Morgunblaðið - 28.08.1962, Blaðsíða 13

Þriðjudagur 28. ágúst 1962
MORGVNBLAÐ1Ð
13
HINN heimskunni landköntnuffur
og rithöfundur, Vilhjáhnur Stef-
ánsson, lézt vestanhafs í fyrra-
dag 82 ára aff aldri. Meff honum
er hniginn í valinn sá maffur af
íslenzku bergi brotinn, sem hvaff
mestan — máske allra mestan
frama hefur getiff sér bæffi fyrr
og síffar. í hópi landkönnuða
skipar hann aff mati fróðra
manna sæti meffal hinna fremstu.
Vilhjálmur Stefánsson fæddist
af íslenzku foreldri í Hulduár-
hvammi í Arnesbyggð í Nýja-
íslandi, Manitoba. Kanada, hinn
3. nóvemlber 1879. Faðir hans var
Jóhann Stefánsson, fæddur í
Tungu á Svalbarðsströnd, en
naóðir Vilhjálms Ingibjörg Jó-
hannesdóttir hreppstjóra í Hof-
staðaseli í Skagafirði. — For-
eldrar Vilhjálms höfðu flutzt vest
ur um haf u.þ.b. þrem árum fyrir
fæðingu hans. begar Vilhjálmur
var tveggja ára fluttust þau til
Norður-Dakota í Bandaríkjunum
og settust að í Víkurbyggð ná-
lægt Mountain, og kallaði Jó-
hann bæ sinn í Tungu. Átti faðir
Viihjákms þar góðan þátt í safn-

FASÉÐ EN FRÆG mynd af Vilhjalmi Stefánssyni úr þriffja heimsskautsleiffangri hans (1913—18). Þarna sést hann draga sel á
eftir sér til bústaffar síns. Selina notaði Vilhjálmur bæffi til átu og í klæffi sín, auk þess sem spik þeirra var aðaleldsneyti hans,
notaff til að sjóða kjötið við, þegar ekki var borðað hrátt, og einnig til að bræða snjóinn í drykkjarvatn.
IVIeira en áratug í heims-
skautshéruðunum
aðarmálum og mun hafa verið
vel ritfær.
\ ★
Á þessum slóðum ólst Vilhjálm
ur upp. Sagt er, að hann hafi
verið hægfara barn og nokkuð
einrænn í leikum. En snemma
fór að bera á sérstökum náms-
hæfileikium hjá honum. Gekk
hann fyrst í barnaskóla í Mount-
ain og þar í grend. Á árunum
1®93—96 var hann við kúarekst-
ur og önnur sveitastörf. Síðar
stundaði hann nám í ríkisháskól-
anum Grand Forks í Norður-
Dakota og síðar í ríkisháskólan-
Um í Iowa. Á síðarnefnda staðn-
ttm fékk hann leyfi til að ganga
undir hvert próf jafnskjótt og
hann taldi sig undir það búinn,
án tillits til þess, hver lágmarks-
tími ella þótti eðlilegur til undir-
búnings. Lauk hann af öllum
prófum í fjögurra ára námsefni
á aðeins 9 mánuðum og braut-
skráðist úr háskólanum 1903. Síð-
ar sæmdi háskólinn Viihjákn
doktorsnafnlbót í heiðursskyni og
sama sóma sýndi Michigan-há-
skóli honum. Árin 1903—06 stund
aði Vilhjálmur vísindanám við
Harvard-háskóla. Lauk hann þar
meistaraprófi og varð aðstoðar-
kennari í mannfræði. Hneigðist
hugur hans fyrst að bókmennt-
um. Orti hann m. a. eitthvað á
háskólaárum sínum. Hann skrif-
aði og tvær greinar um hinar
nýrri bókmenntir okkar í ‘banda-
rísk tímarit árið 1904, og voru
þar þýðingar á nokkrum íslenzk-
um kvæðum eftir hann. Enn-
fremur mun hann hafa þýtt
kvæði annarra íslenzkra skálda
svo og einnig danskra. Á þessum
árum lagði Vilhjálmur gjörva
hönd á margt, stundaði m. a.
blaðamennsku um skeið hjá
Boston Evening Transcript og
Plaindealer i Grand Forks, Norð-
ur-Dakota.
★
Það var árið 1906, sem Vil-
hjálmur Stefánsson lagði upp í
fyrsta leiðangur sinn á Norður-
slóðir en síðar átti fyrir honum
að liggja að dveljast norðan
heimsskautabaugs í hvorki meira
né minna en 10 vetur og 13 sum-
ur, sinnar löngu ævi. í sex ár af
tíma þessum lifði hann á engu
öðru en kjöti og vatni. Hann var
fyrsti landkönnuðurinn, sem
lagði í þá raun að gista auðnir
íshafsins, án þess að hafa vistir
eða eldsneyti meðferðis. Mánuð-
um saman hafðist hann við á
ísnum ásamt 2 félögum sínum og
höfðu ekki annað til matar en
seli og ísbirni sem þeir skutu.
Til þess að verða sér úti um
neyzluvatn, gerðu þeir eld úr
selspiki og bræddu þannig ís-
inn. Þá skorti aldrei mat, voru
þvert á móti vel birgir af kjöti
að 3 mánaða leiðangri loknum.
Þegar brigður voru bornar á
sannleiksgildi þess, að hægt væri
að lifa á kjöti einu svo lengi,
gerði Vilhjálmur sér lítið fyrir
og bauðst til að endurtaka þetta
undir vísindalegu eftirliti. Neytti
hann síðan einskis nema kjöts
og vatns í heilt ár og félagi hans
með honum, en læknadeild
Cornell-háskóla og Russell stofn-
unin fylgdust nákvæmlega með
líðan þeirra. Þeir voru báðir
hressari eftir en fyrir. Sjálfur
lagði Vilhjálmur áherzlu á, að
ekki mætti eingöngu neyta mag-
urs kjöts heldur yrði spikið að
fylgja með. — Landkönnuðurinn
Peary komst eitt sinn svo að orði
um Vilhjálm Stefánsson: „Hann
hefur þá aðferðina, að fara norð-
ur með vit og snilli þol og þor
hins hvíta manns, fá þar í við-
bót við þessi öfl kunnáttu Eski-
móa í því, að lifa af landinu
sjálfu og færa sér í nyt hvern
og einn hinna fáu úrkosta frosnu
svæðanna — og leggja sig svo
allan fram.“ Vilhjálmur kynnti
sér snemma mjög rækilega lífs-
venjur eskimóanna og í leiðangri
á árunum 1908—12 lagði hann
leið sína m. a. til eskimóa-ætt-
1111*11
flokka, sem hvorki höfðu sjálfir
né' forfeður þeirra fyrr litið aug-
um hvítan mann. Sumarið 1913
lagði hann enn up»p sem stjórn-
andi leiðangurs, er um 4 ára
skeið stundaði margvíslegar rann
sóknir í norðurhéruðum Kanada
og Alaska. í þeirri ferð fór hann
m. a. langar leiðir á rekís, en
þannig komst hann eitt sinn
a.m.k. um 700 km vegalengd.
TUTTUGU OG FIMM ARUM eftir aff Vilhjálm ur Stefánsson sagffi skiliff viff heimsskautsliéruff-
In, þ. e. áriff 1943, þegar þessl mynd var tekin, h afffi hann enn lítiff fyrir því aff reisa snjóhús af
því tagi, sem eskimóar hafa löngum veriff þekktir fyrir. A myndinni sést rétt aðeins á höfuff
honum, þar sem hann er aff Ijúka viff að reisa h úsiff, eu umhverfis standa nokkrir meun úr sveit
skíðamanna, sem læra vildu listina.
Vilhjálmur Stefánsson,
landkönnuður.
Auk þess, sem Vilhjálmur og
samstarfsmenn hans könnuðu
áður kunn landssvæði ýtarlegar
en fyrr hafði verið gert fann
hann árið 1915 nýtt land þar
hyrðra. Hvatningar Vilhjálms
urðu í upphafi mjög til að auka
áhuga á heimsskautslöndunum
vestra. Og eftir að opinberir að-
ilar höfðu seint og síðar meir
gert sér grein fyrir hernaðar-
legri þýðingu þeirra, vaknaði
enn meiri áhugi á ferðum Vil-
hjálms og frekari rannsóknum.
Sú þekking sem hann aflaði, er
ómælanleg. í Bandaríkjunum hef
ur áratugum saman verið til
hans leitað sem ómissandi manns
í hverju því efni, sem heims-
skautahéruðin snertir.
Þess má m. a. geta, aff Vil-
hjálmur hefur margsinmis ver
iff sóttur til ráffa í sambandi
viff ferffir kjarnorkukafbát-
anná bandarísku um Norffur-
íshafiff, þ. á m. mun Vilhjálm-
ur hafa fariff um borff í kaf-
bátinn „Seadragon" og gefið
stjórnanda hans og áhöfn ýmis
holl ráff, áður en hann lagði
upp í för sírna undir ísbreiff-
urnar til móts viff kafbátinn
„Skate“ á Norffurpólnum, en
hiff „sögulega stefnumót"
þeirra, sem Kennedy Banda-
ríkjaforseti nefndi svo, átti
sér staff um síffustu mánaða-
mót.
★
Vilhjálmur Stefánsson skrifaði
margar bækur og urmul tíma-
ritsgreina. Sú bók hans, sem
hvað mesta athygli hefur vakið
nefnist „The Friendly Arotic“
(Heimsskautslöndin unaðslegu)
— en hún vakti um leið miklar
deilur. Þar vegsamaði Vilhjálmur
mjög lönd þessi og framtíð
þeirra, svo mjög að ekki vildu
allir trúa fyrst í stað. Af öðrum
bókum má t. d. nefna „Arctic
Search“ (1913), og ,,My life with
the Eskimo“ (1914); tímarits-
greinar Vilhjálms skiptu hundr-
uðum og fjölluðu m. a. um mann-
fræði, landafræði, fornleifafræði
o. fl., auk hinna mörgu frásagna
hans af því sem á daga dreif í
ferðum hans. Voru bækur Vil-
hjálms sums staðar úbbreiddar,
m. a. í Sovétrikjunum, þar sem
hann naut einnig mikils álits.
★
fsland var alla tíð ofarlega 1
huga Vilhjálms Stefánssonar.
Hann kom hingað til Iands 4
sinnum, síðast 1949. Fyrstu för
sína til íslands fór hann á vegum
Harvard-háskóla, til þess að
rannsaka bækur og skjöl í Lands
bókasafninu. Árið eftir kom
hann hingað aftur og ferðaðist
þá um landið og voru þeir fleiri
saman. í þeirri ferð fór Vilhjálm
ur m. a. út í Haffjarðarey, að
ráðum séra Einars Friðgeirssonar
á Borg, til þess að skoða gamla
kirkjugarðinn þar, sem sjór var
þá að brjóta, svo að mannsbein
lágu þar sem hráviði. Þaðan
íiöfðu þeir með sér 86 hauskúp-
ur og nokkuð af beinum, en
fundu enga beinagrind heila.
Þetta beinasafn var síðan sent
til Harvard-háskóla og síðar
varðveitt við Peabody-safnið.
Varð það frægt fyrir það, að
ekki fannst ein einasta skemmd
tönn í hauskúpum þessum öllum.
Sýnir það, að tannskemmdir hafa
verið óþekkt fyrirbrigði á ís-
landi allt fram til siðaskipta.
Enn kom svo Vilhjálmur hingað
til Ignds árið 1936, til þess að
semja við íslenzku stjórnina um
flugferðir á vegum bandaríska
flugfélagsins American Airways.
í því sambandi má gjarna rifja
upp, að Vilhjálmur var mjög
eindreginn hvatamaður þess, að
flugsamgöngur færu fram um ís-
land og vildi þannig greiða götu
landsmanna og trygja þeim gott
samband við umheiminn. f síð-
ustu för Vilhjálms Stefánssonar
til íslands fyrir rúmum 13 árum
var kona hans, Evelyn, sem er
pólsk að uppruna, með honum.
Þau höfðu þá verið gift í u.þ.b. 8^
ár, en Vilhjálmur var orðinn
sextugur, þegar hann gekk í hjú-
skap. Frú Evelyn reyndist manni
sínum hin mesta stoð og stytta.
Annaðist hún m. a. hið mikla
bókasafn Vilhjálms, sem er ful'l-
komnasta eða næstfullkomnasta
safn um norðurhjara heims, sem
til er. Það er nú í fórum Dart-
mouth-háskólans í Ne^ Hamp-
shire í Bandaríkjunum, en þar
lifði Vilhjálmur Stefánsson síð-
ustu ár ævi sinnar og andaðist.
★