Morgunblaðið - 29.05.1960, Blaðsíða 13

íSunnudagur 29. maí 1960
MORCVNBLAÐIÐ
13
Istanbul, hin forna höfuðborg Tyrklands við Bosporussund.
REYKJAVÍKURBRÉF
Laugard. 28. maí
„Takt og tone44
Þjóðviljinn býsnast yfir því, að
mönnum skuli hafa ofboðið fram
koma Krúsjeffs á Parísarfund-
inum. Telur blaðið þær „um-
ræður um „takt og tone“ harla
óviðeigandi, enda farist þeim, er
á þessu hafi orð, sízt að gerast
„tíðrætt um það að öðrum beri
að temja sér jómfrúlegan tepru-
skap í orðavali". Þó að Þjóðvilj-
anum sé háttvísi svo framandi
hugtak, að hann til öryggis skýri
á dönsku við hvað hann eigi, þá
vita aðrir íslendingar frá fornu
fari fullvel hvað háttvísi er og
hafa ætíð talið hana henta í skipt-
um manna á milli.
Það er þó ekki eingöngu skort-
urinn á háttvísi, sem fær mönn-
um hvarvetna undrunar yfir
framkomu Krúsjeffs heldur hafa
þeir ekki síður beig af andanum,
sem á bak við býr. Vonandi leiðir
hann ékki til styrjaldar að þessu
sinni, þó að sama hugarfar hafi
hleypt tveimur heimsstyrjöldum
af stað á þessari öld. Vopnin eru
nú orðin svo ógurleg, að menn
vona í lengstu lög, að þeim verði
ekki beitt. Öllum kemur þó sam-
an um, að heimsástandinu hafi
stórlega hrakað við að Parísar-
fundinum var hleypt upp.
Hitt má Krúsjeff eiga að fram-
koma hans sjálfs hefur síðan ver-
ið mun hófsamlegri. Gamalkunn-
ugt er, að hegðun einræðis-
herra er oft óútreiknanleg. Aðal-
hættan af hinu mikla valdi slíkra
manna er, að dutlungar þeirra
hleypi af stað atburðarás, sem
enginn fær stöðvað en ófyrir-
sjáanlegar hörmungar kunna að
leiða af. Síðustu fregnir herma,
að enn á ný hafi Krúsjeff hellt
sér yfir Eisenhower með ábóta-
skömmum. Heimsfriðurinn er ó-
neitanlega valtur á meðan hann
er kominn undir stillingu þvílíks
orðháks.
Tvrkland
Herinn í Tyrklandi hefur nú
sett ríkisstjórninni þar í landi af
og tekið völdin í sínar hendur
til að tryggja frjálsar kosningar
eftir því, sem yfir er lýst. Fyrir
íslendinga er erfitt að gera sér
grein fyrir orsakasamhengi at-
burðanna austur þar. Öll atvik
eru svo gersamlega ólík því, sem
við eigum að venjast Tyrkir eru
hraust þjóð og um margt fremri
a .m. k. sumum nágrönnum sín-
um. En menning þeirra ér ger-
ólík okkar. Þorri þjóðarinnar,
a. m. k. sá, sem í sveitum býr,
er t. d. enn ólæs og óskrifandi.
Ýmsir menn þar í landi líta svo
á, að meira öryggi fengist með
því að eyða meira fé til mennt-
unar þjóðinni en minna til her-
kostnaðar. Menntunarleysið sé
þjóðinni fjötur um fót, og hindri,
að hún hagnýti með eðlilegum
hætti þá möguleika, sem landið
býr yfir. Hins vegar hefur her-
inn nú hrint af stóli stjórn sem
sífelt jók einræðistiltektir sínar
og stjórnaði mjög á annan veg
en í lýðræðislöndum tíðkast.
Annarlegir
stjórnarhættir
Stjórnmálabaráttan í Tyrk-
landi er hörð. Þar eigast helzt við
forystumenn, sem áður voru allir
í sama flokki og fylgjendur
þeirra. Nú eru þeir skiptir í tvo
flokka, aðrir t. d. kommúnistar
koma lítt við sögu. Þrátt fyrir
fornan félagsskap er mikill fjand
skapur milli forystumanna. Þeir
hittast t. d. aldrei í samkvæmum.
Það stedur því ekki í sérstöku
sambandi við óeirðirnar nú, að
ráðherrar neituðu að koma í boð
til indverska sendiherrans, þegar
Nehru forsætisráðherra var þar
á dögunum, vegna þess að for-
maður stjórnarandstöðuflokksins
Inonu, fyrrverandi forseti lands-
ins var einnig boðinn. Þeim
hætti, að forystumennirnir hitt-
ist aldrei í samkvæmum, hefur
verið haldið árum saman.
Ríkisstjórnin hefur og gripið
til ærið harðhentra aðfara til að
hindra andstæðingana í mál-
flutningi sínum, svo sem fang-
elsun þingmanna og blaðamanna
og útgáfu-banns á blöðum.
Nokkru áður en óeirðirnar, sem
nú hafa leitt til valdatöku hers-
ins brutust út, bar svo við að
Inonu, fyrrverandi forseti, ætlaði
að halda ræðu úti á landi og fór
þangað með járnbrautarlest.
Stjórnin gerði sér þá lítið fyrir
og varnaði lestinni með hervaldi
að halda áfram, svo að Inonu var
kyrrsettur á miðri leið. Hann er
fyrrverandi hershöfðingi og frels
ishetja úr baráttunni við Grikki
á þriðja tug aldarinnar. Er hann
varð þess var, hvað um var að
vera, fór hann út og ávarpaði her
foringjana, sem skipað hafði ver-
ið að stöðva járnbrautarlestina.
Vitnaði hann til gamals vopna-
bræðralags og hét á sína gömlu
félaga að duga sér nú Þeir heils-.
uðu að hermanna sið og hleyptu
lestinni af stað aftur. Daginn
eftir voru þeir allir reknir úr
stöðum.
Ekki með öllu ólíkt
Þó að margt sé öðru vísi en
vera ætti í stjórnmálabaráttu
okkar, þá erum við sem betur fer
lausir við slíkar tiltektir. Játa
verður, að menntunarskortur al-
mennings kunni að gera kosning-
ar n\eð þeim hætti, sem á vestur-
löndum tíðkast þýðingarlitlar.
Margir telja, að Inonu mundi hve
nær sem hann vildi geta náð
völdum með tilstyrk hersins.
Hann óski þess þó ekki, heldur
vilji völdin því aðeins, að hann
fái þau á lýðræðislegan hátt. Hitt
lét hann uppi ekki alls fyrir
löngu, þegar honum aldrei þessu
vant var leyft að hafa blaða-
mannafund og blaðamenn fengu
að senda ummæli hans úr laridi,
hvað sem um birtingu þeirra
heima í Tyrklandi var, að rík-
isstjórninni væri haldið uppi
með bandarísku fé. Bandaríkja-
menn hafa flugstöðvar í landinu
og hafa verið ósinkir á fé til
ýmiss konar framkvæmda. Inonu
taldi, að eins og á stæði væru
þessar fjárveitingar íhlutun um
stjórnmál landsins, því að án
þeirra gæti stjórnin með engu
móti hjarað, og bæru Banda-
ríkjamenn þess vegna ábyrgð á
tilvist hennar. Ef rétt er minnir
það nokkuð á það hvernig V-
stjórnin hér á landi hélt í sér
lífinu með stöðugum lánveiting-
um frá Bandaríkjastjórn m. a.
fyrir tilstyrk Atlantshafsbanda-
lagsins, þó að því væri í upphafi
lýst yfir, að eitt af höfuðverk-
efnum stjórnarinnar skyldi vera
það að eyða vörnum Atlantshafs-
bandalagsins á fslandi og reka
Bandaríkjamenn héðan. Sú hót-
un var notuð til að hvetja til
nýrra og nýrra lánveitinga!
„Skipiilagt
almenningsálit44
Heimdallur hélt ágætan fund
um þetta efni nú í vikunni. Þeir
séra Jóhann Hannesson pró-
fessor, Kristmann Guðmundsson
skáld og Ævar Kvaran leikari
héldu framsöguræður og voru
þær allar, hver með sinum hætti,
harla athyglisverðar. Óumdeil-
anlegt er að kommúnistar skipu-
orðið margreyndar. Við íslend-’
ingar þekkjum hins vegar svip-
aðar aðfarir að nokkru frá fyrri
tíð, áður en kommúnistar létu
alvarlega að sér kveða. Sumir
frumhöfundar Framsóknarflokks
ins höfðu lært af hinum sömu
meisturum og kommúnistar og
beittu strax frá upphafi keim-
Jíkum aðferðum og menn síðan
hafa enn betur kynnzt hjá komm
únistum. Þó að Framsóknarflokk
urinn hafi breytzt um margt eru
þessir starfshættir enn hafðir
þar í heiðri.
Var bara túrlsti
Því verður ekki neitað, að um
sinn má ná miklum og skjótum
árangri með slíkum starfshátt-
um. Lýðræðisunnendur skyldu þó
varast að tileinka sér þá. Auð-
vitað verða menn að gæta sín á
því að festast ekki í áróðurs-
snörur kommúnista eða annarra,
sem svipuðum aðferðum beita.
Hins vegar mega menn aldrei
falla í þá freistingu að fordæma
allt fyrir fram vegna þess eins,
að það komi frá andstæðingum,
eða þeim, er ekki hafa fengið
rétta fullgildingu. Ekki má held-
ur telja allt gott, sem meðhalds-
menn gera, hvort heldur í stjórn-
málum, listum eða öðrum efnum.
Þar er um að gera að beita eigin
dómgreind og gagnrýni. Slíkt
kann að leiða til sundrungar og
tvístrunar um stund en með því
eru sköpuð skilyrði fyrir styrk-
leika, sem bezt dugar, þegar á
reynir.
Gott dæmi þeirrar fullgilding-
ar, sem sums staðar er látin öllu
ráða, en íslendingar vilja um-
fram allt forðast, er atvik, sem
dr. Páll ísólfsson segir frá úr
Moskvuferð sinni. Hann hitti
kunningja sinn Katjurian í leik-
húsi í Moskvu og spurði sá Pál,
hvort hann væri þar sem túristi.
Þegar í ljós kom, að Páll ferðað-
ist á eigin vegum var hinn
rússneski bróðir hans í hljómlist-
inni ekki lengi að skjóta sér á
braut. Má þó nærri geta, hversu
dekrið hefði orðið mikið, ef Páll
hefði ferðazt með sovézkan
st j órnarstimpil.
Einræði
í íjármálum
Eitt ráðið til að skipuleggja
almenningsálit er að hafa ráð yf-
ir fjármálastofnunum þjóðarinn-
ar þ. á m. bönkum. Enginn vafi
er á því, að einn banki gæti
annazt öll fjármálaviðskipti fs-
lendinga. Vafalaust myndi vera
hægt að spara verulegt fé með
því móti, og áreiðanlega yrði sá
eini banki ekki stærri en svo, að
hann væri talinn til smábanka
meðal flestra annarra þjóða.
Engu að síður hafa verið
fleiri en einn banki lengst af frá
því að sú starfsemi var hér upp
tekin og þeim farið smáfjölgandi.
Þetta hefur orðið svo ekki sízt
vegna þess, að menn hafa viljað
koma í veg fyrir einræði í fjár-
málum. Þegar Hermann Jónas-
son beitti sér fyrir breytingu
bankalöggjafarinnar í tíð V-
stjórnarinnar þóttist hann gera
það til að hindra ofurveldi Sjálf-
stæðismanna í bönkunum. Því-
líkt ofurveldi þeirra var raunar
ekki til.
Búnaðarbankinn
Tilgangur Hermanns var og
allur annar, sem sé að tryggja
yfirráð sín og félaga sinna í fjár-
málakerfinu. Þetta sást bezt af
því, að lögin um Búnaðarbank-
ann voru látin vera óbreytt.
Hann var þó eini ríkisbankinn,
þar sem einn flokkur, Framsókn,
hafði algjört einræði. Framsókn-
armenn munu að vísu hafa lofað
að gera á þessu breytingu en auð
vitað var það loforð svikið. Bank
anum sjálfum er það stórhættu-
raunar hinn mætasti maður. en
bankaráð hefur tekið fram fyrir
hendur honum í hinum mikil-
vægustu ákvörðunum. Starfið
sjáift er einnig orðið svo um-
fangsmikið, að einum manni er
ekki ætlandi að leysa það af
hendi. Eðli þess er og slíkt, að
nauðsynlegt er, að fleiri en einn
fjalli um. Upplýst er, að þegar
bankastjórinn var forfallaður
sökum lasleika gegndu tveir
menn starfi hans og báru sig þó
um flest saman við sjálfan banka
stjórann. Má segja, að starfið
hafi þá verið í þriggja manna
höndum. Svo er að sjá sem Her-
mann Jónasson finni nú, að hann
hafi í þessu haldið öðru vísi á en
skyldi, því að hann er farinn að
tala um að tengja beri bænda-
stéttina sterkari böndum við
stjórn bankans en verið hafi. Hví
í ósköpunum gerði hann það ekki
á meðan hann hafði völdin? Því-
líkt umtal nú sannar einungis,
að jafnvel Hermann verður að
játa, að núverandi skipan er með
öllu ótæk.
Verzlunarbanki
Lögin um Verzlunarbanka eru
allt annars eðlis. Verzlunarbank-
inn á ekki að verða rikisstofnun.
Lögfesting hans miðar að því
einu að skapa honum starfsskil-
yrði, svo að einstaklingar geti
siðan tekið ákvörðun um hvort
bankanum verði komið á fót og
hann starfræktur. Þeir gera það
ekki r ma því aðeins, að þeir
telji sér það hagkvæmt. Segja
má, að á Alþingi sé algjör ein-
hugur um samþykkt þessa laga-.
frumvarps. Einungis einn alþing-
ismaður, Gisli Guðmundsson hef
ur mælt á móti samþykkt frum-
varpsins. Ef rökum hans hefði
verið fylgt út í æsar, mundu þau
leiða til þess, að einn banki væri
látinn nægja fyrir alla þjóðina.
Eins og fyrr segir þá hafa menn
fyrir löngu komizt að raun um,
að slíkt væri síður en svo heppi-
legt. Hitt er annað, að of mikil
fjölgun banka er auðvitað ekki
æskileg. Að svo miklu leyti sem
einstaklingar vilja sjálfir leggja
fram sitt eigið fé og telja málum
betur komið með eigin samtök-
um en ríkisskipan málanna, þá er
sízt ástæða til að amast við nýrri
bankastofnun, heldur ber hún
vitni um grósku í þjóðlífinu, á-
ræði og framfarahug.
Ein athugasemd Gísla var sú
að nafn bankans ætti að vera
„kaupmannabanki" en ekki verzl
unarbar.ki, vegna þess að annar
aðalþáttur verzlunarinnar, sam-
vinnuverzlunin, væri hér ekki
aðili.
Útsvör
Fróðlegt er að bera þessa at-
hugasemd Gísla Guðmundssonar
saman við það, sem Skúli Guð-
mundsson hélt fáum dögum
seinna fram í umræðunum um
útsvör. Þá þóttist Skúli rökstyðja
það ítarlega, að skipti félags-
manna við samvinnufyrirtæki
gæti aldrei verið verzlun. Hvað
þau viðskipti í raun og veru
væru, skýrði Skúli raunar ekki.
Hitt taldi hann alveg einsýnt, að
verzlun gæti þau ekki verið, og
þess vegna mætti með engu móti
leggja á þau veltuútsvar. Skúli
Guðmundsson er oft hnyttinn en
þarna tókst honum ekki vel, enda
var hvorki málstaður né aðstaða
góð.
Endurskoðun útsvarslaganna er
höfuðnauðsyn. Fjármálaráðherra
hefur unnið mikið þarfaverk með
því að beita sér fyrir þeirri ei.d-
urskoðun. Auðvitað er hún ekk-
ert áhlaupaverk. Hingað til hafa
gilt upp undir 200 útsvarsstigar
á öilu landinu. Nú er ætlunin að
gera þetta svo miklu einfaldara,
að einungis þrír útsv arsstigar
verði lögfestir. Slík gerbreyting
þarf að sjálfsögðu mikillar at-
hugunar. Tillögurnar nú eru pess
vegna einungis til bráðabirgða.
Endurskoðun málsins heldur á-
fram, þó að ekki hafi mátt draga
að lögfesta bráðabirgðaskipan.
Framh. á bls. 14
leggja almenningsálit með vís-
indalegum hætti .Aðferðir þeirra
eru hvarvetna hinar sömu og nú
legt að vera lengur undir einka-
forsjá lítillar klíku eins og verið
hefur. Núverandi bankastjóri er