Morgunblaðið - 13.12.1957, Blaðsíða 13

Föstudagur 13. des. 1957
MORGUNBT 4Ð1Ð
13
Gubjón Gublaugsson alþm.
Hlustað á útvarp
OFT er talað um aldamótakyn-
slóðina, sem fyrirrennara og afl-
vaka þeirra miklu framfara, sem
síðar hafa orðið. Hve giftudrjúg
þessi kynslóð varð, mun að
nokkru mega rekja til þess að
upp úr aldamótum brá til hins
betra um árferði, eftir hinn langa
harðindakafla, sem haldizt hafð?
nær óslitið frá 1880. Hert í eld-
skírn þrautaáranna horfði þetta
fólk nú fram til betri og batn
andi tíma, sem jók því baráttu-
kjark. Svo kom ungmennafélags
hreyfingin, sem hreif æsku lands-
ins. Hennar einkunnarorð voru:
„íslandi allt“. Þó eitthvað yrði
vanefnt af þeim heitum, þá mun
það hafa orðið mörgum unglingn-
um gott veganesti og fór ekki
framhjá þeim, sem eldri voru og
komnir nokkuð til þroska. Hjó
þeim er eldri voru mun líka hafa
lifað í glæðum frá hreyfingu
þeirri er um landið fór Þjóð-
hátíðarárið 1874 en hafís og harð-
indi náðu ekki að buga.
Þótt þeir lifi lengst meðal
þjóða, er fram úr skara í listum
og vísindum, þá verða þeir jafn
an minnisstæðir, sem forustu
hafa um framkvæmdir og ýmsai
félagslegar umbætur, framtíðin
nýtur verka þeirra þó með tím-
anum fölskvist yfir nöfnin.
Einn þeirra manna, sem virk-
an hátt tóku í þessu viðreisnar-
starfi á seinni hluta síðastliðinn-
ar aldar og fram eftir þessar)
var Guðjón Guðlaugsson. Hann
var fæddur 13. des. 1857. —
Kirkjubók segir hann fæddan 9
des. en Guðjón taldi sjálfur fæð-
ingardag sinn þann 13. — For-
eldrar Guðjóns voru Björg Tóm
asdóttir frá Galtardal á Fells-
strönd Jónssonar og Guðlaugur
Jónsson frá Geirmundarstöðum á
Skarðsströnd. Þau hjón voru fá-
tæk og á þeim tímum voru fa
tækifæri fyrir þá, sem af fa-
tækum foreldrum voru komnir
og höfðu ekki styrk mektai -
manna, til að komast til mennta
sem kallað var. Hversu rík su
þrá var hjá Guðjóni má marka
af því, að hann, part úr vetri,
sækir unglingaskóla, sem Torfi
í Ólafsdal hélt að Hvoli í Saui-
bæ, áður en hann setti skóla i
Ólafsdal. Þá stundaði hann jarð-
yrkjunám að Rauðamýri hjá
Halldóri Jónssyni bónda þar, en
Halldór hafði stundað nám i
Noregi og kenndi svo piltum
heima hjá sér.
Þessir menn, Torfi og Halldór,
voru báðir áhugamenn um bún-
að og alls konar framfarir. Hefur
því þetta verið holl skólagangð
fyrir vel gefinn og áhugasaman
ungling. Að þessu námi loknu
fer Guðjón til Danmerkur og
fæst þar við jarðyrkjustörf. Öll
hans námsviðleitni sýnist hafa
stefnt að því að verða menntaður
bóndi umfram það sem almennt
gerist. Nú voru hörð ár, var því
ekki árennilegt fyrir efnalausan
mann að hefja búskap, samt fer
Guðjón að búa árið 1883, þá að
Hvalsá í Tungusveit. Þetta er
lítil jörð og þá ekki bætt að hús-
um og ræktun. Mætti Guðjón líta
yfir ræktuð lönd og glæsilegar
byggingar, sem nú eru á þessari
litlu jörð, mundu þar blasa við
augum hans þær glæsilegu fram
kvæmdir, sem hann ef til vill hef-
ur dreymt um.
Vorið 1887 hefur Guðjón jarða-
skipti við bóndann að Ljúfustöð
um í Kollafirði og býr þar tii
ársins 1902, var hann síðan oft-
ast kenndur við þann bæ, enda
fer hann þá að láta til sín taka
um búnaðar- og félagsmál. Ma
þar til nefna: Félagsvinna var
hafin við jarðabótaframkvæmdir
meðal bænda í hreppnum. Korn-
forðabúr var sett á laggirnar,
sem taka mátti til ef dróst með
„siglingar" sem oft gat komið
fyrir á þeim árum, þegar ísar
lágu fyrir landi á sumar fram.
Þá var hafinn ásetningur eða
eftirlit með fóðurbirgðum bænda,
með svipuðu sniði og nú er haft,
enda skrifaði Guðjón um það mál
í Búnaðarritið. Þá má geta þess
að hann annaðist um Lestrarfé-
lag hreppsins og lagði því til fé
Aldarminning
úr eigin vasa. Er mér það minn-
isstætt, þegar ég var sendur eft-
ir bókum, hversu hann var leið-
beinandi um bókaval og mun svo
fleiri unglingum fundizt hafa.
Jörðina bætti Guðjón mikið að
ræktun og byggði upp öll hús svo
sem bezt gerðist á þeim tíma.
Hann var bæði hreppstjóri og
oddviti í Fellshreppi meðan hann
bjó að Ljúfustöðum og því mik-
ilsráðandi, en hins má líka geta
að þarna voru aðrir góðir fé-
lagsmenn og umbótasinnaðir, svo
sem t. d. séra Arnór í Felli. Var
líka allt sem leikur er þeir fylgd-
ust að málum. Því miður báru
þeir ekki gæfu til samþykkis er
fram í sótti, voru ef til vill of
fyrirferðarmiklir og skorti oln-
bogarúm í svona litlu byggðai
lagi. Það verður ekki hér rakið.
En þess skal getið að þeir voru
slíkir manndómsmenn að sjá
misbresti á sínum samskiptum og
skildu sáttir að leikslokum.
Pöntunarfélag Dalamanna var
stórt í sniðum um eitt skeið, náði
yfir fleiri sýslur, þar á meðal
meginhluta Strandasýslu. For-
maður þess var hinn þjóðkunm
framfara- og framkvæmdamaður.
Torfi í Ólafsdal. Guðjón tók virk-
an þátt í þessum félagssamtök
um. Engin voru þá símasambönd.
og samgöngur mjög tregar. Kom
því svo að þessi víðfeðmu sam-
tök þóttu þung í vöfum og heppi-
legra sýndist að Strandamenn
stofnuðu sérstakt félag. Árið
1898 var horfið að því ráði og
var Guðjón aðalmaðurinn við und
irbúning þess og því sjálfkjörinn
formaður, þegar það komst á
laggirnar. Komu fyrstu vörurnai
til félagsins árið 1899, voru þær
teknar í land á Hólmavík, en þai
hafði félagið síðan aðsetur sitt og
nefndist Verzlunarfélag Stein-
grímsfjarðar. Fyrstu árin var
mikill frumbýlingsháttur á þess-
ari félagsstarfsemi. Vörurnar sem
pantaðar voru urðu menn að taka
svo að segja við skipshlið og
flytja þær heim til sín, því húsa-
kostur var enginn til vöru-
geymslu.
Árið 1902 flutti Guðjón bú-
ferlum frá Ljúfustöðum að Kleif-
um í Steingrímsfirði og bjó þar
í 5 ár eða þar til árið 1907 að
hann fluttist til Hólmavíkur.
Undir stjórn Guðjóns efldist
Verzlunarfélagið smám saman,
var fljótlega mynduð við það
„söludeild“, jafnhliða pöntunar-
félaginu. Er fram liðu stundir féll
öll pöntun niður og var þá félagið
nefnt „Kaupfélag Steingríms-
fjarðar" á Hólamvík. Þegar þessi
félagsstofnun hófst fyrst, með
aðsetri á Hólamvík, var þar fyr-
ir öflug verzlun R. P. Riis. Fyrii
þeirri verzlun stóð mætur innan-
héraðsmaður, frændmargur og
vinsæll. Það varð því á ýmsan
hátt erfið aðstaða fyrir hið ný
stofnaða félag, en hin styrka leið-
sögn Guðjóns sigraði alla erfið-
leika. Samkeppnin milli verzlan-
anna var ávallt heiðarleg, enda
höfðu forsvarsmenn þeirra margt
saman að sælda um sveitarmál,
þar sem þeir báðir voru í fremstu
röð.
Ég hefi hér að nokkru getið
starfa Guðjóns Guðlaugssonar
heima í héraði, en þá eru ótai-
in afskipti hans af stjórnmálum
og þingmennskustörf, verð ég fá-
orður um það enda fremur al-
þjóð kunnugt. Hann var þing-
maður Strandamanna frá 1893—
1907 og aftur frá 1912—1913 og
þjóðkjörinn þingmaður frá 1916
- -1922.
Eins og kunnugt er var kosið
um sambandslagauppkastið 1908.
Féllu þá margir hinna eldri þing-
manna, er voru fylgjendur þess.
Andstæðingur Guðjóns við þær
kosningar var Ari Jónsson, er
síðar kallaði sig Arnalds, eldheit-
ur landvarnarmaður, glæsimenm
og mælskur vel. Það fór því svo
í Strandasýslu, eins og víða um
land, að andstæðingar „uppkasts-
ins“ sigruðu. Orsök þess að svo
fór má óhætt telja að margir
gamlir fylgismenn Guðjóns voru
andstæðingar „uppkastsins“. Ann
ars leikur það orð á að Stranda-
menn komi stundum alþjóð á
óvart um úrslit kosninga, virða
sumir þeim til hverflyndis, en
aðrir telja þeim til stjórnmála-
legs þroska, að þeir láti jafnan
málefni ráða meiru en persónu-
legt fylgi. Guðjón Guðlaugsson
þótti skörungur á þingi og sómi
sinnar stéttar. Hann lét mörg
mál til sín taka en sterkast lið
veitti hann landbúnaðarmálum og
ýmsum félagsmálum.
Hann var einn öflugasti fylg
ismaður hinna svokölluðu „gadda
vírslaga". Munu nú margir telja
tilkomu gaddavírsins eitt með
stærri skrefum í jarðræktarmál-
um. Guðjón var ákveðinn í skoð-
unum og lét lítt þokast frá sann-
færingu sinni, hann tók mikinn
þátt í umræðum á þingi og þótti
oft gusta af honum í ræðustól.
Hann var heimastjórnarmaður
og stöðugur í flokki, urðu þó
mörg veðrabrigði í stjórnmálum
á síðustu áföngum sjálfstæðis-
baráttunnar.
Árið 1919 fluttist Guðjón til
Reykjavíkur og keypti smábýlið
Hlíðarenda við Öskjuhlíð, bjó
hann þar til æviloka. Hann rækt
aði og bætti býli sitt og hafð«
þar snoturt kúabú, en búskap
hafði hann stundað ávallt, nema
þau ár sem hann dvaldi á Hólma-
vík, þar varð því ekki við komið.
Þó hann nú væri seztur að búi
í Reykjavík hlóðust á hann mörg
önnur störf. Hann var skipaður
gæzlustjóri Söfnunarsjóðs íslands
og í stjórn Búnaðarfélags ís-
lands og gjaldkeri þess um mörg
ár. Guðjón lézt 6. marz 1939.
Hér hefur verið stiklað á stóru
í frásögn af ævi þessa mæta
manns, en mætti þó nægja til
að sýna hvers trausts hann naut,
frá því fyrsta hann fór að starfa
á opinberum vettvangi. Æskilegt
hefði verið að geta sagt meira
frá æsku hans og uppvaxtarárum,
frá baráttunni við fátækt og um-
komuleysi til manndóms og
þroska. En hvort tveggja er að
til þess brestur kunnugleik og
svo mundi þá þetta greinarkorn
hafa lengst um skör fram.
Guðjón Guðlaugsson var tvi-
giftur. Fyrri kona hans var Ingi-
björg Magnúsdóttir frá Miðgili í
Laugardal. Þau voru barnlaus.
Síðari kona hans var Jóney
Guðmundsdóttir frá Felli í
Kollafirði. Börn þeirra eru Guð-
mundur skipstjóri á strandferða-
skipinu Esju og Mundhildur
Ingibjörg, sem dáin er fyrir
nokkrum árum. Hennar sonur er
Guðjón Hansen tryggingafræð-
ingur.
Báðar voru þessar konur merk
ar og mikilhæfar og bjuggu hon-
um myndarlegt og gott heimili.
Það var svo um þær, sem margar
stéttarsystur þeirra, þær vinna
sitt óeigingjarna starf í kyrrþey,
en hversu þýðingarmikið það er
starfi og þroska þeirra sem vinna
á opinberum vettvangi er sjald-
an að verðleikum metið.
Matthías Helgason.
HÁSKÓLASTÚDENTAR halda
jafnan upp á 1. desember í minn-
ingu um, að þann dag 1918 hlaut
land vort viðurkenningu Dana
sem fullvalda ríki. Stofnun lýð-
veldisins 1944 var aðeins stað-
festing á þessu. í huga mínum
gnæfir 1. des. 1918 langt fram
yfir 17. júní 1944, enda einhver
hátíðlegustu augnablik ævi minn
ar, er íslenzki fáninn var dreg-
inn á stöng Stjórnarráðsins og
danskur herflokkur heilsaði hon-
um um leið og danskt herskip
skaut 21 skoti, en slík kveðja er
einungis veitt fána fullvalda rík-
is. — Haustið 1918 var merkilegt:
Þá gnæfði öskustólpi í Kötlu í
austri og þutu um hann eldglær
ingar er dimma tók. Þá kom hin
ægilega spánska veiki, sem hundr
uð manna á bezta aldri dóu úr á
stuttum tíma. Heimsstyrjöldin,
sem ógnað hafði öllum frá 1914
lauk — en svo þjakað var fólk af
veikindi, að varla vöktu þau stór
tíðindi athygli, fyrr en síðar. Það
var fremur fölur og fámennur
hópur, er safnast hafði saman við
stjórnarráðshúsið, á Lækjartorgi
og í Bankastræti þennan vetrar-
dag þegar djörfustu vonir alda-
mótamanna höfðu rætzt. Frá
bernsku hafði ég þráð þessa
stund, innileg hrifning gleði og
þakklæti til forsjónarinnar gagn-
tók mig er ég horfði á fánann
blakta við hún.
Á hátíð háskólans nú flutti
prófessor Sigurður Nordal aðal-
ræðuna. Einkum talaði hann um
sjálfstæðisbaráttuna fyrir 1918,
benti á að ýmsir atburðir í stjórn-
málum Dana hefðu komið okkur
til hjálpar, einkum krafa þeirra
um Suður-Jótland. Vildu Danir
sýna íslandi eðallyndi til þess að
málstaður þeirra yrði betri. Nor-
dal benti á, að síðustu 70 árin,
eða frá því harðindunum um og
eftir 1880 lauk hefðu verið lengsti
góðviðriskafli frá landnámstíð.
Og þó steðja ýmsir erfiðleikar að.
Hver kynslóð verður að vinna
sinn eigin sigur í sjálfstæðisbar-
áttu sem aldrei lýkur. Nordal
benti á, að ísland er á útjaðri
hins byggilega heims, og verða að
vera karlmannlegir ef duga skal.
Ræða Nordals var afbragðsgóð.
Hin ágæta ræða Sigurðar
Bjarnasonar, alþingismanns hefur
komið í þessu blaði og mun ég
þvi ekki gera hana að umtalsefni
hér að öðru leyti en því, að hver
lesandi blaðsins ætti að lesa hana
oftar en einu sinni og athuga
vandlega þann boðskap er hún
flytur. Þar eru vissulega orð í
tíma töluð.
Frú Aðalbjörg Sigurðardóttir
talaði um daginn og veginn á
mánudag. Gerði hún 1. des. að
umtalsefni. Auk þess sagði hún
sem satt er, að mannkynið lifir
nú í skelfingu og ótta fremur en
nokkurn tíma áður. Lítur ekki út
fyrir að við höfum „gengið- til
góðs götum fram eftir leið“, síð-
an 1918. Talaði frú Aðalbjörg að
eina vonin væri breytt hugarfar.
Hér er að vísu erlendur her, en
verður nokkurt land varið, ef
notaðar yrðu kjarnorku og vetnis
sprengjur? Svo talaði hún um
jólin eins og þau voru áður, með
hangiketi (svo er enn) sperðlar,
kaffi og lummur. Þrjár konur
eru nú á þingi, þessa dagana. Frú
Aðalbjörg vill fá fleiri konur á
þing næst og held ég að það væri
alveg rétt.
Ræða séra Bjarna Jónssonar,
biskups, er hann hélt í hófi stúd-
enta var meistaraleg og kom
raunar engum á óvart, sem
þekkja hann. Sögur þær, er hann
sagði af sjálfum sér, frá æsku-
árunum vöktu mikinn fögnuð
bæði hjá þeim er veizluna sátu
og svo okkur útvarpshlustendum.
Síðar kom hann inn á alvarlegri
efni. Séra Bjarni endist vel, sem
betur fer, virðist áreiðanlega
ekki um afturför að ræða hjá þess
um ágæta kennimanm og „læri-
meistara" — sem hefur vit og
lífsreynslu fram yfir flesta nú-
lifandi menn hér
Lesið var úr nokkrum nýjum
bókum. Ferðasaga Ebenezar
Hendriksson hefur verið þýdd á
ágæta íslenzku af hinum vand-,
virka manni Snæbirni Jónssyni,
skjalaþýðara og dómtúlki. Var
lítill kafli úr þessari merku bók
lesinn, var það um ferðavolk
yfir Jökulsá á Fjöllum. Dr. Sig-
urður Þórarinsson las. — Þá var
lesið úr endurminningum Ólafíu
Jóhannsdóttur (1863—1924).
Vilhj. Þ. Gíslason las. Var kaflinn
frá dvöl Ólafíu í Engey, hjá þeim
stórmerku hjónum Kristni og
Guðrúnu ( en Pétur og Ragnheið-
ur tóku við af þeim). Bók Ólafíu
er merk heimild um margt er á
daga hennar dreif. — Þá las
Vilhjálmur nokkrar stökur eftir
Hjálmar Þorsteinsson frá Hofi.
Bókin heitir Munarósir, og eru
í henni 100 ferskeytlur, margar
þeirra prýðilega ortar, hef ég
lesið bókina mér til mikillar
ánægju. Loks las Andrés Björns-
son úr bók Finns Sigmundsson-
ar, en í bók þeirri eru bréf frá
og til Páls Pálssonar (1807—1877)
er var skrifari Bjarna amtmanns
Þorsteinssonar. Nefnist bókin
Skrifarinn á Stapa. Bækur þær
er Finnur Sigmundsson hefur
gefið út eru stórmerkar, eru þær
nú fjórar: Húsfreyjan á Bessa-
stöðum, Sonur gullsmiðsins, Bréf
frá ísl. konum og svo Skrifarinn
á Stapa.
Frú Kristín Jónsdóttir flutti
fróðlegt erindi um mólaralist.
Aldrei kann ég að meta abstrakt
málverk, botna ekkert í þeirri
list. Aftur á móti þykir mér ágæt
þau málverk er ég hef séð eftir
frú Kristínu og efast ekki um, að
hún sé mjög lærður og mikil-
hæfur málari.
Á miðvikudagskvöld hlustaði
ég ekki á útvarp. — Á fimmtu-
daginn heyrði ég ágætan og þjóð
legan upplestur Vilhjálms S.
Vilhjálmssonar úr hinni nýju bók
hans. Við sem byggðum þessa
borg. — Ýmislegt hlýtur að fara
fram hjá manni af öllu því, sem
útvarpið flytur.
Einkum ber nú mikið á upp-
lestri úr nýjum bókum í útvarp-
inu. Bókaflóðið er nú í algleym-
ingi fyrir jólin því margir kaupa
bækur til gjafa. Er það ágætt, sé
bókin gagnleg og góð. Auðvitað
er þar misjafn sauður í mörgu
fé, en fjöldi góðra bóka virðist
nú vera gefinn út. Hef ég lesið
nokkrar þeirra — en allmikið
slæðist með af bókum, sem menn
geta vel án verið, einkum munu
það vera þýddar bækur.
Á laugardaginn gerðust þau
athyglisverðu tíðindi að útvarp-
ið sagði frá því að Alþýðusam-
bandið (þ.e. kommúnistar) hefðu
nýlega sent samstarfsflokkum
sínum bréf þess efnis, að teknar
yrðu upp viðræður við Banda-
ríkjastjórn um endurskoðun varn
ar samninganna frá 1951 með
það fyrir augum, að herinn hverfi
úr landi. Alþýðuflokkurinn og
Framsóknarflokkurinn telja
þetta, að sögn, ekki í samræmi
við öryggi íslands. Ef til vill ættu
kommar að hætta stjórnarsam-
vinnu við Alþfl. og Framsókn? Er
talsvert spennandi að fá að vita
hvort þeir meina nokkuð með
þessu — og gæti, sé svo, boðað
allmikil tíðindi.
Ég trúi ekki öðru en margir
hafi skemmt sér vel af að hlusta
á sænsku skáldin Bo Bergmann
og Anders Österling lesa ljóð sín
en það gerðist á laugardaginn 7.
des. Báðir eru þessir menn ágæt
ljóðskáld, enda valin kvæði er
þeir lásu. Þessir þættir, Raddir
frá Norðurlönduin, eru oftast
ágætir. Ekki held ég að margir
hlusti á þá, enda erfitt fyrii
fjölda fólks vegna málsins. Sví-
ana tvo var mjög gott að skilja.
Þorsteinn Jónsson.