Morgunblaðið - 18.04.1961, Qupperneq 10

10
MORGVNBLAÐIÐ
Þriðjudagur 18. apríl 1961

Mesti landkönnnður Islnnd
N tJ Þ E G A R vorar fara
skemmtiferðamennirnir að
sækja í stórum hópum inn
á öræfi landsins. Guð-
mundur Jónasson fjallabíl-
stjóri ekur með þá yfir
Sprengisand, Úlfar Jacob-
sen í Kerlingarfjöll eða
Jöklafélagið til Gríms-
vatna. Og enn aðrir aka
á einkabifreiðum yfir
Kjöl til Hveravalla eða í
Landmannalaugar.
Þegar ekið er þannig á
fjórum hjólum upp meg-
inhálendi landsins virðist
það ótrúlegt að fyrir ör-
fáum áratugum, einum
mannsaldri eða svo, voru
þessi svipmiklu öræfi ís-
lendinga lokað og óþekkt
land. Ekkert mannlegt
auga hafði litið sum nátt-
úruundur landsins og al-
menn þekking á stórum
hlutum landsins bókstaf-
lega engin.
Allt fram undir síðustu alda
mót var það meira að segja út
bre'id trú meðal almennings,
að fjölbýlar ag gróðursælar úti
legumannabyggðir, jafnvel
heilir hreppir, leyndust í Ó-
dáðaiujauni, upp undir V’atna
jökli og í Þórisdal. Þær hug
mytjdir stöfuðu að sjálfsögðu
af því, að mikil landssvæði
voru ókönnuð og mönnum því
frjálst að láta'hugmyndaflugið
mála myndir af þeim.
Hin miklu þáttaskil í þekk-
ingu þjóðarinnar á sínu eigin
landi urðu í lok 19. aldar, þeg
ar einn maður réðst í það upp
á eigin spýtur af fádæma dugn
aði að kanna svo að segja allt
ísland, þvert og endilangt.
Ekki er verið að gera lítið úr
starfi þeirra sem á undan voru
komnir, Eggerts Ólafssonar,
Sveins Pálssonar, Jónasar Hall
grímssonar eða Björns Gunn-
laugssonar eða nokkurra út-
lendra náttúrufræðinga, þó
þáttaskiln séu sett við nafn
Þorvaldar Thoroddsen, sem
varði tuttugu árum af ævi
sinni fyrst við að ferðast um
gervallt land og við erfiðustu
skilyrði og síðan það sem af
leifði ævinni, að vinna úr hin-
um margþættu athugunum sín
um og koma þeim opinberlega
á framfæri í fjölda bóka og
ritgerða um landið, náttúru
þess og sögu.
Minningin um starf þessa
mesta landkönnuðar íslands er
nú rifjuð upp við lestur á
Ferðabók hans, sem Bókaverzl
un Snæbjarnar Jónssonar hef
ur fyrir nokkru lokið við að
gefa út í myndarlegri fjögurra
binda útgáfu.
5W * fótspor Jónasar.
Þorvaldur Thoroddsen
var fyrsti íslendingurinn, sem
lagði stund á náttúrufræði við
Kaupmannahafnar - háskóla
næstur á eftir Jónasi Hall-
grímssyni. Þessi tvítugi stúd-
ent sigldi þangað til náms sum
arið 1875 og fékk þá vissulega
að heýra orð í eyra að nátt-
úrufræði væri ekki lífvænleg
námsgrein og var þá víst oft
vísað til örlaga Jónasar, sem
þá var dáinn fyrir 30 árum. í
fyrstu ætlaði Þorvaldur að
leggja stund á dýrafræði, en
þá gerðist atburður, sem hafði
mikil áhrif á hann og varð til
Á uppdrátt þennan af íslandi eru teiknaðar í stórum dráttum leiðimar, sexn Þorvaldur Thor-
oddsen fór um á nærri tveggja áratuga landkönnun íslanrs.
að móta landkönnunar-hug-
myndir hans.
Sumarið eftir að hann hóf
námið í Kaupmannahöfn var
danskur prófessor sendur til
fslands til að kanna eldstöðv
arnar við öskju í Ódáða
hrauni. Tilefni þess var að
Askja hafði gosið 29. marz
1875 og hafði það vakið at-
hygli á Norðurlöndum, að
aska hafði borizt þaðan alla
leið til Noregs og Svíþjóðar og
öskufalls varð jafnvel vart í
Stokkhólmi. Því var leiðang-
urinn gerður út, að áhugi
manna hafði vaknað við þessi
ódæmi. Þorvaldur fékk að
slást í förina til þess að að
stoða leiðangursstjórann John
strup prófessor við tungumálið
og í samskiptum við íslend-
inga. Leiðangurinn var um 1 %
mánuð í Dyngjufjöllum og á
Mývatnsöræfum og fór sér-
staklega vel á með þeim John-
strup og Þorvaldi og síðustu
vikuna voru þeir tveir einir
eftir við rannsóknirnar. Um
þetta segir Þorvaldur: — Vera
mín við Mývatn og skoðun
fjalla, hrauna og gíga var
mjög fræðandi fyrir mig, en
ég hafði ekki fengizt áður við
jarðfræðirannsóknir. Nú hafði
ég beztu leiðbeiningu, því að
Johnstrup var mjög alúðlegur
við mig og fræddi mig um
margt, sérstaklega eftir að við
vorum orðnir tveir einir.
^ Skipulögð landkönnun.
Þessi ferð með Johnstrup
prófessor hafði með tvennum
hætti þýðingarmikil áhrif á
Þorvald. í fyrsta lagi beindist
áhugi hans hér eftir mest að
jarðfræði og í öðru lagi fann
hann nú sárt til þeirra van-
þekkingar að mikill hluti
landsins skyldi vera ókannað
ur.
Hinar skipulögðu rannsókn-
arferðir Þorvaldar hófust sum
arið 1882 og stóðu yfir með
stuttum hléum, hvert sumar
fram til 1898. Ferðirnar voru
sem hér segir í stórum drátt-
um:
1882 Austurland, með sér-
stökum styrk frá landsstjórn-
inni til að athuga silfurbergs
námuna við Helgustaði í Reyð
arfirði.
1883 Borgarfjörður, Reykja-
nesskagi, og þaðan fjöllin allt
upp að Skjaldbreið og Geysi.
1884 Mývatn, Ódáðahraun
og stutt ferð út í Gri
1886 Barðastrandarsýsla, —
Strandasýsla og Hornstrandir.
1887 ísafjarðarsýsla.
1888 Þjórsárdalur, Kerlingar
fjöll, Kjalvegur.
1889 Suðurland, Fjallabaks-
vegur og Veiðivötn.
1890 Mýrasýsla og Snæfells-
nes.
Nú varð hlé á rannsóknun-
um í tvö ár og stafaði það af
því að Alþingi felldi niður
hinn árlega 1000 króna styrk
til Þorvaldar. Þvínæst hélt
hann enn áfram:
1893 Vestur Skaftafellssýsla
og þar með Eldgjá og Laka-
gígar.
1894 Austur Skaftafellssýsla
og Múlasýslur.
1895 Vopnafjörður og Norð
ur Þingeyjarsýsla.
1896 Suður Þingeyjarsýsla,
Eyjafjarðarsýsla, Skagafjarðar
sýsla og Húnavatnssýsla aust
an Blöndu.
1897 fór að mestu í að rann
saka upptök og afleiðingar
jarðskjálftanna miklu á Suð-
urlandi, en að því verki loknu
fór hann um Húnavatnssýslu
vestan Blöndu.
1898 Heiðalöndin miklu norð
an og vestan Langjökuls.
„Þá var lokið skoðunargjörð
þeirri sem ég byrjaði 1881, því
nú hafði ég yfirfarið landið
allt byggðir og óbyggðir", seg
ir Þorvaldur í niðurlagi Ferða
bókar sinnar.
V 30 mánaða ferðalag.
Á þessum tæpu tveim. ára
tugum hafði Þorvaldur nú
ferðazt um ísland þvert og
endilangt. Jafnvel með nútíma
samgöngutækni yrði það að
teljast mikið í fang ráðizt
hverjum manni að ætla að
kynnast þannig öllu landinu.
En hvað þá á þeim tímum, þeg
ar engir vegir höfðu verið
lagðir og allt varð að fara á
hestbaki. Þá bætist það ofan
á að svo virðist sem veðráttan
á þessum árum hafi verið verri
en nú er og olli því m.a. hafís
inn sem þá kom oft að landi.
Þorvaldur Thoroddsen gerði
við lok ferðanna yfirlit yfir
þær. Ekki tekur hann þar
fram hve miklar vegalengdir
hann hafi þurft að ferðast á
þessum könnunarferðum. Mér
virðist að það hafi verið eitt-
hvað á milli 20 og 30 þús. km.
Hann greinir frá því að ferða-
dagar á Iandi hafi samtals ver
ið 870, en það jafngildir um
30 mánaða ferðalagi samfleytt.
Af þessum ferðadögum telur
hann að 142 hafi verið rigning
ardagar, 90 þokudagar, 27 kaf
aldsdagar og 5 daga sandrok.
Er þetta aðeins ábending iim
það hvílíkum erfiðleikum hin
óblíða veðrátta gat oft valdið.
Þetta birtist oft í ferðabók
hans, maður les vonbrigðin,
þegar hann hafði klifið há
fjöll, en einmitt þegar upp
er komið er þokan fallin yfir.
^ Þátiur Ögmundar.
„Það var áríðandi á rann
sóknarferðum“, segir Þorvald
ur á einum stað, „að hafa góða
fylgdarmenn. Var ég sérstak-
lega heppinn í því efni hafði
alltaf aðstoð sama manns. ög
mundur Sigurðsson skólastjóri
í Hafnarfirði, var lærisveinn á
Möðruvallaskóla, þegar ég
lagði af stað í hina fyrstu lang
ferð mína til Austurlands 1882
og var þá og síðar með mér á
öllum aðalferðum nema á Snæ
fellsnesi 1890. ögmundur átti

ferð, sem hann varð að vera án
hans.
Á einum stað segir Þorvald
ur: — Engir munu hafa dvalið
jafnlengi á öræfum íslands og
v,ið. Björn Gunnlaugsson, sem
áður hafði farið mest allra
manna um óbyggðir hafði að
eins legið 40 nætur í tjaldi á
13 sumrum, en við Ögmundur
188 nætur á 14 sumrum, stund
um samf ley tt svo vikum
skipti.
^ Með 7—12 hesta.
Þorvaldur lýsir útbúnaði
sínum við ferðir í óbyggðum.
Hér koma kaflar úr því:
— Mest ríður á að hestarnir
séu í góðu standi. Það kom
aldrei fyrir á 17 ára ferðalagi
að hestur meiddist hjá okkur.
Sumir hestarnir urðu ótrú-
lega leiknir í því að komast
klungróttar leiðir í urðum og
brunahraunum og ratvísi
sumra var ótrúleg.
/ - Við höfðum jafnan birgðir
með okkur af ýmsurh varareið
skap, varagjarðir, reiða, tauma
ólar, skeifur, nagla og járninga
áhöld, stundum pottaðar skeif
ur og naglahausa, þegar við
vorum á ferð um mikil hraun,
sem eru járnafrek.
— í sífelldum votviðrum,
sem oft eru seinni hluta sum
ars á Suðurlandi og á útkjálk
um vestra og nyðra hröktust
hestarnir mest. Tala hestanna
hjá okkur var nokkuð mismun
andi eftir ástæðum (oftast
7—12).
Þorvaldur telur upp helztu
verkfæri sem hann hafði með
sér á ferðunum, svo sem. horna
mæli, loftvog, hitamæli bæði
venjulegan og fyrir hveri,
hallamæli, mælikompás, klino
meter, podometer o. s. frv.,
útbúnað til að þurrka og
pressa plöntur, spiritusglös
undir smádýr, hamra og
meitla til steinathugana. Vasa
bækur, ritfæri, teikniverkfæri,
því að allt verður jafnóðum
að skrifa upp og lýsa, sem skoð
að er, annars fellur það í
gleymsku eða verður óáreið-
anlegt. Á seinni árum hafði
Þorvaldur með sér ljósmynda-
vél. Ekki var hægt að hafa
mikið af bókum með, þó hafði
hann alltaf með sér Ferðabók
Eggerts Ólafssonar og Landlýs
ingu Kaalunds og uppdrátt fs
lands sem Björn Gunnlaugs
son hafði gert.
Ferðafélagarnir Þorvaldur Thoroddsen og Ögmundur Sigurðsson
eigi lítinn þátt í því, að ferð
irnar tókust vel. í tjaldvistum
var ögmundur óviðjafnanleg
ur, sá um allt innan tjalds og
utan, eins og bezta húsmóðir
svo ég gat sjálfur gefið mig
að rannsóknunum". Lýsir Þor
valdur miklu þakklæti til ög
mundar og segir að viðbrigð-
in hafi verið mikil í þeirri einu
Lifið í tjaldinu.
— Fatnaður okkar á f erða
laginu var vanalegur, íslenzk
ur vaðmálsfatnaður og stutt
reiðstígvél. í þeim gekk ég
upp á alla fjallatinda, því
mjög óþægilegt er að ganga í
lausaskriðu á íslenzkum eða
dönskum skóm, oft fer möl og
Framh. á bls. 11.