skáldsögum, sem
eru þó listfágaðri og djúpskyggn-
ari á mannlegt eðli.
★ SÖGULEG SKÁLDSAGA —
TÁKNRÆN SKÁLDSAGA
Leif E. Christensen er mjög
vandlátur og fágaður rithöfund-
ur, lætur aðeins sjaldan til sín
heyra. Hann hóf rithöfundarfer-
il sinn fyrir nokkrum árum með
smásagnasafni, sem hlaut mikið
lof. Nú heldur hann áfram með
lítilli skáldsögu „Frelsun frú
Ullu“ (Fru Ullas forlösning).
Þetta er söguleg skáldsaga, þ. e.
a. s.i — anzakornið, að hún sé
það . . . Þetta er táknræn skáld-
saga, sem geymir mjög fagrar
landslagslýsingar ásamt skart-
búnum sögulegum persónum, en
að baki þeim grillum við ákveðn-
ar lífsskoðanir. Skáldsagan heyr-
ir undir táknræna skólann í
dönskum nútímabókmenntum og
jafnvel skóla nýsálhyggjunnar.
Söguna þarf að lesa mörgum
sinnum, af því að hún er hugsuð
frá mörgum sjónarmiðum, hún
er einföld í sniðum, en að baki
birtast -alvöruþrungin vandamál,
sem hvorki eru gerð of flókin né
of einföld. Þetta er ein af þeim
bókum, sem hefir bein áhrif á
lesandann og er því erfitt að
skýra, eins konar existentíalísk
list, sem krefst annaðhvort lofs
eða lasts. Það er tæplega rangt
að minnast á Lagerkvist sem
fyrirmynd.
★ NÍHÍLISMI OG ÓTTI
Erik Albæk Jensen er ekki eins
fágaður eða vandlátur í list sinni,
en í litlu skáldsögunni hans kem-
ur fram sama lífsskoðunin. í ár
lýsir hann í skáldsögunni „Geir-
þrúður" (Gertrud), konu, sem er
dóttir eins af föðurlandssvikur-
um hernámsáranna, og hún hefir
aldrei getað flúið örlög sín. Hún
reynir það, reynir að dyljast í
héraði á Norður-Jótlandi, en
henni tekst það ekki. Hún hefir
í eitt skipti fyrir öll drukkið í
sig níhílismann og óttann, hún
getur aðeins sakað þá, sem vilja
hjálpa henni, en geta það ekki.
Sagan er sögð nokkuð hikandi,
fremur fíngerð en hrífandi, en
náttúrulýsingarnar eru fagrar og
innileg alvara í málflutningnum.
Erik Álbæk Jensen hefir skrifað
betri bækur á undan þessari. Og
það mun eiga fyrir honum að
liggja að skrifa betri bækur.
Hann er einn af ungum dönskum
skáldsagnahöfundum, sem menn
vænta góðs af, þó að ekki hafi
rætzt úr honum til fulls í þetta
skipti.
★ DRAUMÓRAMADURINN
Enn má nefna annan ungan
skáldsagnahöfund, Poul Örum.
Nýja bókin hans, sem skipar hon-
um á rithöfundabekk, heitir „Af-
máðu spor þín“ (Slet dine spor).
Hún fjallar um manntegund, sem
er algeng meðal Dana og því
einnig í dönskum bókmenntum,
draumóramanninn, sem við sjá-
um sífellt í nýjum myndum, er
ný skáld, sem hafa fundið hann
í sjálfum sér, koma fram á sjón-
arsviðið. Hjá Örum er hann
menntamaður og blaðamaður, en
óþolandi tilgerðarlegur. Einn af
þessum gófuðu karlmönnum, sem
alltaf verða að gera sig til, lát-
ast vera miklir menn til að geta
horfzt í augu við sjálfa sig. Og
er þeir síðar, eins og Marius
forðum, sitja á rústum Karþagó-
borgar, nær sjálfsmeðaumkunin
tökum á þeim, og þeir leita hugg-
unar hjá flöskunni. örum segir
frá slíkum manni og beitir hann
karlmannlegri hæðni, niðurlægir
hann til fulls, gerir hann að verka
manni í mógröf, þar sem hann á
að láta til sin taka með sínum
hvítu ritvélarhöndum meðal
veðurbitinna durga. En honum
tekst þetta, af því að skynsöm
og góð stúlka tekur tryggð við
hann og lætur sig engu skipta
tilgerð hans. Það, sem kemur
mest á óvart í bók Örums, er,
að hann hefir ekki aðeins gefið
miskunnarlausa lýsingu á draum
óramanninum, heldur einnig
sannfærandi lýsingu, áhrifamikla
og heilbrigða mynd af hinum
jákvæða persónuleika, konunni,
sem er góð og skynsöm og getur
bjargað okkyr frá öllum sjálf-
skaparvítum hlægilegra asna-
strika, sem karlmenn gera sig
seka um. Því er mjög skemmti-
lega lýst, er hún leiðir hann í
allan sannleika. Og hún ber sig-
ur úr býtum með sennilegum
hætti fær hann til að átta sig,
hann er ofurlítið ringlaður en
stendur föstum fótum í raunveru
leikanum. Jafnframt er lýst í
skáldsögunni öðru pari, sem fer
illa fyrir, og áhrif þessarar and-
stæðu eru sterk. Jú, Poul örum
er kominn í tölu fullþroska rit-
höfunda.
* RAUNVERULEGAR
BÓKMENNTIR — EKKI
AÐEINS UNDIRBÚNINGS-
VERK
Það er vafamál, hvort hægt er
að kalla Ralph Oppenheim skáld
eða ekki. Hann er gáfaður penni,
sem hefir skrifað mikils metnar
ferðabækur bókmenntalega séð.
Og á þessu ári hefir hann svo
skrifað skáldverk, sem gerist í
fangabúðunum Theresienstadt,
þar sem hann var sjálfur í haldi
ásamt öðrum dönskum Gyðing-
um. Hann lætur unga konu segja
söguna, og á frásögnin að vera
dagbók hennar. Styrkur bókar-
innar er annars vegar fólginn í
heimildargildi hennar, hins veg-
ar í viturlegri, listrænni hóf-
stillingu. Hún gerir Ijósa grein
fyrir skelfingunum, einmitt
vegna þess að hún ofskammtar
ekki lesendunum. Bókin er þrótt-
mikil, nákvæm, Ijós og hrífandi
á stundum, ekki aðeins vegna
efnisins ,sem lætur okkur fara
frá Kaupmannahöfn hersetinni í
árangurslausa flóttatilraun til
Svíþjóðar og til þessa skelfilega
staðar til að binda endi á frels-
unina, heldur vegna rithæfni
sinnar. Ef hún er ekki fullburða
skáldsaga, þá er hún þó skerfur
til fangabúðabókmennta og hefir
listrænt gildi. Raunverulegar bók
menntir og ekki aðeins undir-
búningsverk.
■k ATHUGANIR Á VETT-
VANGI LÍFSINS
Á sama hátt má lýsa tveimur
11 öðrum sannsögulegum skáldsög-
um danskra bókmennta frá þessu
ári. önnur er „Æskuleikur" (Ung
leg), eftir kvikmyndahöfundinn
Johatmes AUen, en hin „Þinir
eigin synir“ (Dine egne sönner),
eftir danska Ameríkumanninn
Thomas Anderson. Þær eru báð-
ar athuganir, gerðar á vettvangi
lífsins, önnur meðal æskufólks 1
Hellerup, hinnar gullnu Kaup-
mannahafnaræsku (jeunesse
dorée) vorra tíma, hin meðal her-
mannanna í Kóreustríðinu. Allen
hefir tekið sér fyrir hendur að
brjóta til mergjar hina svörtu
j ■ sauði þessara síðustu og verstu
| tíma. Og það er eftirtektarvert,
| að hann lætur sér ekki aðeins
s nægja að leggja fram þjóðfélags-
1 fræðilegan vitnisburð, heldur
i höndlar hann í baráttu, hrösun
og endurreisn unglinga, sem svo
hart eru dæmdir af almennings-
álitinu. Bók hans hefir bók-
menntalegt gildi, en ekki aðeins
heimildarlegt. Hið sama má
segja um Þína eigin syni, eftir
Thomas Anderson. Þessi ungi
Dani gerðist þátttakandi í Kóreu
stríðinu nær því undir eins eftir
stúdentspróf frá menntaskóla í
Kaupmannahöfn. Bók hans náði
fyrr vinsældum í Bandaríkjunum
en Danmörku, og það er skiljan-
legt, því að hún dregur nokkra
menn út úr heildinni og greinir
þá sem einstaklinga og viðbrögð
þeirra við hættunum eftir að-
stæðum. Hún er ekki aðeins bók
um styrjöld, heldur bók Um mann
eskjur, sem maður græðir á að
kynnast, því að allt hversdags-
legt bliknar við hið óskaplega
erfiði þeirra. Þar að auki er það
bókinni til gildis, að hún er nor-
ræn skáldsaga með minnum úr
styrjöldum vorra daga, og svo
er hún skrifuð hispurslaust af
persónulega takmörkuðum mætti,
laus við alla tilfinningasemi, ger-
sneydd þeim upphrópunarkeim,
sem setur svo mjög svip sinn á
hinar áróðursfullu alþjóðlegu
stríðsbókmenntir. Á sinn fróma
og þóttalausa hátt hefir þessi nýja
danska styrjaldarskáldsaga eitt-
hvað af þeim sama þögla styrk
og göfuga einfaldleik sem Ó-
þekkti hermaðurinn eftir Vaino
Linnas.
Danskar skáldsögur þessa árs
hafa verið i meðallagi — og þó.
Þær fara víða með lesendur sína
og sýna þeim mannlífið í raun-
sönnum svipmyndum, en oft und-
ir háum himni. Þrátt fyrir meðal-
mennskukeim verðar aflestrar.
Manso flugloringi
hverfur héðan
BLAÐ varnarliðsins á Keflavík-
urflugvelli „Hviti fálkinn“, skýr-
ir nýlega frá því, að yfirmaður
flughersdeildanna í Keflavík, S.
E. Manso, herforingi, sé að láta
af því starfi. Hefur hann verið
skipaður foringi 95. sprengjuflug
véladeildar Bandaríkjanna, sem
hefur aðsetur í Texas.
Manso herforingi hefur dvalizt
hér á landi síðan í júlí 1955 og
hefur verið yfirmaður allra sveita
og deilda flughersins, sem bæki-
stöð hafa haft á Keflavíkurflug-
velli. Hann hefur og átt. sæti í
varnarmáladeildinni.
Síðastliðið sumar vann hann
áræðisverk á flugvellinum, er
hann bjargaði flugmanni út úr
brennandi þrýstiloftsflugvél. —
mátti ekki miklu muna að illa
færi þar, en fyrir áræði Mansos
bjargaðist flugmaðurinn.
Manso herforingi brautskráðist
frá West Point herskólanum 1939.
S. A. Manso.
Á styrjaldarárunum gegndi hann
hersjónustu, sem stjórnandi
sprengjuflugvéla á Ítalíu.