Morgunblaðið - 03.01.1962, Blaðsíða 11

Miðvikudagur 3. jan. 1962
MORGVNBLAÐIÐ
11
Sýnum í verki að þrátt fyrir smæi
okkar kunnum við að hugsa stórt
sagði Bjarni Benediktsson í ára-
mótaávarpi forsætisráðherra
VEGNA smæðar þjóðfélags okk-
ar verða öll saxnskifti manna hér
á landi persónulegri en ella. Og
ekki nóg með það. Af því, að hver
þekkir anrnan eða veit á honum
nokkur deili, þá hyggja rmargir,
að allar eða flestar embættis-
ákvarðanir séu teknar eftir
persónulegum sjónarmiðum. Eng-
in mál, hver.su sanngjörn sem þau
séu í eðli sínú, nái fram að ganga,
nema einhver nógu .öflugur aðili
taki þau að sér, og undanþágu
sé hægt að fá frá öllum reglum,
ef réttur maður beiti sér fyrir því.
Þess vegna sé þeim borgið, er
hafi hin nauðsynlegu sambönd.
Allir þeir, sem fengizt hafa við
lagaframkvæmd, kannast við
þennan hugsunarhátt. Góðir og
greindir menn, sem sjálfir mega
ekki vamm sitt vita, trúa því, að
t. d. náðherrar hafi meiri eða
minni áhrif á gerðir dómara,
hæstaréttar eklki síður en undir-
réttar, svo ekki sé minnzt á hitt,
að þeir sveigi framkvæmd laga-
reglna til ‘hags og verndar sínum
vinum. Nú fer því fjarri, að ég
telji nokkurn okkar syndlausan
þann, sem með þessi mál fer. En
allan þann tíma, sem ég hefi haft
skifti af stjórnmálum, veit ég
ekkert dæmi þess, að neinn valds
maður í neinum flokki, hafi reynt
að hafa óiheimil áhrif á gerðir
dómara, og allir, sem settir hafa
verið til hinnar æðstu lagafram-
kvæmdar hafa að mínu viti, hver
eftir sinni getu og samvizku reynt
að láta lögin ganga jafnt yfir alla.
★
Höfuðnauðsyn er, að menn átti
si'r á, að í þessum efnum ræður
ekki floikks- né manngreinarálit.
I>ví að ef menn treysta ekki slilk-
um máttarviðum þjóðfélagsins
sem handhöfum laga og réttar,
verður enn minna um traust á
því, að réttlæti og sanngirni ráði
í öðrum samskiftum þjóðfélags-
þegnanna. Af þessum sökum horf
ir það mjög til styrktar þjóðfé-
laginu, að ákæruvald skuli nú
hafa verið fengið sérstökum sak-
sóknara ríkisins, ekki vegna þess
að raunverulegra breytinga sé að
vænta á beitingu þess, heldur af
því, að tortryggni verður héð-
an af mun síður komið við en
áður. Þetta er þó að minni ætlan
einungis upphaf á nýrri dóma-
skipan, þar sem dómsvald í hér-
aði verði mun betux greint frá
framkvæmdarvaldinu en hingað
til og almenningur verði látinn fá
beina aðild í dómsstörfum, svo
sem tíðkast þar sem lýðræði
stendur föstustum fótum. Hér er
hvorki um að ræða flokksmál né
stefnumál núverandi stjórnar, til
þess er athugunum á hugsanlegri
nýskipan allt of skammt komið.
En sjálfur er ég sannfærður um,
að með fáu yrði þjóðfélag okkar
betur styrkt en grundvallarbreyt
Ingu f þessa átt. Auðvitað veit
ég, að margir taka slíkum hug-
leiðingum með vantrú og efast
t.d. um, að í svo litlu þjóðfélagi
sem okkar sé unt að fá hlutlausa
kviðdómendur. En einmitt vegna
smæðarinnar lætur almenningur
svo að segja hvert mál til sín
taka og kveður upp í því sinn
dóm. Er ekki nær, að það sé
fremur gert, að skoðuðum öllum
sakargögnum og heyrðum öllum
málsatvikum, af þeim, sem til
þess eru kvaddir eftir föstum
reglum og að viðlagðri ábyrgð,
en i.ieð þeim hætti, sem nú tíðk-
ast?
Vonandi talka allir aðrir en
þeir, sem trúa, að ekkert réttlæti
sé til, og ákæruvald og dómstólar
séu einungis tæki ríkisvaldsins
til að fcúga landslýðinn og halda
honum í skefjum, — vonandi
taka allir aðrir en þeir, sem þess
um bábiljum trúa, fyrirfram með
velvild hugmyndum um réttar-
bætur, hvað sem mönnum sýnist
um einstök framkvæmdaratriði
þegar þar að kemur.
★
En mundi ekki nýr háttur í
þessum efnum leiða til óbærilegs
kostnaðar? Um það verður enn
ekki sagt. En auðvitað komumst
við ekki af sparnaðarástæðum til
langframa hjá því að búa sæmi-
lega tryggilega um höfuðstoðir
þjóðfélagsins, allra sízt, þegar lit-
ið er til þess, að í ýmsum efnum
verjum við hlutfallslega miklu fé
til að draga úr ókostunum við
sérstöðu okkar vegna smæðar og
návígis.
Menn býsnast t. d. oft yfir öll-
um bönkunum, sem við höfum,
og spyrja, hvort a. m. k. ríkis-
bankamir mættu ekki vera færri.
Auðvitað gegna þeir nokkuð sitt
hverju hlutverki, og í sjálfu sér
er það utan umræðuefnis míns,
hvort nokkurt eða verulegt fé
mundi sparast við sameiningu
þeirra. Hitt er áreiðanlega
grundvallarástæðan fyrir þvi, að
hér eru fleiri en einn ríkisbanki,
sem annast venjuleg viðskifta-
störf, að menn hafa ekki viljað
sameina valdið yfir því fjár-
magni, sem bankarnir ráða yfir,
í höndum einnar banlkastjómar.
Eklki þykir nóg, að bankastjórn
sé svo skipuð, að þar komist mis-
munahdi sjónarmið að, heldur
hefur þótt nauðsynlegt að hafa
bankana fleiri til þess að draga
úr einokunarhættu og skapa
meiri líkur fyrir því, að hlutur
einskis umsækjanda um lán væri
að ástæðulausu fyrir borð borinn.
Með fjölgun og eflingu einka-
banka og sparisjóða kann að
verða minni ástæða til þvílíkrar
varúðar, en þarna höfum við,
eins og er, dæmi þess, að stjóiæ-
málamenn hafa dreift valdinu,
svo að síður yrði hætta á misbeit
ingu þess.
★
Engir eru fremur seldir undir
gagnrýni en stjórnmálamenn.
Sem betur fer gera þeir sér sjálf
ir flestum fremur grein fyrir sín
um eigin annmörkum. Vafalaust
á gagnrýuin, æm á okkur dynur
sinn þátt í þvi enda vildum við
víst fæstir án hennar vera e.t.v.
þó ekki einkanlega vegna hinna
hollu uppeldisáhrifa heldur ekki
síður vegna þess, að þá fer fyrst
alvarlega um okkur, ef andstæð-
ingunum þykir ekki lengur taka
því að skamma okkur. Hófleg
gagnrýni og andstaða er undir-
staða lýðræðis. Það hvílir á þeim
sannindum, að enginn hefur enn
höndlað allan heimsins vísdóm
og viðfangsefnin horfa mjög ólíkt
við eftir því, hvaðan er á þau
litið. Þessi sannindi mega ekki
draga úr dug neins til þess að
berjast fyrir sannfæringu sinni,
en þau eiga að hvetja hann til
skilnings á því, að sannfæring
annarra er þeim jafn einlæg og
hans sannfæring er sjálfum hon-
um. Menn geta virt andstæðing
sinn og haft á honum mætur, þótt
þeir séu skoðunum hans innilega
ósamimála.
Sjaldgæft er, að venjulegir
kjósendur geri sér það að varan-
legu þykkjuefni eða ástæðu til
slita á vináttu eða samskiftum,
þótt þeir séu an-dstæðingar í
stjórnmálum. En hví skyldu þá
hinir svokölluðu forystumenn
gera það? Þeir, sem öðrum frem-
ur ættu að hafa yfirsýn og vita,
að flest orkar tvímælis þá gert
er. Er og ekki ólíkt skemmtilegra
fyrir þá sjálfa, sem ýmist eru of-
an á eða verða að láta undan
síga, að gera ráð fyrir, að þeir
eigi í höggi við menn sem eru
a.m.k. upp undir það eins ágætir
um, sem settar eru á svið vegna
útvarpsins.
Engu að síður er sjálfheldan,
þar sem hver lamar hinn, alvar-
leg staðreynd! En þessi sjálf-
helda er ekki fyrst og fremst sök
Alþingis, heldur að kenna hinu,
að menn hafa með samtakamætti
stéttanna ætlað að ná meira en
með honum verður með nokkru
móti aflað. Því verður með engu
móti jafnað, sem ekki hefur verið
safnað, né stækkar kakan við
að vera skorin sundur, hvern
ig sem að er farið. Um
stærð bitanna má raunar lengi
deila. En hér á landi er orðinn
Bjarni Benediktsson.
og hver telur sjálfan sig? En
sleppum því. Hitt er víst, að þá
lágmarkskröfu verður þjóðin að
gera til þeirra, sem hún hefur
öðrum fremur veitt trúnað og
traust, að þeir láti ekki persónu-
legan fjandskap eða metnað ráða
gerðum sínum heldur málefnaleg
rök. Mun það og sönnu nær, að
íslenzkir stjórnmálamenn hafi þá
skoðun hver á öðrum, að enginn,
hversu harður andstæðingur sem
er, vilji illa, þótt honum kunni
mjög að missýnast um, hvað til
heilla horfi og hætti við að telja,
að tilgangurinv helgi meðalið.
En ef það er ekki illvilji, sem
ræður, hvernig stendur þá á þrá-
teflinu, sem nú þjáir íslenzk
stjórnmál og komið hefur þeim
í sjálflheldu?
Að vísu lætur hið steinrunna
forim útvarpsumræðna frá Al-
þingi, þar sem hver ræðst á hinn
öllum til óvirðingar, fullyrðing
stendur gegn fullyrðingu og töl-
uruna gegn tölurunu, ástandið
þar líta út enn ömurlegar en það
raunverulega er. Mikil bót væri
að því, ef lífrænna form yrði
fundið, þar sem útvarpað yrði
því, sem raunverulega gerist á
þinginu, en ekki sýndar-umræð-
meiri jöfnuður en annarsistaðar
þekkist, enda uppi harðar kröfur
um aukinn launamismun og hafa
þær m. a. s. fengið stuðning
sumra þeirra, sem telja sig,
sérstaka málssvara láglauna-
manna.
★
Við þekkjum öll sögu hinnar
svokölluðu kjarabaráttu hin síð-
ari ár. Á sama stendur hverjir
hafa verið í ríkisstjórn og í meiri
hluta á Aliþingi, viðbrögðin hafa
ætíð verið hin sömu, ekki af
mannvonsku heldur illri nauð-
syn. Vafalaust hafa margir trúað
því, að hinar háu kauphækkanir,
sem fengust með verkföllunum
miklu 1955. mundu færa launlþeg
um verulegar kjarabætur. Raun
ín varð sú, að samstjórn Sjálf-
stæðismanna og Framsóknar-
mann varð eftir áramótin 1955—
1956 að hækka almenna skatta
til að vega nokkuð upp á móti
kauphækkununum. Þetta hrökk
þó ekki til og þess vegna neydd-
ist vinstri stjórnin til þess að láta
það verða eitt af sínum fyrstu
verkum að setja í ágúst 1956
bráðabirgðalög um festingu kaup
gjalds og verðlags. Og enn varð
sama ríkisstjórn að gera marg-
háttaðar ráðstafanir um álögur á
almenning með lögum um út-
flutningssjóð o.fl. i desemfoer
1956. Nær 1% ári síðar eða í maí
1958 neyddist vinstri stjórnin enn
til að auka álögurnar með nýj-
um lögum um útflutningssjóð o.fl.
í kjölfar þeirrar löggjafar
sigldu hækkanir á kaupi og verð
lagi, sem leiddu til afsagnar
vinstri stjórnarinnar 4. des. 1958.
Algerum vandræðum var síðan
afstýrt með lögum um niður-
færslu verðlags og launa o. fl. í
lok janúar 1959, er ríkisstjórn
Alþýðuflokksins fékk sett með
atbeina Sjálfstæðisflokksins.
Snemma árs 1960 fékk síðan rik-
isstjórn beggja þessara flokka
setta viðreisnar-löggjöfina og,
eftir hinar almennu kauphækk-
anir í sumar, sem voru ámóta
miklar og 1955, ný lög um geng-
isskráningu.
★
Við getum að sinni sleppt
hugleiðingum um, hvað sé orsök
og hvað afleiðing og hverjum
sé um að kenna hverja ein-
síaka ráðstöfun. Bollaleggingar
um það dylja einungis hitt,
sem mestu máli skiptir, að hér
er komið í algeran vítahring og
sjálfheldu, sem brjótast verður
úr. Ef nú verður enn efnt til
almennra kauplhækkana, um-
fram það, sem þegar er samið
um að verða skuli síðar á ár-
inu, þ. e. 4% og þær hækkanir
á kvennakaupi, sem lögboðnar
eru nú um áramótin, og slíkar
almennar umframhækkanir
verða ekki hindraðar, má eng-
inn láta sér til hugar koma,
að afleiðingarnar verði elkki
svipaðar og við höfum nú um
skeið nógsamlega reynt. Um það
skiptir engu máli, hverjir með
völdin fara, viðbrögðin hljóta
að verða hin sömu á meðan
efnahagsgetan leyfir ekki annað.
En er þá hægt að rjúfa víta-
hringinn og taka up árangurs-
ríkari starfshætti?
Já, vissulega, ef við látum
ekki návígi og einskis verðan
krit blinda okkur sýn. Við
verðum fordómalaust að leita
nýrra leiða og megum sízt af
öllu setja fyrir okkur, þó að
andstæðingur eigi tillöguna að
því, sem til bóta horfir.
í fyrra fluttu þeir Lúðvík
Jósefsson og Karl Guðjónsson
á Alþingi frumvarp til laga um
verðflokkun á nýjum fiski, þar
sem lögbjóða skyldi, að sérstök
nefnd með sáttasemjara ríkisins
að oddamanni ákvæði fiskverð
á árinu 1961, ef ekki tækist
að ná samkomulagi um það.
Vegna þess að samningar tók-
ust á árinu 1961 þótti frumvarp
þetta óþarft þá, en nú hefur
Alþingi samkvæmt tillögu rík-
isstjórnarinnar lögfest fyrirbomu
lag, sem hvílir á sömu megin-
hugsun. Að sjálfsögðu lét ríkis-
stjómin það ekki á sig fá, þótt
hugmyndin væri komin frá
hörðum andstæðingum hennar,
og því verður ekki að óreyndu
trúað, að þeir snúist til lang-
frama á móti sinni eigin hug-
mynd, þótt ríkisstjórnin tæki
hana upp 1 nokkuð breyttri
mynd.
★
Nú fyrir skemmstu tók ríkis-
stjórnin fegins hendi og beitti
sér fyrir samþykkt á tillögu
til þingsályktunar um ráðstaf-
anir til að koma á 8 stunda
vinnudegi verkafólks, sem flutt
var af Birni Jónssyni, Eðvarð
Sigurðssyni, Hannibal Valdi-
marssyni og Gunnari Jóhanns-
syni. Ýmsir aðrir höfðu áður
bent á, að vænlegasta ráðið til
raunverulegra kjarabóta fyrir al
menning væri betri vinnutil-
högun og þar með stytting þess
vinnutíma, sem þarf til að
vinna fyrir þeim tekjum, er
allur þorri verkafólks aflar sér
nú. Skattskýrslur og önnur
gögn sanna, að á árinu 1960
höfðu tímakaupsmenn yfirleitt
miklu meiri laimatekjur en svar
aði til lágmarks-taxtanna, sem
í gildi voru. Tal um almenna
neyð vegna örðugleika við að
komast af á þeim tekjum ein-
um, var þess vegna ærið vill-
Frh. á bls. 18