Morgunblaðið - 07.03.1958, Blaðsíða 11

Föstudagur 7. marz 1958
M n p c r /V fí I 4 Ð IÐ
11
Frá Búnaðarþingi:
eru
Hlunnindi af æðarvarpi
meiri en af lax- og silungsveiði
Erindi Ólafs Sigurðssonar á Hellulandi
SL. föstudag flut.ti Ólafur bóndi
Sigurðsson á Hellulandi erindi
það. er hér fer á eftir á Búnaðar-
þingi:
Því miður eru fáar sagnir um
æðarvörp og nytjar þeirra fyrr á
öldum, en þó hlýtur að hafa
verið mikið af æðarfugli hér
við land á landnámsöld.
Endur og æöarfulg, og þær
fuglategundir, sem mestur var
fengur í, um slíkt er getið, og
sveit þar við kennd, eins og Anda
kíll og bújörð eins og Æðey. Svo
gæfur var fuglinn að ganga mátti
að honum og má nærri geta að
iaiidnámsmenn hafa notfært sér
fugla- og eggjatekjur, eftir því
sem hægt var, þar sem búpenings
stofn þeirra, sá er þeir komu
með, var aðeins fáir einstakling-
ar og varð því að bíða allmörg
ár eftir fjölgun og nytjun. Það
sem fyrst er vitað um mennilega
umhirðu æðarvarps var í Viðey
árið 1230. Þá voru Viðeyingar
búnir að finna það út, að hyggi-
legra var að hlynna að fuglinum
en drepa hann miskunnarlaust.
Þeir höfðu meira upp úr eggjum
og dúni, dúnn var ein tegund grá
vöru, en að éta stofninn. Og þar
bóiar á hreiðrum þessara fugla
tegunda, því Viðeyingar semja
við Ásgeir prest í Gufunesi, að
greiða honum 1200 silfurs eða
láta hann hafa Þerney, ef hann
láti af að drepa æðarfugl á nes-
inu. Prestur kaus eyna, en þetta
gjald mun hafa verið sem næst
60 þúsund krónum í vorum pen-
ingum. Viðey hefur verið kjör-
land fyrir æðarfugl, vaxin þétt-
um, lágum birkiskógi og viðar-
gróðri. Ég gizka á að á þeim tíma
hafi ekki verið minna varp en
sem svarar 30 þúsundum hreiðr-
um og eggjatekju. Það er 80—
190 þúsund egg árlega, því gamli
vaninn var að skilja aðeins eftir
eitt egg í hreiðrinu. En æður-
in er svo trygg, að hún situr
á einu eggi allan útungunar-
tímann. Það hefur því ekki ver-
ið af tómri mannúð að borga
Ásgeiri presti þessa upphæð. í
Þorfinnssögu karlsefnis er frá því
sagt, að þeir koma á ey eina,
þar sem ekki varð stigið niður
fæti fyrir æðarfulgi og nefndu
þeir hana Straumey, sem er í
mynni St: Lauen-fljóts. Svo sunn-
arlega er enginn æðarfugl nú.
Hefur honum verið eytt, eða
hann flúið undan byggð á sama
hátt og hér,
Ég hefi sagt frá þessu með það
i huga að sýna fram á að marg-
falda megi æðarfuglsstofninn án
þess að átuskortur eða aðrir af-
komumöguleikar standi þar í
vegi, Kjörmatur hans er krækl-
ingurinn, sem vex á öllum skerj-
um kringum hann. Hann étur
einnig síld og síli, kafar ágæt-
lega og er fleygur vel, sem sagt
ákaflega vel búinn af hendi natt-
úrunnar. Margir ágætir menn
hafa á undanförnum 200 árum
skrifað um æðarvörp og ræktun
þeirra. Þeim kemur öllum sam-
an um eitt, að koma megi upp
æðarvörpum á flestum jörðum,
ei að sjó liggja. Af þessum rit-
gerðum er langbezt sú, sem Eyj-
ólfur Guðmundsson, „Varp-Eyj-
ólfur“, á Vatnsnesi reit í fjórða
árgang Andvara. Eftir honum eru
höfð þau ummæli, að hann gæti
komið til æðarvarpi frammi á
heiðum, ef hann vildi.
Eflaust hafa þessi áhrif orkað
því, að ýmsir atorkumenn komu
upp æðarvörpum og er mér kunn
ugt um ýmsa þeirra. Má þar til
nefna Friðrik á Mýrum í Dýra-
firði, er kom upp 80 punda varpi,
sem svo fór niður í ekki neitt,
eftir lát hans. En nú hefur dugn-
aðarmaðurinn Gísli Vagnsson
haft það upp aftur á ótrúlega
skömmum tíma. Eitt árið bættust
við hjá honum þúsund hreiður.
Á Hólmum í Reyðarfirði er svip
aða sögu að segja. Eftir að Eski-
fjarðarbær fékk jörðina Hólma
Ólafur Sigurðsson
til afnota gekk æðarvarpið mjög
til þurðar. Þar hafði verið um
200 punda varp, en var komið
niður í 30 pund. Á Eskifirði var
gamall maður, sem lengi hafði
hirt varpið á Hólmum, í tíð prests
þar. Hann biður Ólaf Sveinsson,
forstjóra áfengisverzlunarinnar,
sem þá var á Eskifirði að hafa
áhrif á það, að hann mæti passa
varpið í Hólmanum. Ólafur kom
því svo fyrir, að karlinn fékk
að gæta varpsins í þrjú ár, þá var
það komið upp í 90 pund. Hér
Hvað hafði skeð á þessum vöi'p
um? '
rísa margar spurningar. Hvar var
fuglinn, og hvað var hann að
gera? Lifði hann kannske við
söng og þyt, gleði og gaman og
hugsaði ekki til búskapar og barn
eigna?
Ég vil segja sögu að tveimur
bændum, sem komið hafa upp
hjá sér ágætum æðarvörpum frá
grunni, hvor með sínum hætt-
inum. Pétur Jónsson, faðir þeirra
Hofstaðabræðra, Bjöi-ns og Sig-
urðar, var fæddur og uppalinn
á Lóni í Viðvíkursveit, þar sem
varp var gott. Hann byrjaði bú-
skap á Ytri-Bx-ekkum í Akra-
hreppi og var hreppstjóxú.
Þegar Pétur var roskinn orð-
inn, fluttist hann að Hofstöð-
um og keypti þá jörð og þá byrj-
ar hann að rækta æðarvarp.
Hann tók tvenn hjón úti í Lóns-
hólma og athugar að hafa rétta
maka með kollunum. Flytur þau
svo í hripum fram í lítinn hólma
í tjörn á Hofstaðaeyjum, býr
þeim snoturt hreiður og hvolfir
hripunum yfir þau. Á hverjum
degi vitjaði hann um þau, til
þess að gera þau mannvön og
sýna þeim, að hann hafði ekk-
ert illt í huga með þessum flutn-
ingi. Eftir viku tók hann hripin
ofan af þeim, enda voru fuglarn-
ir þá orðnir gæfir og rólegir og
unguðu út eggjum sínum. Árið
eftir fékk hann 6 hreiður í hólm-
ann. Eftir ekki ýkjamörg ár var
komið þai'na 30 punda æðarvax-p,
var þá hólminn þéttsetinn. Þetta
varp hélzt óbreytt alla búskap-
artíð sona hans og áfram meðan
það fólk var þar, sem kunni að
meta og hirða varpið. En 10—12
árum eftir brottflutning þessa
fólks var varpið komið niður i
ekki neitt og má þar segja, að
veldur hver er á heldur. Hinn
bóndinn var Steinn hreppstjóri
á Hrauni á Skaga, sem er nýlát-
inn. Hann friðaði dálítið nes með
góðxi girðingu, gerði þar hreið*
ur og annan útbúnað, fékk fyrsta
árið 3 kollur en nú er það með
álitlegustu æðai-vörpum í sýsl-
unni. Þangað leitar fuglinn, sem
hann finnur frið og öryggi og
hann er einkennilega mannkær.
Þess vegna þarf einmitt að koma
oft í varpið. Enda var það siður
á stærri varpjörðum, að rosk-
inn maður eða kona dvöldu í
varpinu yfir varptímann í
kofa og dútluðu við varpið, hirtu
dún og hreinsuðu. Hvergi var
varpið þéttara en í kringum
kofann, enda jafnvel inni í hon-
um. í Vigur við ísafjarðardjúp
verpti fuglinn úti um alla eyju. Á
síðustu áratugum hefur hann
stöðugt fært sig nær bænum,
enda er varpið þar með blóma
og vaxandi. Á Illugastöðum á
Vatnsnesi var varpið áður í smá
hólma skammt frá landi, beint
undan bænum. Engið var á móti
hólmanum og rann lækur þar
niður. Fuglinn sat oft á eyrinni
við lækinn. Fór bóndinn þá að
gera hreiður þar á eyrinni. Það
þai-f ekki að orðlengja það, að
fuglinn fór brátt að færa sig
úr hólmanum og á eyrina, og
svo áfram upp með bæjarlækn-
um og nú er varpið þarna beint
á móti bænum hinum megin við
lækinn. Þarna finnur fuglinn
ungsveiði, sem mun vera nær því
rétta eftir athgun veiðimála-
stjóra og tvöfalda æðardúnshlut-
fallið sem líka mun vera næri-i
sanni, enda lætur Hagstofan að
því liggja. Með því að verðleggja
laxinn nýveiddan á 30 kr. kg.
og silunginn á 15 kr. kg., verður
árlegt verðmæti veiðinnar 3,3
milljónir. Og með því að telja
verð æðardúns um 1000 krónur,
verður árlegt verðmæti dúnsins
4 milljónir króna. Þá ber að
hafa í huga, að kostnaður við
veiði lax og silungs er talsvert
mikill, veiðarfæri og vinna. En
við dúnframleiðslu er kostnað-
ur sama sem enginn. Þetta staf-
ar af þvi, að tekin egg, þó að
um lítið magn sé að ræða, borga
fyrirhöfnina að mestu, að undan
tekinni hreinsun, sem nú er kom-
in niður í 30 kr. kg. Til dæmis
tek ég aldrei fleiri egg en svo
að meðaltalið sé um það eitt egg
úr hreiðri og oftast ekki nema
sem svarar hálfu eggi á hreiðra-
tölu, ef mikill vargur er í varp-
inu, eins og oft vill verða í köld-
um vorum. Ríkisvaldið hlynnir
að lax- og silungsveiðinni með
því að hafa tvo menn þar í starfi
og er fjárveiting til þess 248
þúsund krónur á ári fyrir utan
greiðslu til fiskvega, sem nemur
árið sem leið 84 þúsundum króna
og til klaksjóðs 10 þúsundum kr.
Samtals ei'u þetta 342 þúsund til
lax - og silungsveiðimála. En til
að hlynna að æðarvai'psræktun
í landinu hefur engu verið til
kostað af hálfu hins opinbera nú
um tíma.
Þó tel ég að vaxtarmöguleiki
þessara tveggja hlunnindagreina
séu sem svarar einn á móti 5 eða
jafnvel 10, og hef ég nokkurn
kunnugleika á báðum þessum
hlunnindagreinum. Ég hef hér á
Æðakolla og bliki
öryggi og vernd. Um átthaga-
tiyggð og vanafestu fuglsins, segi
ég svo þessa smásögu.
Hvítasunnuhret mikið gerði
eitt sinn sem oftar á Norður- og
Vesturlandi. Setti þá svo mikinn
snjó niður í Æðey, að víða var
snjólagið metersþykkt. Sólskin
og stillur komu strax eftir hret-
ið. Hávarptíminn stóð yfir og
vei'ptu kollui-nar sem óðast ofan
á snjóinn. Við þessu var ekkert
hægt að gera, en þegar snjórinn
þiðnaði, brást það ekki að æð-
urinn lenti með eggin sín og dún
niður í hreiðri. Efalaust á sínu
gamla hreiði'i. Með hrafninn er
það vitað, að hann rænir eggj-
um úr æðarvörpum og ber þau
burtu og gi'efur úti um hagann.
Vai'p-Eyjólfur segist hafa séð
hrafn bera 30 egg úr vai'pi á
einni nóttu. En það bregzt ekki
að hrafninn gi-efur þau upp aft-
ur vorið eftir. Slíkt hef ég marg
oft séð og eru eggin þá orðin lík
osti. Þetta er hvoi’ki þefvísi eða
minni, heldur er fuglinn útbúinn
eins og leðurblakan og laxinn,
með eins konar radar. Þetta gerir
hrafninn til þess að eiga næg egg
handa ungum sínum, en hann
verpir allra fugla fyrst.
Hvað hefur svo ríkisvaldið gert
fyrir æðarvarpið? Það er fljót-
sagt. Það eru friðunarlögin og
lög um eyðingu svartbaks og
hvorutveggju lögunum slælega
framfylgt. Ég vil bei'a hér saman
tvær gx-einar hlunninda, lax og
silungsveiði annars vegar og æð-
arvörpin hins vegar.
Með því að leggja til grund-
vaiiar framtal hlunnindanna á
búnaðarskýrslu 1951—1954 og
þrefalda framtalið af lax og sii-
undan minnzt á skrif ýmissa
ágætra manna um æðarvöipin og
ráð þeirra. Einnig sagt frá fram
kvæmdum nokkui'raáhugamanna
um að koma upp æðarvörpum,
sem hafa borið ágætan árangur.
En því ber ekki að neita, að slíkt
verk reynir á þolinmæði og ár-
vekni og tekur venjulega áratugi
að koma upp góðu æðai-varpi.
en andarungarnir. Þeir urðu
fieygir, og fóru sína leið um
haustið. Ég átti þá enga hringa
til að merkja þá og veit þvi ekki
fyrir víst, hvort þeir komu í varp-
ið á ný. Þó var ein kolla, sem
kom þremur árum síðar í vax'p-
ið, sem ég áleit að væri ein af
þessum fjórum. Hún beit í buxna
skálmar mínar og nartaði í fing
urna á mér. Hitt gátu vel hafa
verið blikar. En því miður hef
ég hvorki haft tíma né tækifæri
til þess að halda slíkum tilraun-
um áfram. Oddur Kristjánsson
gullsmiður á ísafirði hafði mikla
löngun til að koma upp æðar-
varpi með ungauppeldi og átti
við mig mikil bréfaskipti um
málið. Var hann kominn allvel
af stað, þegar hann lézt af flug-
slysi. Tvær tilraunir með upp-
eldi æðarunga hefur Kristján
Geirmundsson á Akureyri fram-
kvæmt, sem báðar sanna, að það
er tiltölulega auðvelt að ala
ungan upp. Aðra tilraunina gerði
hann fyrir mína beiðni en á sinn
kostnað að öðru leyti en því, að
Búnaðarfélag íslands borgaði
matinn handa ungunum og nam
það 1000.00 kr. Síðari tilraunina
gerði hann fyrir Reykjavíkurbæ
nú sl. vor. Er það tilraun, sem
ekki kemur beint við æðarvarps
ræktun í landinu að öðru leyti
en því, að fá þekkingu á uppeldi
æðarunga. Ungarnir voru nefni-
lega gerðir ófleygir með því að
klippa þi'jár flugfjaðrir af öðr-
um vægnum á unganum nýklökt
um, og gera þá með því að tömd
um fuglum. Auðvitað kemur ým-
islegt í ljós um æðarfulga, svo
sem aldur, kynþroski, vax-pmagn,
dúnmagn .dúngæði og m. fl.
Vegna þess hve góður æðar-
dúnn er, sem einangrun í flug-
mannaföt á hinum hraðfleygu
vélum nútímans, eru aðrar þjóð-
ir, sem eiga lönd að Norður-ís-
hafinu að hefjast handa um rækt
un æðarvarpa. Má þar nefna Kan
ada, Grænlandsstjórn og Rússa
við Kolaskagann og Síberíu-
strönd. Kanadamenn og Danir
hafa leitað hingað til mín til
þess að fá vitneskju um allt sem
lýtur að ræktun æðarvarpsins hér
á landi. Sl. haust sendi ég bún-
aðarmálastjóra áætlun um kostn-
að við að koma upp uppeldisstöð
fyrir þúsund æðarunga, sem
hann lagði svo fyrir fjárveitinga-
nefnd Alþingis. Með þessari áætl-
un fylgdu nokkrar athugasemd-
ir um það á hvern hátt ég teldi
slíkt ungauppeldi mundi lyfta
undir æðarvarpsræktun í land-
inu, fyrst til að byrja með. Þegar
unginn er þriggja vikna gamall,
er hann að mestu úr allri hættu,
þá orðinn svo hraustur að hann
þarf ekki hita annan en skjól í
húsi. Fiskinn þarf ekki að mala
heldur höggva niður. En fæði
ungans er fiskur og aftur fiskur
og fiskmaðkur, meðan hann er
Stálpaðir æðarungar
Þetta hef ég sett i samband við
það, hve árleg fjölgun æðar-
fuglsins er lítil vegna dauða ung-
anna og af völdum vargfugls og
veðra. Því var það fyrir mörgum
áxatugum, að mér datt í hug, að
fleyta ungunum yfir þetta hæctu-
tímabil og gerði tilraun með
þetta fyrir réttum 50 árum, eða
1908. Ég setti 4 æðarunga undir
tamda önd, sem var að unga út.
Bún ól upp æðarungana eins og
sína, en peir voru sýnilega hraust
an og dugmeiri að bjarga sér
ungur. Fram að þriggja vikna
aldri má ætla að átthagatryggð
sé ekki farin að þróast, heldur
sé það aðallega næstu þrjár vik-
ur eða mánuðinn en þá er hann
orðinn fleygur. Athyglisvert er
það, að öll hús í uppeldisstöðinni
þurfa að vera með sama lit, til
dæmis hvít. Annars er ekki nokk-
ur leið að skipta um hólf við þá,
sem oft þarf vegna misþroska og
aldurs, — svo alger er vaninn og
tortryggnin, að inn í öðru vísi lit
Framh. á bls. 13