Morgunblaðið - 11.02.1961, Page 8

8
MORGVNBLAfílF
Laugardagur 11. febrúar 1961
HINN B. MARZ 1660 ruddist
Christiern Prigge inn á skrif-
stofu tollþjónustunnar í Gauta-
borg og tilkynnti, að hann kvöld
ið áður hefði komið með skip
sitt hlaðið matvælum frá Stral
sundi. Skipið hafði vakið mikla
eftirtekt, þegar það brauzt
gegnum ísinn í Álvsborgarfirðin
um, framhjá virkinu Álvsborg
á leið sinni upp eftir Gautelfi.
Þegar skipið lagðist fyrir akkeri
á skipalæginu við Gautaborg
hafði ísinn hindrað skipakomu í
nákvæmlega tvo mánuði. Mat-
vælin voru því mjög velkomin
fyrir hina 5000 íbúa, sem byggðu
borgina.
Á skrifstofu . tollgæzlunnar
fékk Prigge þær upplýsingar, að
nýr konungur hefði tekið við
völdum í Svíþjóð meðan hann
var í burtu, — hinn fjögurra
ára Karl XII. Aðeins nokkrum
vikum áður hafði Kanl Gustav
X., sem kallað hafði þingið til
Gautaborgar til umræðna um
hin ólánssömu stríð við Pólland
og Danmörku, dáið eftir stutta
sjúkdómslegu í bústað sínum í
borginni. Það var sem sé en,gin
stórborg, sem hafði fengið heið
urinn af heimsókn þessara tign
ustu herra ríkisins og sem hafði
upplifað miklar umræður og
heilabrot þingsins um helgiat-
hafnir við upphrópun nýs kon-
ungs. í augum Prigge skipstjóra
og áhafnar hans, sem á ferðum
sínum höfðu séð margar stærstu
hafnir Evrópu, hlýtur Gauta-
borg við fyrstu sýn að hafa boð
Kristine-kirkja eða þýzka kirkjan köiluð í daglegu tali.
Gautabory
Hér birtist fyrsta af nokkrum greinum um sögu Gauta-
borgar. Þetta er saga næst stærstu borgar Svíþjóðar —
borgar, sem í dag er miðdepill hinna fimm Norðurlanda,
enda oft kölluð höfuðborg Norðurlandanna vegna legu
sinnar. — Greinarnar eru skrifaðar af Guðmundi Þór
Pálssyni, fréttaritara Mbl. í Gautaborg, sem hefur stuðzt
við sögulegar heimildir, samanteknar af sænskum blaða-
manni, Stig Dymling.
ið af sér góðan þokka. Frá skips
borði sáu þeir móta fyrir útlín-
una borgarinnar í vetrarmóðunni.
í norðri sáu þeir móta fyrir
Kvarnberget og fyrir rótum
!þess Krónuhúsið, e*i það var
þar sem Karl Gustav X. hafði
haldið þingfundina, — turna
þýzku kirkjunnar og sænsku
kirkjunnar. í suðurátt blasti
við þeim önnur hæð, þar sem
nakin eikartrén prýddu hlíðam
ar fjölbreyttum myndum stofna
og greina.
Ólík öðrum borgum.
Og þó, — þegar þeir komu í
land og litu borgina sáu þeir að
hún ver ekki lík neinni annarri
i landinu, og þannig hafði hún
mikil og sterk áhrif á þá, Vold
ugur virkisveggur sló traustan
hring um borgina og hin mörgu
útvígi litu þá sem óvelkomnir
voru þungu og óvingjarnlegu
augnaráði. Fólkið lifði af verzl
un. Gautaborg var lengi vel
eina höfn landsins á vestur-
ströndinni, — staðsett á hinum
mjóa kíl sem Vástergötland rak
inn á milli Hallands og Bohus-
léns, sem tilheyrði Danaveldi til
áranna 1643 og 1653. Gegnum
þetta nálarauga fóru skipia hlað
in timbri og járni út á heims-
markaðinn og komu aftur hlaðin
salti, vefnaðarvöru og ýmsum
matvælum — lengi vel Dönum
til sárrar skapraunnr.
Það sem gerði Gautaborg
öðruvísi en aðrar borgir i land
inu voru skurðirnir og hir. rétt
hyrndu hverfi í skipulagnmgu
borgarinnar. Stóri hafnarskurð-
urinn, sem lá fá skipalæginu í
áustri skarst í sundur af Eystri
og Vestri hafnarskurðunum.
i^reiðanlegt var að skurðirnir
minntu skipstjórann á hollenzk
ar borgir. Meðfram skurðum
þessum höfðu tignustu borgar
arnir reist hús sín. Næst skipa
læginu var stórt steinhús með
stórum skreyttum inngang;,
byggt af Lennart Thorstensson,
sem var marskálkur Gustavs
Adolfs II. í því húsi hafði Karl
Gustav X. sofnað út af, burt
frá öllum stríðsáhyggjum. Við
hinn enda hafnarskurðarins, í
grennd við borgarhliðið, hsfði
ríkisráðið Per Brahe byggt sér
stórt hús. Þetta var eins og hús
flestra annarra úr timbri, og
hvað það snerti, Vakti það kann
,ske erkki neina hrifningu út-
lendingsins. Já, meira að segja
ráðhús borgarinnar við Stóra
torgið var timburhús.
Hollenzkir skipulagssér
fræðingar.
Einhver gamall íbúi borgar-
innar hefði 1660 getað sagt út-
lendingunum að 40 árum áður
hafi svæði það sem borgin nú
stóð á verið ein andstyggileg
leirleðja. Árið 1619 hafði Gustav
Adolf II. bent á þennan stað
sem nappilegastan fyrir borgar-
stæði fyrir bovg þá. sem átti að
verða mikilvægust í vestn.’lió.
Hf.Jfnzkir sk,vui ssérfræðng
ar vcu kallaði til. HollenzKum
verzlunarmönnum og bændum
var ásamt Skotum og Þjóðverj
um boðið að hjálpa Svíum við
að koma líii í borgina, sem brátt
byrjaði að vaxa upp úr leir-
leðjunni.
Skurðirnir urðu spennandi
verkefni fyrir verkfræðingana.
Mörg skðflustungan var tekin úr
leirnum og borin brott, og með
an á verkinu stóð héldu hestar
skurðunum vatnsfríum með því
að ganga fyrir vatnsdælunum.
Reglulega vel er varla hægt
að segja að verkið hafi gengið,
— skriður gerðu til dæmis þá
áætlun að engu að gera höfn-
ina nógu stóra til að geta einn
ig tekið við stærri skipum.
Sá gamli gæti einnig sagt frá
þeirri borg, sem áður gekk i
stað Gautaborgar, — Gamla
Ljósm.: W. Goldbach.
Lödöse, sem lá dagleið frá hafi
upp eftir Gautaelfi, og hafði ailt
frá 11. öld verið þýðingarmikili
miðpunktur verzlunar í 300 ár
eða þangað til Nyja Lödöse, &em
lá lengra niður með ánni tók
við. En þessi bær lá illa við og
Gustav Vasa flutti hana þvi 1547
til árósarins í skjóli gamla virk
isins Álvsborg og fékk bænum
nafn af verkinu og kallaðist
Álvsborg. Danir brenndu bæ-
inn hinsvegar niður 16 árum
seinna og íbúarnir fiuttu aftur
til Nyja Lodöse. Hinu megin ár-
innar á móti virkinu stofnaði
Karl IX. árið 1603, með aðstoS
h.ollenzkra sérfræðinga, fyrstu
Gautaborg. Átta árum seinna
tóku Danir borgina eins og
gömlu Álvsborg. Með einni millj.
ríkisdala gátu Svíar þó leyst út
borgina og þar með útgönguleið
ina í vesturátt. Þegar borgin
sama ár byrjaði að rísa af grunni
voru íbúar Nyja Lödöse og
gömlu Gautaborgar þvingaðir
til að búsetja sig þar.
Hollenzk og þýzk áhrif
Lengi gætti áhrifa hinna hol-
lenzku, þýzku og skozku inn-
flytjenda og auk sænskunnar
voru bæði þýzka ^og hollenzka
opinber mál. Lóðir borgarinnar
voru mældar eftir hollenzku
máli og „executor" ráðhúsrétt-
arins bar titilinn „skult“ sam-
anber hollenzka orðið „schout“,
En í þeirri borg, sem Prigge skip
stjóri var gestur hafði annar
ættliður tekið við og þó aS
sambandið við heimalandið væri
gott var þessi ættliður í sál
sinni meira sænskur en t.d. hol-
lenzkur eða þýzkur. Veturinn.
sleppti brátt hinu ískalda heljar
tæki sínu um borgina. Göturnar
þornuðu. í aprílbyrjun fór hin
konunglega sorgarganga í hina
löngu og seinlegu ferð til Stokk
hólms. Með henni hurfu siðustu
tignu gestirnir frá Gautaborg.
Lífið í borginni tók brátt á sig
aftur þann blæ, sem það hafði
áður. Borgarforsetarnir þrír
urðu aftur þýðingarmiklir herr
ar og rifrildi frúnna varð aft-
ur aðalatburður dagsins. Þegar
ísinn svo hvarf komst líf í verzl-
unina. Járn og timbur kom með
litlum bátum niður ána, — skút
urnar, sem legið höfðu yfir vet
urinn í hafnarskurðunum sigldu
á haf út .Prigge skipstjóri stýrði,
einnig, skipi sínu frá skipalæg-
inu út á nýja ferð. f fjarlægð
sá áhöfnin útlínur gamla virkis
ins í Álvsborg hverfa sjónum.
G. Þór Pálsson.
Kronuhusið, þar sem Karl Gústav X helt þingfundi sinn j
Gautaborg. Byggt um 1650.
Tveir rússneskir togar-
ar fórust á Norðursjó
í LOK janúar sl. fórust tveir
rússneskir togarar við Hjalt-
landseyjar og á Norðursjó.
Gerðist þetta í fárviðri, sem
fór yfir hafið milli Bret-
lands og Noregs.
Fréttir af þessum atburð-
um voru þá á ýmsan hátt
óljósar, en í síðasta hefti af
Fishing News hirtist ýtar-
legri frásögn af skipsköðum
þessum.
Við Hjaltiand
Fyrri togarinn nefnist Oleven-
od og fórst hann í roki og brimi
við eyna Yell í Hjaltlandseyjum.
í fyrstu vair talið að öll áhöfn
skipsins 20 eða 25 menn hefðu
farizt en síðar hefur rússneska
sendiráðið í London tilkynnt, að
12 manns hafi verið bjargað úr
flakinu.
Fyirstu fregnir af * skipskaða
þessum komu í skeyti frá rúss-
neska móðurskipinu Kazalink
kl. 6.15 á föstudaginn. Var vind-
hraðínn þá 75 mílur á klst. Erfitt
var að skilja Rússana, en þó
mátti greina, að þetta var neyð-
arkall og að skip myndi vera í
sjávarháska við Yell-eyju. Björg
unarliðið í Lerwick ákvað að
senda björgunarbát af stað.
Bátnum var hrundið á flot og
siglt um fjalliháar öldur norður
á bóginn. En kl. 8 tilkynnti móð-
urskipið Kazalink, að ekki væri
lengur þörf fyrir hjálp. Engin
skýring var gefin og ekkert get-
ið um það þá hvort tekizt hefði
að bjarga mönnum af skipinu.
Togari frá Aberdeen var á sigl
ingu nálægt Yell-eyju. Hann
sendi út skeyti um að hann hefði
fundið tvo björgunarfleka á
floti tvær sjómílur norður af
Yell-eyju.
íbúar á Yell-eyju sáu kl. 10
um morguninn, hvar rússneski
togarinn lá, stóðu aðeins upp úr
endarnir á siglutrjám skipsins.
Var greinilegt að hann hafði
borið upp að hættulegum skerj-
um sem þarna eru.
Björgun útilokuð
Strandgæzlumaðurinn á Yell-
eyju hélt því fram, að það væri
ómögulegt, að mennirnicr af tog-
aranum hefðu bjargazt. Taldi
hann að þetta hefði verið versti
ef oSnrínn

rtó fii
til að stranda skipi sínu. Menn
á eynni ímynduðu sér, að rúss-
neski togarinn hefði ætlað a8
fara í var bak við eyna, en siglt
of nálægt landi.
Þennan sama dag tilkynnti
pólskur togari, Vidava, að annar
rússneskur togari hefði farizt á
Dogger-banka í Norðursjó,
Pólski togarinn skýrði frá þessu,
er hann var kominn í var undir
Jaðri í Noregi. Pólski skipstjór-
inn sagði, að það væri útilokað
að nokkur maður af þessum
rússneska togara hefði komizt
af.