Morgunblaðið - 06.02.1960, Blaðsíða 9

Laugardagur 6. febrúar 1960
MORCT’ mnr 4 mo
9
1100 milljón króna greiðsluhalli
œtti að hafa sýnt mönnum fram
á, að einnig þetta er sjálfsblekk-
ing ein. Hér kemur tvennt til.
Annars vegar er það, að óeðli-
legt misræmi í álögum á innflutn
ing getur aldrei tryggt jafnvægi
til lengdar. Ástæðan er sú, að
þeir tekjustofnar, sem mest er
lagt á hverju sinni, hafa alltaf
tilhneigingu til þess að bregðast,
þegar til lengdar lætur. Vegna
hins gífurlega verðmismunar
beinist þungi eftirspurnarinnar
sífellt meir frá þessum vöru-
flokkum yfir á aðra, sem haldið
er í lágum gjaldaflokkum unz svo
er komið, að ekki er hægt að afla
nægra tekna nema með því að
finna enn nýja flokka til þess
að leggja hin háp gjöld á.
Áætlanir bregðast
í>að þarf því að umskapa kerf-
ið meira og minna frá ári til árs,
ef endarnir eiga að ná saman,
en það þekkja íslendingar vel
af re^nslu undanfarinna ára. —
Stríðið, sem háð hefur verið síð-
ustu árin til þess að tryggja
nægan innflutning hágjaldavara,
er gott dæmi um þetta. Reynt
hefur verið að ýta undir inn-
flutning þessara vara með öllum
ráðum, en allt hefur komið fyrir
ekki. Áætlanirnar hafa alltaf
brugðizt að meira eða minna
leyti. Þó hefur innflutningur á
þessum vörum verið óvenjulega
frjáls og eftirspurnin innanlands
verið óeðlilega mikil vegna sí-
felldrar peningaþenslu. En eftir-
spurnin hlýtur alltaf að hafa til-
hneigingu til að flytjast frá þeim
vörum, sem dýrastar eru, yfir á
aðrar, sem haldið er í lægra
verði. Það hefur því orðið að hafa
mjög ströng höft á innflutningi
margra hinna nauðsynlegustu
vörufloka í því skyni að reyna
að beina eftirspurninni yfir
á hágjaldavörurnar, sem yfirleitt
eru þjóðhagslega miklu þýðing-
arminni. Með útflutningssjóðs-
lögunum árið 1956 reyndi vinstri
stjómin að komast af með serr
minnstar álögur á innflutninginn
með því að hafa misræmið sem
mest milli álagsflokka. Reynslan
sýndi brátt, að slíkt kerfi gt
ekki staðizt til lengdar, og þess
vegna neyddist hún til þess vorið
1958 að stíga stórt spor í átt t'
raunverulegrar gengislækkunar.
Hins vegar vantaði mikið upp á
að hún treysti sér til að stíg
skrefið til fulls.
Mismunandi háatr bætur
Annar megingalli mismunandi
ólaga á ýmsa þætti innflutnings
og útflutnings felst í áhrifum
þeirra á nýtingu framleiðsluþátta
þjóðfélagsins. Þegar greiddar eru
mismunandi háar bætur til hinna
ýmsu greina útflutningsfram-
leiðslunnar, verður það til þess,
að vinnuafl og fjármagn beinist
mun meira en ella mundi verða
til þeirrar framleiðslugreina, sem
hæstra bóta njóta, en frá hinum,
sem búa við verri kjör. Þegar við
þetta bætist, að uppbætur eru
alltaf ákveðnar hæstar til þeirra
greina, sem borga sig verst, er
augljóst, að afleiðingin er sú að
örva vöxt þeirra atvinnugreina,
sem óhagkvæmastar eru, á kostn
að þeirra, sem hafa iægstan frain
leiðslukostnað.
V-stjórnina
skorti einurð
Áhrif hinna misháu gjalda á
innflutningi eru alveg hliðstæð.
Þau vaida því til dæmis, að ó-
eðiiiega mikið er notað af inn-
fJuttum rekstrar- og fjárfesting-
arvörum, sem haldið er í lágu
verði, en jafnframt verður fram-
leiðsla slíkra vörutegunda hér
innalands svo að segja ómögu-
leg, þar sem keppa verður við
innfluttar vörur, sem raunveru-
lega er haldið langt fýrir neðan
eðlilegt verð. Um þessa og aðra
galla þess misræmis, sem felst í
uppbótakerfinu, skal ég ekki
ræða frekar. Á það hefur verið
bent þráfaldlega af hagfræðing-
um, en jafnframt varð þetta sjón-
armið í rauninni viðurkennt af
vinstri stjórninni, þegar hún
lagði fram frumvarp sitt um út-
fiutningssjóð vorið 1958. Þar var
sagt, að frumvarpið miðaði að
því „að jafna aðstöðu þeirra at-
vinnuvega, sem afla þjóðarbúinu
gjaldeyris ..“ og „að draga úr
því misræmi í verðlagi, sem skap
azt hefur undanfarin ár, bæði
milli erlendrar vöru og innlendr-
ar og milli erlendra vörutegundá
innbyrðis".
En hér fór eins og áður, að
vinstri stjórnina skorti einurð
til þess að fylgja þessari hugs-
un eftir til rökréttrar niður-
stöðu og framkvæma hana.
Þess vegna vonu í því kerfi,
sem hún kom á fót, fólgnir
veikieikar, sem hún sjálf hafði
gert sér grein fyrir og hlutu
að verða kerfinu öllu til falls
áður en mjög langt liði.
Óhugnanleg mynd
Eg hef nú rakið meginvanda-
málin, sem þjóðin á nú við að
glíma, og gert grein fyrir helztu
einkennum uppbótakerfisins. Sú
mynd, sem þannig blasir við okk-
ur, ér óneitanlega miklu óhugn-
anlegri en mig hafði jafnvel fyr-
ir tveimur mánuðum órað fyrir,
en höfuðþættir hennar eru
þessir:
I fyrsta lagi hafa Islending-
ar eytt miklu meira en þeir
hafa aflað á undanförnum ár-
um og á siðustu fimm árum
haft greiðsluhalla við útlönd,
sem nemur 1100 milljónum.
Af þessu hefur svo leitt stór-
fellda skuldasöfnun við út-
lönd og greiðslubyrði, sem
hefur vaxið úr 3% gjaldeyris-
teknanna á árunum 1951—
1955, upp í rúm 9% árið 1959
og verður samkvæmt áætlun
11—12% árið 1961.
Er varla finnanleg í heiminum
þjóð með svo þunga greiðsiu-
byrði, enda er lánstraust íslend-
inga erlendis nú þrótið eða á
þrotum að óbreyttri stefnu. Jafn-
framt hefur öllum gjaldeyris-
forða þjóðarinnar verið eytt og
gjaldeyrisskuldum safnað, unz
öil eðlileg gjaldeyrisverzlun er
komin i strand. Er jafnvel vafa-
samt, hvort finnast muni í allri
veröldinni ein eða tvær þjóðir,
sem eru eins illa staddar í þessu
efni.
í öðru lagi leiðir könnun upp-
bótakerfisins það berlega í ljós,
að með því að greiða hlutfalls-
lega miklu hærri bætur á út-
flutning en nemur þeim gjöldum,
sem tekin eru af innflutningi, er
aðeins hægt að ná jöfnuði með
því að hafa stórfelldan greiðslu-
halla, sem leyfir miklu meiri
innflutning en gjaldeyirstekjum
þjóðarinnar nemur. Uppbóta-
kerfið nærist með öðrum orðum
á greiðsluhallanum og fær ekki
staðizt án hans.
Verðum að breyta
um stefnu
í þriðja lagi er nú svo komið,
að við getum ekki haldið áfram
á þessari braut. Jafnvel þótt við
vildum stefna efnahagslegu sjálf
stæði þjóðarinnar í voða með
því að greiða halla útflutnings-
sjóðs með stórkostlegri skulda-
söfnun erlendis, er sú leið lokuð
af þeirri einföldu ástæðu, að lán
eru ekki lengur fáanleg, nema við
breytum um stefnu í efnahags-
málum.
í þessu felst í raun og veru
algjör dauðadómur uppbótakerf-
isins, og eru þó margir stórgall-
ar þess ótaldir enn. Það væri óðs
manns æði að reyna að halda
slíku kerfi við líði, en þegar
við það bætist, að þau erlendu
lán, sem eru lífsblóð þess, eru
alls ekki fáanleg, er niðurstaðan
óumflýanlega sú, að það verði
að afnemast og taka verði upp
nýja stefnu.
Þjóðarvoði fyrir dyrum
Þess vegna telur ríkisstjórn,
eins og segir í greinargerðinni,
„Það ekki álitamál, að nauðsyn-
legt sé að afnema uppbóta- og
gjaldakerfið og leiðrétta gengis-
skráninguna að fullu. Hitt er rík-
isstjórninni vel Ijóst, að þetta
verður ekki gert nema með við-
tækum breytingum á öllu efna-
hagslífinu. Þessar breytingar eru
erfiðar í framkvæmd, vegna þess
hve víðtækar þær eru og hversu
mjög þær snerta hagsmuni allra
stétta þjóðfélagsins".
Og síðar segir:
„Það er vegna þess, að rík-
isstjórnin er sannfærð um, að
þjóðarvoði sé fyrir dyrum, ef
slikar ráðstafanir eru ekki
gerðar, að hún gerir tillögur
um víðtækari ráðstafanir í
efnahagsmálum en gerðar
hafa verið hér á landi síðasta
áratuginn að minnsta kosti“.
Ma»rgþættar aðgerðir
Eg mun nú, áður en lengra er
haldið, gera grein fyrir megin-
atriðum þeirrar stefnu, sem rík-
isstjómin hefur markað til við-
reisnar í efnahagsmálum Islend-
inga. Hér er um að ræða heild-
aráætlun margþættra, en inn-
byrðis samræmdra aðgerða, enda
þótt þær birtist Alþingi í mörg-
um frumvörpum, sem ekki eru
öll lögð fram samtímis. Skipta
má þessum fyrirætlunum í sex
höfuðþætti.
I fyrsta lagi er leiðrétting
gengisskráningarinnar. Uppbóta-
kerfið verði lagt niður með öllu
og Útflutningssjóður gerður
upp, en í stað þess skráð raun-
hæft gengi íslenzku krónunnar,
er geti annars vegar tryggt, að
jafnvægi náist í viðskiptum
þjóðarinnar út á við, en hins
vegar skapað útflutningsatvinnu
vegunum viðunandi rekstrar-
grundvöll.
I öðru lagi verði gerðar ráð-
stafanir til þess að draga úr
áhrifum verðbreytinga, sem af
leiðréttingu gengisskráningarinn
ar leiðir, á lífskjör almennings.
Með þessum og öðrum ráðstöf-
unum verður leitazt við að dreifa
byrðunum sem réttiátast á þegna
þjóðfélagsins í því skyni að
hægt sé með sanngirni að æt.l-
ast til þess, að almennt kaup-
gjald haldist óbreytt. Er einkum
ætlunin með aukningu fjöl-
skyldubóta og elli- og örorku-
lífeyri að draga úr áhrifum
verðhækkana á lífskjör almenn-
ings og um leið að sjá svo um,
að þeir, sem við kröppustu kjör
búa, svo sem barnmargar fjöl-
skyldur, öryrkjar og aldrað fólk,
haldi kjörum sínum sem næst
óskertum, enda verða niður-
greiðslur innlends vöruverðs
einnig hækkaðar nokkuð til að
koma í veg fyrir sérstaklega
mikla hækkun á nokkrum inn-
fluttum nauðsynjavörum, svo
sem kornvörum, sykri og kaffi.
Kapphlaupið stöðvað
1 þriðja lagi verði reynt að
koma í veg fyrir nýtt kapphlaup
kaupgjalds og verðlags. í því
skyni er lagt til, að óheimilt sé
að miða kaupgjald við breyting-
ar á vísitölu. Hins vegar eru
engin ákvæði um það að lög-
binda grunnkaup, enda telur
ríkisstjórnin, að það eigi að vera
hlutverk samtaka launþega og
atvinnurekenda að semja um
kaup og kjör. Það er skoðun rík-
isstjórnarinnar, að kauphækkan-
ir geti á næstunni ekki orðið til
neins annars en að raska því
efnahagslega jafnvægi, sem
reynt er að koma á með þess-
um ráðstöfunum. Kauphækkan-
ir geta þá fyrst orðið réttlætan-
legar og launþegum sjálfum til
hagsbóta, þegar sýnt er, að auk-
in afköst og bætt afkoma at-
vinnuveganna leyfir hana.
í fjórða lagi verði gerðar rót-
tækar' ráðstafanir gegn verð-
þenslu. Mun ríkisstjórnin beita
sér fyrir því, að Seðlabankinn
og aðrar lánsstofnanir taki upp
nýja stefnu í peningamálum, sem
komi í veg fyrir óhóflega útlána-
aukningu bankanna, er komið
gæti af stað nýrri verðbólguþró-
un og jafnvægisleysi í viðskipt-
um þjóðarinnar við útlönd.
Haftakerfið afnumið
í fimmta lagi verði stefnt að
því að afnema haftakerfið og
koma á verulegu viðskiptafrelsi.
Er lagt til að afnema Innflutn-
ingsskrifstofuna og gefa mikinn
hluta innflutningsins frjálsan í
því skyni að draga úr skrif-
finnsku og misrétti haftakerfis-
ins, auka vöruval og gæði og
skapa samkeppni og heilbrigt að-
hald hjá framleiðendum og verzl-
unarf y rirtæk j um.
í sjötta lagi fari fram víðtæk
endurskoðun á fjármálum ríkis-
sjóðs. Er hér aðallega um tvennt
að ræða. Annars vegar eru breyt-
ingar, sem leiða af niðurlagn-
ingu Útflutningssjóðs, en ríkis-
sjóður tekur við niðurgreiðslum
innlénds vöruverðs af honum,
svo og ýmsum sérstökum tekju-
stofnum þar á móti. Hins vegar
eru ráðgerðar víðtækar breyt-
ingar á skattakerfinu með því að
afnuminn verður með öllu tekju-
skattur af almennum launatekj-
um, svo og sá 9% söluskattur,
sem nú leggst á ýmsar vörur og
þjónustu, en í staðinn verði lagð-
ur á nýr söluskattur, en hluti
hans renni til sveitarfélaga til að
gera mögulega nokkra lækkim
útsvara.
Ný skipan gjaldeyris-
og innflutningsmála
Um tvo síðustu þættina, sem
ég hef nefnt, verður fjallað ann-
ars vegar í frumvarpi um skipan
gjaldeyris- og innflutningsmála,
sem bráðlega verður lagt fyrir
Alþingi, en hins vegar fjárlaga-
frumvarpinu og þeim umræðum,
sem um það verða eftir nokkra
daga. Mun ég því að mestu leiða
þessa hlið málanna hjá mér, en
vísa til þess, sem um þau er sagt
í hinni almennu greinargerð, sem
þessu frumvarpi fylgir. Um aðra
höfuðþætti þessarar heildar-
stefnu er fjallað í því frumvarpi,
sem hér liggur fyrir, að meira
eða minna leyti, og mun ég nú
ræða þá nokkru nánar, en stikla
þó aðeins á stóru og vísa um
mörg einstök atriði til greinar-
gerðarinnar fyrir frumvarpinu í
heild og einstökum greinum
þess.
Gengisbreyting
og framleiðsla
Fyrsta grein frumvarpsins
fjallar um það, að hið nýja gengi
íslenzku krónunnar verði 38
krónur hver Bandarikjadollar.
Gengi þetta hefur verið miðað
við það, eins og segir í frum-
varpinu „að stærsta grein út-
flutningsframleiðslunnar, báta-
útvegurinn á þorskveiðum, beri
það sama úr býtum og hann
gerir með þeim útflutningsbót-
um, sem nú gilda, að öllum sér-
bótum meðtöldum". Þessar bæt-
ur eru nú 94,5% af útflutnings-
verðmæti bátafiskjar og sam-
svara genginu 31,63 krónur á
dollar, en hækkunin upp í það
gengi, sem fyrirhugað er, er
nauðsynleg til þess að bæta út-
veginum aukinn tilkostnað, sem
af gengisbreytingunni leiðir. —
Þessi hækkun kostnaðar er svona
mikil, vegna þess að útvegurinn
hefur hingað til fengið rekstrar-
vörur sínar og framleiðslutæki
með 55% yfirfærslugjaldi, það
er að segja á gengi, sem sam-
svarar rúmlega 25 krónum á
dollar. Enn fremur hefur verið
tekið tillit til fyrirsjáanlegra
breytinga á verðlagi og sölu ís-
lenzkra afurða erlendis, þar á
meðal þess verðfalls, sem orðið
hefur á fiskimjöli.
20—34% gengislækkun
Ef meta á, hve mikil þessi
gengislækkun er, er eðlileg-
ast að bera saman við það
meðalgengi, sem nú gildir um
útflutning, en það er 30,36 kr.
á dollar. Miðað við það er
gengislækkunin um 20%, en
minni, ef miðað er við þær
greinar útflutningsins, sem
beztra kjara njóta. í innflutn-
ingi er gengislækkun hlns
vegar allmiklu meiri. Sé mið-
að við hið almenna gengl,
sem nú er á innflutningi, það
er að segja 55% yfirfærslu-
gjald, sem samsvarar 25,30 kr.
á dollar, nemur gengislækk-
unin 34%.
Þessi mismunur stafar af þvi,
að afnema verður nú það mi*-
ræmi milli meðalgjalda af inn-
flutningi annars vegar og meðal-
bóta til útflutnings hins vegar,
sem er hættulegasti galli upp.
bótakerfisins. Af honum hefur
leitt halla hjá ÚtflutningssjóSi,
sem aðeins hefur verið hægt að
halda innan viðráðanlegra tak-
marka með sífelldri skuldasöfn-
un við útlönd.
Um leið og hið nýja gengi
kemur til framkvæmda, falla
niður allar sérstakar bætur úr
Útflutningssjóði, og munu þá
allar framleiðslugreinar njóta
sama verðs á erlendum gjald-
eyri. Þetta þýðir, að þær greinar
sjávarútvegsins, sem hingað til
hafa fengið lægri útflutnings-
bætur, fá með þessu bættan
rekstrargrundvöll. Þessi jöfnun
á aðstöðu atvinnugreina er ekki
aðeins almennt réttlætismál og
til lengdar nauðsynleg, ef beina
á framleiðsluþáttum þjóðfélags-
ins inn á þær brautir, sem hag-
kvæmastar eru, heldur hefur
einnig þróunin undanfarið orðið
þess valdandi, að rekstraraf-
koma megingreina sjávarútvegs-
ins hefur jafnazt verulega frá
því, sem áður var. Kemur þar
sérstaklega til, að afli togara-
flotans hefur rýrnað stórlega að
undanförnu og þá einkum vegna
útfærslu landhelginnar, svo að
togaraútgerðin þolir ekki lengur