Morgunblaðið - 25.03.1960, Blaðsíða 8

8
MORcrynr aðið
Föstudagur 25. marz 1960
A rökstólum ■ Genf
atriði á hverjum tíma hversu
mikil þjóðnýting væri heilla-
vænleg. En bræðrayfirlýsingin í
afvopnunarmálunum huldi á eng
an hátt ágreininginn á því sviði.
Um t GENF eru nú haldnar
21 þrjár ráðstefnur, sem
u mikið varða hag allrar
heimsbyggðarinnar. —
Ráðstefnan um land-
helgi og fiskveiðilögsögu er
okkur íslendingum efst í
huga, því úrslit hennar munu
skipta okkur meira máli en
margar aðrar þjóðir.
Líklegt er ,að hún standi 4—5
vikur, en meðan ráðstefnan er á
byrjunarstigi er of snemmt að
ræða líkurnar fyrir hagstæðri
lausn. Hins vegar er þegar ljóst,
að þriggja mílna landhelgin er úr
sögunni og æ fleiri ríki verða
fylgjandi 12 mílna fiskveiðilög
sögu. En raunveruleg styrkleika
hlutföll með eða á móti koma
vart í Ijós fyrr en sígur á seinni
hlutann.
Afvopnun
Hinar ráðstefnurnar tvær
varða ekki síður en aðrar þjóð-
ir, því þar er í rauninni þingað
um framtíð samfélags allra þjóða.
Úrslitanna er á hinn bóginn ekki
að vænta eftir nokkrar vikur
eins og á landhelgisráðstefnunni
og allt er á huldu um það hvort
árangur verður yfirleitt nokkur.
Hér er um að ræða ráðstefnurn
ar um afvopnunarmál og bann
við tilraunum með kjarnorku-
vopn.
Afvopnunarmálin hafa verið
efst á baugi innan vébanda Sam
einuðu þjóðanna frá upphafi sam
takanna, ef svo mætti segja, en
höfuðvandamálið hefur ætíð ver
ið að semja um öruggt eftirlit.
Árið 1957 gengu Rússar af fundi
afvopnunarnefndar S. Þ. á þeim
forsendum að innan hennar væri
ekki jafnvægi milli austurs og
vesturs.
Á síðasta þingi náðu utanríkis-
herrar stórveldanna samkomu-
lagi um að aftur skyldu hefjast
umræður, en nú „utan“ Samein-
uðu þjóðanna. Var ákveðið, að
ráðstefnuna sætu fulltrúar 10
ríkja, 5 úr austri (Rússar, Pól-
verjar, Tékkar, Búlgarar og Rúm
enar) og 5 úr vestri (Bretar,
Bandaríkjamenn, Frakkar, Kan-
adamenn og ítalir).
Austur og vestur
Bæði austur og vestur hafa nú
lagt fram sínar tillögur í afvopn
unarmálunum, en síðan hefur
fátt markvert gerzt.
Tillögur Vesturveldanna eru á
þessa lund;
1) Her Rússa og Bandarikja-
manna verði takmarkaður við 2,5
millj. og herir annarra ríkja í
samræmi við það. Komið verði á
fót alþjóða afvopnunarmálastofn
•un, sem hefji rannsóknir og und-
irbúning að alheims eftirliti
með vopnabúnaði og síðar af
vopnun.
2) Næst minnki Rússar og
Bandaríkjamenn heri sína niður
í 2,1 millj. og önnur ríki eftir
því og jafnframt verði hætt fram
leiðslu efna til kjarnorkuvopna.
Afvopnunarmálastofnunin á hér
að koma til skjalanna og alþjóða
afvopnunarráðstefna kölluð sam-
an.
3) Lokastigið verður að
minnka herinn niður í það, sem
nauðsynlegt er að hafa til að
gæta innanlandsöryggis og binda
endi á milliríkjaskærur í umboði
S. Þ. Þá verði líka sett bann á
kjarnorkuvopn og kjarnorku-
veldin skylduð til að eyða birgð-
um slíkra vopna.
Tillaga Rússa er í meginatrið-
um:
1) Rússar, Bandaríkjamenn
og Kínverjar minnki herinn nið-
ur í 1,7 millj. og aðrar þjóðir til
samræmis á 12—18 mánuðum.
2) Herstöðvar erlendis lagðar
niður og herir lagðir niður á 18—
24 mánuðum.
3) Birgðir kjarnorkuvopna
eyðilagðar, hernaðarmannvirkj-
Ég skal kasta vopnunum, ef þú gerir það fyrst!
Tvennar nýafstaðnar auka-
kosningar hafa leitt í ljés, að
þróunin, sem varð áberandi í
þingkosningunum á síðasta ári,
heldur áfram: Kjósendur bera
ekki traust til hinnar klofnu for-
ystu Verkamannaflokksins og á
meðan ekki tekst að koma á ein-
ingu um meginkjarnan í stefnu-
skrá flokksins snúa æ fleiri baki
við honum.
Tveir kostir
Þó að forystulið Verkamanna-
flokksins hafi vakið á sér mikla
athygli hafa menn gefið sér
tíma til að gefa mörgu öðru
gaum. Ræða, sem Hailsham
lávarður, vísindamálaráðherra
Breta, flutti á þingi fyrir nokkru,
hefur líka vakið athygli. Sumir
brezkir stjórnmálamenn vilja
líkja henni við Gettysburgar-
ávarp Lincolns Bandaríkjafor-
seta að efni og boðskap. Sagðist
lávarðurinn hafa orðið þess vís-
ari í ráðherraembætti sínu, að
stórveldin byggju nú yfir slíkum
eyðingarmætti, að óhugnanlegt
væri. Nú væri aðeins um tvennt
að velja: Alheimsstjórn, eða að
þjóðir heims tækju höndum
saman og gerðu samkomulag um
afvopnun.
KRÚSJEFF er nú kominti
\ai til Parísar og hefur vænt-
um eytt og eftirlitsnefnd komið
á fót, allt á 12 mánaða tímabili.
Eftirlitskerfið
Rússar hafa sagt tillögur Vest-
urveldanna óraunhæfar, þar væri
ekki nein tímaákvörðun. Vest-
urveldin telja hins vegar tíma-
ákvörðun einskis nýta á meðan
ekki hefur verið samið um eftir-
litskerfi.
Á undirbúningsfundum um af-
vopnunarmálin kom það marg-
sinnis fram, að Rússar voru ó-
fúsir til þess að opna land sitt
fyrir fuiltrúum alþjóðlegrar eft-
irlitsnefndar. Þeir vildu aftur á
móti taka þátt í eftirliti i öðrum
löndum. Um þetta grundvallar-
atriði snýst deilan um eftirlitið
í raun og veru og Vesturveldin j
hafa margsinnis lýst því yfir, að j
þau muni aldrei fallast á afvopn-
un nema að tryggðu gagnkvæmu
eftirliti með því að báðir aðilar
haldi afvopnunarsamninginn.
Sennilegt er, að þessi ráð-
stefna dragist mjög á langinn.
Hún gæti allt eins staðið í eitt
ár, ef fulltrúanna þryti ekki þol
inmæði eða alvarlega skærist í
odda. En árangurinn verður að
miklu leyti kominn undir úrslit-
um þriðju ráðstefnunnar, sem nú
er haldin í Genf: Þríveldaráð-
stefnunnar um bann við tilraun-
um með kjarnorkuvopn.
Smásprengjur undanskyldar?
Bretar, Bandaríkjamenn og
Rússar hafa nú þrefað um til-
raunabannið í nær 16 mánuði.
Deilurnar hafa sem fyrri daginn
snúizt mikið um eftirlitið. Hnút-
ur hafa flogið um borð og væg-
ast sagt hefur bjarsýni ekki ein-
kennt ráðstefnuna.
í síðasta mánuði lagði Eisen-
hower forseti til, að undanþegn-
ar hugsanlegu samkomulagi yrðu
tilraunir með kjarnorkusprengj-
ur, sem væru það litlar að orku,
að ekki væri hægt að greina
áhrif þeirra frá jarðskjálfta. —
Þegar búið yrði að semja um víð-
tækt gagnkvæmt eftirlit yrðu
þessar sprengingar bannaðar
sem aðrar. Undirtektir Rússa
voru sem fyrr neikvæðar. Þeir
kröfuðst allsherjarbanns á öllum'
tilraunum. — 1 framhaldi af
þessu tilkynnti bandaríska kjarn
orkumálanefndin, að í byrjun
næsta árs yrði gerð neðanjarðar-
tilraun með litla kjarnorku-
sprengju vestra — „í friðsam-
legum tilgangi". Engar tilraunir
hafa verið gerðar með kjarn-
orkusprengjur undanfarna mán-
uði og a. m. k. hafa Vesturveldin
vonað, að þessi stöðvun yrði til
þess að auka samkomulagslík-
urnar í Genf.
Óttast Rússar Kínverja?
Svo gerðist það sl. laugardag,
að Rússar kváðust fúsir til að
fallast á tillögu Bandaríkja-
manna um að samið yrði um
stöðvun tilrauna og jafnframt, að
stórveldin hæfu í sameiningu
undirbúning að alheimseftirlits-
kerfi með því að bannið yrði
ekki brotið. Settu Rússar það
skilyrði, að-stórveldin hétu hvort
öðru að gera ekki tilraunir með
hinar litlu „ómælanlegu" kjarn-
orkusprengjur, enda þótt ekki
nú hefir Eisenhower boðið Mac-
millan heim til að ræða sameigin-
lega svarið til Rússa.
EKKI eru liðin nema rúm-
Olega þrjú ár frá „Súez-
ævintýrinu" svonefnda. —
CS Þegar það „ævintýri" var
úti virtust horfur brezka
Oíhaldsflokksins ekki sér-
lega glæsilegar, enda
*■ hugðist Verkamannaflokk-
urinn heldur en ekki mata
krók sinn. í Bretlandi sögðu
menn: Eden er búinn að tryggja
Gaitskell forsætisráðherrastólinn
eftir næstu kosningar.
En þetta fór á annan veg, því
anlega náð sér eftir veik-
^0 indin, sem urðu til þess að
hann kom seinna en ákveð-
ið hafði verið og stytti þar
með heimsóknina. Mikið
hefur verið bollalagt, hvort
Krúsjeff hefur fengið „póli-
tíska“ flensu, eða aðeins þessa
inflúensu, sem lagt hefur marga
Moskvubúa í rúmið að -undan-
förnu. Menn höfðu ástæðu til að
ætla, að véikindin gætu verið
pólitísk, því Krúsjeff var óánægð
ur með ferðaáætlunina. Ðe
Gaulle hafði séð fyrir því að
hann fengi sem minnst tækifærx
til að reka áróður á ferð sinni
um landið og auðvitað var Krús-
jeff harla óáægður.
— Erlent yfirlit —
Þráttað um gagnkvæmt eftirlit — Krúsjeff hjá de Gaulle
— Þróunin gegn verkamannaflokknum — Ræða Hailsham
— Kosningaúrslitin á Ceylon — Blóðbaðið í Suður-Afríku
yrði hægt að hafa eftirlit með
því að allir aðilar stæðu við lof-
orðið. Vildu "Rússar, að þetta lof-
orð gilti til 4—5 ára.
En þeir lögðu megináherzlu á
það, að flýta yrði undirskrift
samkomulagsins sem unnt væri,
helzt þyrfti að ljúka þessu innan
nokkurra vikna.
Afstaða Rússa kom á óvart.
Yfirlýsing þeirra var sett undir
smásjána bæði í Washington og
London og menn velta því fyrir
sér hvað valdi skyndilegri eftir-
gjöf Rússa. Að vísu vilja þeir
ekki undanskilja smásprengjur,
en þeir eru vafalaust í beztri að-
stöðu til að gera tilraunir með
þær á laun. Fregnir hafa flogið
um að Kínverjar hefðu kjarn-
orkusprengingu í undirbúningi.
Getur verið, að sú þróun mál-
anna hafi einhver áhrif á sam-
komulagsvilja Rússa?
Ekki til bandamanna
Washington og London hafa
enn ekki gefið sitt svar. Hins
vegar hefur kvisazt í Washing-
ton, að Eisenhower hafi skrifað
Krúsjeff og heitið honum því, að
Bandaríkin láti bandalagsríki sín
í Evrópu ekki hafa kjarnorku-
vopn. Þessi afstaða Bandaríkja-
manna varð m. a. til þess, að
þeir urðu að flytja kjarnorku-
flugsveitir sínar frá Frakklandi.
En margt þótti hinsvegar benda
til þess, að þeir ætluðu að breyta
um stefnu í þessum málum. Og
fyrir nokkrum dögum var vega-
lengdin milli Gaitskells og
Downing Street 10 sennilega
meiri en nokkru sinni síðan hann
fór að líta forsætisráðherrabú-
staðinn hýru auga.
Þá átti Gaitskell um þrjá kosti
að velja. Kljúfa flokkinn, hverfa
úr forystu hans, eða gera mála-
miðlun. Hann valdi síðasta kost-
inn, en leysti samt ekki vand-
ann, því málamiðlunin var að-
eins á yfirborðinu. Svo getur
farið, að innan skamms verði
Gaitskell aftur að velja um kost-
ina þrjá, því vandamál Verka-
mannaflokksins er langt frá því
að vera leyst.
Vantraustið eykst
Flokksforystan hefur skipzt í
tvær andstæðar fylkingar, deilt
um það hve mikinn sósíalisma
flokkurinn eigi að taka upp í
stefnuskrá sína. Gaitskell vill
gjalda varhug við of miklum
sósialisma, því þjóðnýtingin er
ekki lengur vinsæl í Bretlandi
og að hans dómi ekki fallin til
að afla flokknum kjörfylgis. —
Hinn armurinn vill fórna öllu
fyrir hinar sósíalísku hugsjónir.
Ágreiningurinn í afvopnunar-
málunum er ekki minni. Þar
skarst í odda með Gaitskell og
varaformanni flokksins, Cross-
man, sem varð að lúta í lægra
haldi. Og málamiðlunin var sú,
að inn í stefnuskrána var felld
klausa um, að það væri mats-
Kjarnorkan
En hann hefur samt ekki viljað
styggja frönsku stjórnina með
yfirlýsingum, hann hefur jain-
vel verið svo Varkár að minnast
ekki á kjarnorkutilraun Frakka.
Óhætt er að fullyrða, að Krús-
jeff hefði gert mikið moldviðri
út af tilrauninni og notað hana
óspart í áróðrium gegn Vestur-
veldunum, ef Frakklandsheim-
sóknin hefði ekki staðið fyrxr
dyrum og hann ekki viljað halda
andrúmsloftinu „hreinu“, því til-
raunin er gerð á sama tíma og
fulltrúar þríveldanna sitja á rök-
stólum í Genf og ræða bann við
tilraunum. DeGaulle hefði heldur
ekki lagt slíka megináherzlu á að
flýta tilrauninni, ef heimsókn
Krúsjeffs hefði ekki verið í
vændum. Hann telur sig nú
standa betur að vígi, þegar hann
ræðir við Krúsjeff.
Snéri við blaðinu
En deGaulle hefði getað staðið
enn betur að vígi, ef hann hefði
verið búinn að binda endi á Alsír
deiluna. Aðstaða de Gaulle hef-
ur breytzt mikið undanfarnar
vikur. Eftir að hann hafði hrund
ið hermannauppreisnini í Alsír
á dögunum var hann sterkari en
nokkru sinni fyrr. Þess vegna
kom það öllum á óvart, er de
Gaulle lýsti því skyndilega yfir,
Framhald á bls. 17.