Morgunblaðið - 30.06.1960, Blaðsíða 11

Fimmtudagur 30. júní 1960
MORnnp/nr.AÐiÐ
11
Utsvarslagabreytingin
'jAr eftir Jónas Guðmundsson
Eftirfarandi grein birtist í
síðasta hefti „Sveitarstjórn-
armála", sem er málgagn
Sambands íslenzkra sveitar-
félaga. Er hún birt hér í
heild með leyfi höfundar
hennar.
★
FRÁ ÞVÍ Samband islenzkra
sveitarfélaga hóf starfsemi sína
hefur það verið eitt af megin-
viðfangsefnum þess, að fá fram
gagngerða endurskoðun á löggjöf
inni um tekjustofna sveitarfé-
laganna. í því sambandi má
benda á, að þegar á fyrsta þingi
sambandsins — stofnþinginu
1945 — var gerð eftirfarandi sam
þykkt:
„Stofnþing Sambands íslenzkra
sveitarfélaga samþykkir að skora
á ríkisstjórnina að láta fara fram
sem fyrst gagngerða endurskoð-
un á löggjöf þeirri, sem fjallar
um tekjustofna sveitarfélaganna.
Sérstaklega nauðsynlegt telur
þingið að útsvarslögin verði ræki
lega endurskoðuð og upp í þau
tekin m. a. nánari ákvæði um
reglur þær, er fylgja ber við
álagningu útsvara, en nú eru þar
og að tryggt verði að á þann
aðaltekjustofn — útsvörin verði
ekki gengið af öðrum aðilum,
nema sveitarfélögum sé jafn-
framt séð fyrir tekjum á annan
hátt.
Þingið veitir stjóminni heim-
ild til þess að skipa nefnd sveit-
arstjórnarmanna, er starfi milli
þinga, til þess að gera tillögur
um fast kerfi fyrir álagningu út-
svara, sérstaklega að því er tek-
ur til hreppsfélaganna, og felur
þingið stjórninni að koma þeim
tillögum á framfæri þegar end-
urskoðun útsvarslaganna fer
fram.“
Á hverju landsþingi síðan og
öllum fulltrúaráðsfundum hefur
þessi krafa verið endurnýjuð í
einhverri mynd, en ríkisvaldið
jafnan daufheyrzt við þessum
sjálfsögðu og nauðsynlegu ábend
ingum, þar til núverandi ríkis-
stjórn og þingmeirihluti tóku
mál þetta upp á sl. vetri. Afleið-
ingin af því, að svo lengi hefur
verið reynt að koma sér hjá því
að taka þetta mikla nauðsynja-
mál þjóðarinnar föstum tökum
og fá á þvi skynsamlega lausn,
hefir orðið sú, að undanþágustefn
an er nú að því komin að
sliga mörg sveitarfélög. Fleiri og
fleiri fyrirtæki, stofnanirogstarfs
hópar hafa með lögum eða samn
ngum orðið undanþegin sjálfsögð
um gjöldum til sveitarsjóðanna
og við það er byrðaþunginn sí-
fellt að færast meira og meira
yfir á launafólk yfirleitt, svo að
útsvarsbyrðarnar á því eru orðn
ar að hreinum drápsklyfjum.
Svo er einnig komið nú, að far-
ið er að undanþiggja með lög-
um ýmsa vinnu útsvörum.
Undanþeginn útsvarsgreiðslum
er nú mestallur rekstur samvinnu
félaga í landinu, stærstu útflutn-
ings- og dreifingarfyrirtækin,
mörg stærstu Iðnaðar- og verzl-
unarfyKrtækjanna, ef ríkissjóður
eða sveitarsjóðir koma að ein-
hverju leyti nálægt þeim rekstri
öll starfsemi banka og sparisjóða,
öll hin umfangsmikla happdrætt-
isstarfsemi, svo að nokkur dæmi
séu nefnd. Sveitarstjórnunum
hefur verið það vel ljóst hvert
stefnt hefur í þessu efni. Þannig
bar skattamálanefnd fulltrúaráðs
Sambands íslenzkra sveitarfélaga
fram, og fékk samþykkta á full-
trúaráðsfundi sambandsins 1957,
eftirfarandi tillögu:
„Þar sem vaxandi ósamræmis
gætir í álagningarreglum sveitar
félaganna við niðurjöfnun út-
svara, skorar fulltrúaráðsfundur-
inn á Alþingi og ríkistjóm að
láta, þegar á þessu ári, fara fram
endurskoðun á reglum um álagn
ingu útsvara og hafa um það sem
nánust samráð við Samband ís-
lenzkra sveitarfélaga, jafnframt
varar fulltrúaráðsfundinn við
Gunnar Thoroddsen
fjármálaráðherra
þvi, að einstök sveitarfélög fari
inn á þá braut að veita einstök-
um starfshópum ívilnanir í út-
svarsálagningu, meðan endur-
skoðun á álagningarreglum hefir
ekki farið fram“.
Þessi samþykkt sýnir Ijóslega
í hvert óefni er komið.
★
Þegar engar leiðréttingar feng
ust í þessum efnum hjá Alþingi
og híkiastjóm, báru sveitarfé-
lögin fram þá kröfu að fá nýja
tekjustofna með útsvörunum,
sem voru sífellt að rýrna sem
tekjustofn. Ekki féþkst heldur
nein áheyrn þar um. Þegar þing
menn úr kaupstöðunum höfðu
samtök um það á þingi 1952 að
fá hluta af söluskattinum handa
sveitarsjóðum, og er frumvarp
þar um var samþykkt til ann-
arrar umræðu í neðri deild, hót-
aði þáverandi ríkisstjórn að segja
af sér, ef því máli ýrði lengra
haldið. Þannig hefur þetta geng-
ið undanfarin fimmtán ár eða
lengur.
Þá hefur það og verið eitt af
áhugamálum sveitarfélaganna að
fá athugað, hvort ekki væri skyn
samlegt að taka landsútsvar af
stofnunum, sem reka starfsemi,
er nær til alls landsins, og ekki
þarf af eðlilegum ástæðum sér-
staklega að vera bundin við eitt
sveitarfélag öðru fremur, s. s.
ýmsar ríkiseinkasölur, Samband
íslenzkra samvinnufélaga, bank-
ar o. fl. slík fyrirtæki. Öllum
er ljóst, að hér er erfitt að draga
mörkin, en fullkomlega er þessi
hugmynd þess verð, að hún sé
gaumgæfilega athuguð. Ekki
hefur það heldur fengizt.
Afleiðing þessarar kyrrstöðu
hefur svo orðið sú, að sveitarfé-
lögin hafa farið lengra og lengra
út á þá braut að hækka veltu-
útsvörin, sem eru mjög umdeild
tekjuöflunarleið, svo þau eru nú
orðin sums staðar allt að því
20% af heildarútsvarsupphæð-
inni í viðkomandi sveitarfélagi,
Önnur, ekki óveruleg afleið-
ing þessarar undanþágustefnu
hefur verið sú, að sveitarfélögin
hafa, vegna beinnar vöntunar á
fé til starfsemi sinnar, lent í
margvíslegum vanskilum með
skuldbindingar sínar og hefir
þetta ekki hvað sízt komið niður
á ríkissjóði og ýmsum rkisstofn-
unum, svo sem t. d. Trygginga-
stofnun ríkisins, atvinnuleysis-!
tryggingasjóði o.fl., og í því að
ábyrgðir, sem ríkissjóður hefurj
gengið í þeirra vegna, hafa á
hann fallið.
Sveitarstjórnarmenn og samtök'
þeirra hafa séð hvert stéfnir í
þessum efnum og hafa bent á
leiðir, sem fara mætti til að forða
algjöru hruni og upplausn. En
þeim hefur ekki verið sinnt fyrr
en nú, að núverandi fjármála-
ráðherra, Gunnar Thoroddsen,
sem einnig fer með þann þátt
sveitarstjórnarmálefna, sem að
tekjuöflun sveitarfélaga ss*ýr, I
hefur hafizt handa um að fá þau
tekin til rækilegrar endurskoð- j
unar.
Núverandi ríkisstjórn hefur,
sýnt lofsverða viðleitni í því að
reyna að mæta þeim óskum, sem'
sveitarfélögin hafa komið fram'
með í þessum efnum á undan-
förnum árum, og án þess að hlut
ur nokkurs annars sé þar van-
metinn, má óhætt fullyrða, að
það eru vafalaust fyrst og fremst j
verk Gunnars Thoroddsen fjár-1
málaráðherra, a# svo röggsam-
lega og myndarlega hefur verið J
tekið á þessum málum nú, sem
raun ber vitni.
Gunnar Thoroddsen hefur
einna mesta reynslu í þessum
efnum allra núlifandi manna hér j
lendra, þar sem hann hefur um!
tuttugu ára skeið verið borgar- j
stjóri í Reykjavík og því orðið
daglega að glíma við þessi vandj
leystu og vanþakklátu mál. Tök j
hans á lausn þeirra nú bera þess
merki, að hann skilur hvar skór-
inn kreppir og sér hvert stefnir
og að ekki má láta lengur reka
stjórnlaust í þessum málum. Af
langri reynslu og nokkurri þekk
ingu á málefnum sveitarfélag-
anna fullyrði ég, að sú stefnu-
breyting, sem núverandi ríkis-
stjóm beitir sér fyrir í málefn-
um sveitarfélaganna, mátti ekki
síðar koma, ef ekki hefði átt verr
að fara.
Með hinum nýju lögum um
Var metnaðargirni
ans um að kenna
VIKUBLAÐIÐ Newsweek seg-
ir frá því, að einn af vestræn-
um stjórnmálamönnum hafi
látið þau orð falla, er hann
heyrði að Eisenhower forseti
væri lagður af stað í heim-
sókn sína til Austurlanda, að
sú för gæti ekki orðið til neins
góðs. Eisenhower forseti þyrfti
ekki að fara þessa ferð til þess
að sanna heiminum hugrekki
sitt. Vesturlandabúar myndu
ekki kæra sig neitt um, að Jap
anir köstuðu tómötum og fúl-
eggjum að þessum forystu-
manni hins frjálsa heims, en
bandaríkjamenn mættu minn-
ast þess að þeir kenndu Jap-
önum baseball, að þess vegna
væru þeir skrambi hittnir. Þá
segir, að margir bandarískir
stjórnmálamenn hafi varað
forsetann við förinni og hægt
hefði verið að fresta henni á
þeim forsendum, að ekki varð
úr Rússlandsferðinni.
Forsetinn hefði verið sömu
skoðunar og gjarnan viljað
fresta ferðinni. Hins vegar
væri hann reiðubúinn að
halda henni til streitu, ef
Kishi forsætisráðherra óskaði
eftir að hann kæmi. Það voru
tveir sterkir framámenn, sem
mest börðust fyrir því að
Eisenhower héldi fast við
ferðaáætlun sína, þeir James
G. Hagerty blaðafulltrúi og
Douglas MacArthur yngri,
sendiherra í Japan. Segir
Newsweek að Hagerty hafi
MacArthur yngri.
álitið velheppnaða ferð for-
setans sterkan leik eftir upp-
lausn toppfundarins og Mac-
Arthur hafi viljað kóróna ár-
angursríka dvöl sína í Japan
með sigurför þeirri, sem heim-
sóknin átti að vera.
„Þeir sögðu mér það“
Þegar kom til hinnar alvar-
legu mótspyrnu gegn varnar-
sáttmálanum 20. maí sl., urðu
margir vantrúaðir á að heim-
sóknin yrði til árangurs. Mac-
Arthur sagði þá við blaða-
menn, að hann væri þess full-
viss að japanskir mennta-
menn, sem réðust gegn varn-
sendiherr-
arsáttmálanum væru samt I
sem áður hlynntir Bandaríkj-
unum. Og er hann var spurð-
ur á hverju hann byggði það
álit sitt, svaraði hann: „Þeir
sögðu mér það“.
Þrátt fyrir árás stúdentanna
að Hagerty og MacArthur í
Tókíó hélt sendiherrann bjart-
sýni sinni og jafnvel þegar
efasemdir fóru að gera vart
við sig hjá Kishi, beitti hann
diplómatískri leikni sinni til
að tala í hann kjark. Mac-
Arthur er í miklu álti í Was-
hington, enda smitaði bjart-
sýni hans út frá sér þar. Segir
Newsweek, að menn hafi farið
að tala um stúdentana í
Zengakuren sem hálfvitlausa
krakka og þegar Hagerty
flaug til Alaska hafi hann til-
kynnt forsetanum, að múgur-
inn í Japan væri aðeins með
látalæti.
Menn vonuðu i lengstu lög
að flestir hugsandi menn í
Japan mundu snúast gegn ofsa
stúdentasamtakanna og lög-
reglan láta skríða til skarar
eftir atburðina við komu
Hagertys og sendi’nerrans, en
það reyndist ekki rétt.
Eftir atburðina við þinghús-
ið, er kvenstúdentinn var troð
inn undir, segir Newsweek, að
sendiherrann hafi gefizt upp
og símað til Washington að
hann mundi væntanlega til-
kynna beiðni um frestun ferð-
arinnar. En blaðið segir jafn-
framt að Hagerty hafi þá enn
staðhæft að ferðin yrði farin.
Og sama kvöld fékk Eisen-
hower boðin um að fresta ferð
sinni til Japans.
Jónas Guðmundsson
Jöfnunarsjóð sveitarfélaga eT
komið til móts við þá sjálfsögðu
kröfu sveitarfélaganna um nýj-
an, öruggan tekjustofn, sem hamr
að hefur verið á síðustu tíu ár-
in. Er þar með fengin viður-
kenning á því tvennu, að sveit-
arfélögin þurfi nýjan tekjustofn
og að hann sé óháður þeim tekj-
um, sem til falla heima í héraði.
Jöfnunarsjóðslögin nú eru að
sjálfsögðu aðeins bráðabirgðalög
eins og allar þessar ráðstafanir
nú, og þann sjóð ber að efla að
tekjum í framtiðinni og fá hon-
um fleiri verkefni, s. s. jöfnun
framfærslukostnaðar, sem nú
fellur niður, og hjálp til nauð-
staddra sveitarfélaga o. fl. svip-
aðs eðlis. Sjóðnum ætti að setja
sérstaka stjórn, sem sveitarfé-
lögin skipi að einhverju leyti.
Með bráðabirgðabreytingu út-
svarslaganna eru stigin fyrstu
skrefin til að hverfa frá undan-
þágustefnunni með því m. a. að
láta alla sitja við sama borð við
álagningu útsvaranna og með því
að lögfesta hámark veltuútsvar-
anna, sem hafa verið riauðvörn
gegn vaxandi undanþágum frá
útsvörum og álögum á sveitar-
sjóðina af hálfu löggjafans. Það
lætur því mjög einkennilega f
eyrum sveitarstjómarmanna þeg
ar þeir aðilar, sem nú borga veltu
útsvör, ráðast gegn hámarkslög-
festingu þeirra, í stað þess að
vera ofurseldir geðþótta niður-
jöfnunarnefnda í þessu efni, eins
og nú er. Hitt er marinlegt — þó
það sé ekki stórmannlegt — að
þeir, sem hafa verið undanþegn-
ir veltuútsvörum til þessa, mæli
nú gegn þeim og vilji láta aðra
halda áfram að bera þær byrðar
fyrir sig.
Með bráðabirgðabreytingunni
fæst nú einnig meira samræmi
í álagningu útsvara en nokurn
tíma áður hefur átt sér stað.
Álagningarreglur þær, sem nú er
fylgt, eru nálega jafnmargar og
sveitarfélögin, því hver hrepps-
nefnd og hver niðitrjöfnunar-
nefnd býr sér sjálf til þessar
reglur og víkja frá þeim eins og
þeim sýnist hverju sinni. Afleið-
ingin er algjört ósamræmi í á-
lagningu útsvara í landinu. Öll
menningarríki eru fyrir löngu
horfin frá þessu handahófslega
álagningarfyrirkomulagi, og hafa
í þess stað reynt að fá framtöl
manna áreiðanleg og síðan lagt á
eftir heildarreglum. Víðast hvar
er þetta orðið svo aðgreint, að
allt aðrir aðilar leggja útsvörin
á en þeir sem yfirfara framtölin.
I stað meira en 200 útsvarsstiga
koma nú þrír slíkir stigar, og
síðar ættu þeir að geta orðið að
eins tveir. Sjálfsagt er að fram-
kvæma þessa breytingu einmitt
nú um leið og hinn nýi tekjustofn
fá Jöfnunarsjóði kemur til fram
kvæmda í fyrsta sinn, því þá
gerir minna til bó éinhverju
skeiki hvað stigana snertir. Hins
vegar fæst ómetanleg reynzla
við álagninguna nú í ár, sem
getur komið að miklum notum
Framh. á bls. 13. \