Morgunblaðið - 18.01.1963, Blaðsíða 13
Fostu3agur 18. janúar 1963
MORGUNBLAÐ1Ð
13
Sr. Benjamín Krist|árasson:
Sálarfræði ekki meiri
vísindi en trúfræði
Er hægt að hlusta með
vísindalegum hætti á fugu
eftir Bach ?
MARGT BÝR í ÞOKUNNI.
Guðmundnr G. Hagalín riíböf-
undur hefur niú lokið tveggja
binda sevisögu frú Kristínar
Kristjánsson. Hét fyrri bókin,
Eem út kom í fyrra: Það er engixi
þörf að kvarta,. en hin síðari:
Margt býr í þokunni. Er í þessu
seinna bindi rakin ævisaga Krist
ínar frá því hún kom heim til
íslands 1930 og þangað til hún
Hézt með sviplegum hætti
snemma á þessu útlíðanda ári,
og er þar með getið mangra dul-
Bkynjana hennar. -
I floimála segir höfundurinn,
nð lesendur muni þó í sögunni
sakna fjölda margra sýna henn-
ar og vitrana, enda hafi það ekiki
verið aetlun sín að skriifa tæm-
andi frásögn af öilu því mikla
efni, sem þar var úr að viða. Sú
bók hefði orðið miörg bindi.
Hitt vafcti meira fyrix honum
sem skáldi að skyggnast inn í
sálarlíf þessarar merkilegu konu,
rekja margslungna þætti skap-
gerðar hennar og gera ógleyman
lega persónulýsing á einni hinni
mestu völvu, sem uppi hefur ver
ið með kynstofni vorum á síðari
árum. Þetta heflur honum tekizt
snilldarvel svo sem vænta mátti,
og hafi hann þökk fyrir hugð-
næma og skemmtilega bók.
Um Kristínu segir höfundur
meðal annars: „Dulargáflur henn
ar voru mi'klar og margþættar,
og það, sem fyrir hana bar, átti
ríkan þátt í að móta skapíhöfn
hennar og líflsstefnu. En að áhrif
þess urðu þau, er raun bar vitni
var fyrst og fremst því að þakka,
hver efniviður var í henrai. Og
þó að mér þætti reyndar merki-
legar sýnir hennar og vitranir,
þótti mér brátt ennþá meira tit
Ihennar koma fyrir sakir skap-
gerðar hennar og mannkosta, og
fyrst og fremist þeirra vegna
verður hún mér ógleymanleg.“
Ég held að allir, sem þekktu
Kristínu vel, geti verið G. G.
Hagalín sammála í þessu og öðru,
er hann segir um skapgerð henn-
ar. Ýmsar sýnir Kristínar líkt-
ust mest þeirn, sem heilög Teresa
frá Avila segir í sjálfsævisögu
sinmi. Þær skynjuðu bæði anda-
verur vonztounnar í bimingeimn-
um og komust endrum og eins,
iíkt og postulinn, upp til ins
þriðja himins meiri dýrðar en
orð fá lýst. Vitund hennar ga-t
bæði horfið til fortíðar og fram-
tíðar. Hún rak út iilla anda,
lífcnaði sjúkum, jafnvel eftir að
Ihún var sjálf orðin þreytt og
lasburða, huggaði sorgmædda
með ófreskisgáfu sinni, og blés
þeim í brjóst trúnni á lífið og
ódauðleikann, gaf stórgjafir af
litlum fjármunum. Kristín var
®ð rruínum dómi ígildi margra
presta. Blessuð sé hennar minn-
ing.
ófreskisgAfurnar.
Margir umdrast það hve mikið
feemur út af dulrænium bók-
menntum á íslandi, og telja efn-
isvísimda-menn það enn með hjá
trú og hindurvitnum og sjá of-
Bjónum yfir, hversu mikið bæk-
ur þessar eru lesnar. Skýringin
é því er engin Önnur en sú, að
óvenjumikið hefiur verið af dul-
Bkygignu fótki á íslamdi frá land-
námsöld, og hefiur allur þorri
mianna, sem ekki er blindaður af
kreddum lærdómshrokans, veð-
ur aif öðrum beimi en þeim, sem
þreifað verður á.
Flestir, sem kymntust Kristínu,
munu hafa staðreynt skyggni
hennar í rúmi og tírma. Hún sá
atburði, sem gerðust 1 fjarlægð.
Hún gat líka lýst liðnum atburð-
um, jafnvel löngu liðnum, og
sagt fyrir óorðna hluti. Fyrir-
brigði af þessu tagi má samn-
reyna, eims og gert var t.d. um
brunann í Stokfchólmi, sem
Swedeniborg sá og lýsti fjarri
staddur. Má í þessu sambamdi
minna á lýsingar hlutskyggnra
manma, drauma fyrir daglátum,
florspár og spádóma, allt frá
flóiki, sem les í lófa, spáir í spil
og kaffikorg og upp til spá-
dóma Heilagrar ritningar. Það er
hrein og beiin vanþeikking að
neita því, að fjöldi fólks á öll-
um öldum hefur verið gæ-ddur
furðulegum hæfileikum á þesisu
sviði, og eigum vér mar.gar bæk-
ur fullar af frásögum um það.
Anmað, sem athygli mætti
vekja í þessu sambandi er, að
einmitt það fólk, sem þannig sér
betur en aðrir, telur sig einmitg
sjá anda og engla, talar jafnvel
við þá og flytur skilaboð frá
þeirn.. Þetta er erfiðara að sanna,
en emginm gat heldur sannað sótt
kveikjurnar, fyrr en smásjáin
kom til sögunnar. Allt, sem venju
leg skilningarvit manna ekki
greina, þykir þeim ótrúlegt
unz leið er fundin til að sanna
það. En þrátt fyrir það ættu
menn nú að vera farnir að skilja,
að mar.gt er til á himni og jörð,
sem allir geta ekki séð með ber-
um augum. Emanuel Sweden-
borg var eimn af allra mestu vís-
indamönnum sinnar tíðar og
skrifaði lærðar ritgerðir, sem
a'llir báru virðingu fyrir. En
þegar hann fór að tala við engla
og lýsa lífimi á efri og neðri
byggðum tilverunnar, héldu
margir að hann væri genginn af
göflunum, enda þótt þeir í kirkju
sinni játuðu trú á þessar verur.
En þá getum vér spurt: Var
-hann að skrökva þessu, var hann
brjálaður, eða voru skilningar-
vit hans bara næmari en ann-
arra, eins og sýndi sig í nákvæm-
um lýsingum hans á Stokik-
holmsbru na num ?
Það mætti halda, að hér væri
einmitt valið viðfangsefni fyrir
sálfræðinga að spreyta sig á og
hreint ekki minna, en velta
vöngum yfir því, hvers vegna
smábörn væta rúm sitt á nótt-
um. En nú bregður svo við, að
þeir sem kalla sjáilfa sig vísinda-
lega sálfræðinga, þykjast ekkert
vilja um þetta hugsa og kaila
rannsókn á þessum fyrirbrigðum
„gervivísindi", sem sé „óigeðsleg-
ur business“ sem allir heiðarlegir
menn hafi andstyggð á, „þar að
auki vanhelgun á trúnni og
móðun við vísindalega hugsun.“
Ekki mátti það minna kosta,
sagði Höfða-Jðka, herleg kind,
þegar hún fétok gusuna yfir sig.
TRÚ OG VÍSINDI.
Ég held, að þessir menn, sem
með spekingssvip gera skarpan
greinarmun á trú og vísindum,
Skilji hvorugt.
í fyrsta lagi er sálarfræði ekki
meiri „vísindi“ en t.d. trúfræði.
Trúfræðin var talin drottning
allra vísinda áður en heitið gat að
efnisvísindi væru til. En þegar
þau vísindi komu til sögunnar,
þóttust þau þess umkomin að
ryðja trúvísindum til hliðar. En
þetta er ekki annað en gerræðis-
leg kredda.
Ef trúvísindi hvíla á forsend-
um, sem ekki verða sannaðar,
má segja hið sama um náttúru-
vísindin. Sálfræðingur sá, sem
skrifar í Mbl. 27. nóv. s.l. kemist
þannig að orði, að „á máli trú-
arinnar merki sönnun upplifaða,
huglæga reynslu, mjög persóniu-
Sr. Benjamin Kristjánsson
bundna" og sé það eitthvað ann-
að en sönnun vísindanna, sem
„byggir á hlutlægri könnun.“
Þessu tvennu megi ekki hræra
saman. Mér virðist þetta ekki
vera mjötg djúpt hugsað.
Margir efnisvísindamenn
hreiðra um sig á eihhverjum út-
skœkili þekkingarinnar og halda
að þeir hafi höndlað alla vizku
veraldar, þó að sjónarmið þeirra
sé í rauninni afar þröngt. Þessi
sérhæfing þekkingarinnar er
fcannske æskileg sumra hluta
vegna, en ekki gerir hún menn
vitra og víðsýná.
Fyrst mætti atbuga þá hiug-
mynd efnisvísindamanna, að
þeirra aðferð sé hlutlaus rann-
sókn á veruleifcanum sjálfum,
óháð trú eða öðrum spilaborgum
mannshugans. Þeir hailda að
efnisvísindin standi á því bjargi,
sem aldrei geti bifast, og þau
ein fái leitt sannleikann um tid-
veruna í Ijós.
Þetta er blekfcing. Aðferð efnis
vísindanna er fyrst og frernst til-
búin af hugsunarhætti vísinda-
mannsins sjálfs. Hann gefur sér
sjálfur reglumar, sem hann vinn
ur eftir, tekur sumar staðreynd-
ir gildar en aðrar ekki. Ef hann
mætir manni á förnum vegi, þá
er það óyggjandi staðreynd fyrir
honum. Mæti hann engli, er hann
viss um, að þetta hafi annað
hvort verið missýning, ofskynj-
un eða hann sé beinlínis orðinn
brjálaður. Með öðrurn orðum:
hann trúir annarri skynjuninni
en hinni ekki. Og þannig er öil
vísindamennska til orðin. Með
því að velja úr staðreynduim eft-
ir geðþótta, flokka fyrirbrigðin
á sama hátt og búa sér til úr
þeim eitthvert kennin.gákerfi
verða efnisvísindi til En í þessu
starfi er hugur mannsins aðal-
gerandinn og alls staðar nálæg-
ur, því er stjórnað af trú hans
eða trúleysi. Þess vegna getur
því farið viðsfjarri, að sú heims-
mynd, sem þessir menn gera sér,
komizt í nokkra nánd við veru-
leikann. Hún er ekkert annað
en ályfctun sikeikulla manna,
dregin af ónógum staðreyndum,
enda hrynur hver heimsmynd-
in af annarri, svo að ekki stend-
ur steinn yfir steini.
Efnisvísindi eru því eins báð
hugttœgri persónulegri reynslu
og trúvísindi. Og engin ástæða
er til að halda, að efnisvísimdi
séu áreiðanlegri en önnur þvr að
fulltrúar þeirra ganga þegjandi
fram hjá margvíslegri reynslu,
sem þeir flokka undir „trú“, og
telja í hjarta sínu að sé ekfcert
annað en heilaspuni.
Undir það, sem efnisvísindi
telja heilaspuna, heyrir flest sú
lífsreynsla, sem mönnum er dýr-
mætust. Ef trúin á guð og eilíft
líf verður ekki sönnuð eftir
þeirra aðferð, er hún talin hé-
gilja. En hversu inargt er það,
sem lífimu viðlkemur, er aldrei
verður sannað þannig, en er þó
auðsætt hverjum manni með
fullu viti. Engin efnisvísindi geta
á skiljanlegan hátt gert grein
fyrir þeirri reynslu, sem felst
í orðunum: fegurð, gæzka eða
sömglist. Það er ekki hægt að
blusta með vísindalegum hætti
á fúgu eftir Bacth og hafla henn-
ar. nokkur not. Ef farið er að
sundurgreina ástina á vísinda-
legan hátt, yrði hún aðeins líf-
eðlisleg hvöt til viðhalds mann-
kyninu. En þessi útskýring næg-
ir ekki til að gera grein fyrir
ástarkvæðum Goethes,. Divina
comedia, eða þeirri kenningu
Krists, að guð sé kærlleiikur.
Engum dettur í hug, að þeir
hafi haft meiri tilhneigingu en
aðrir til að fjölga mannkyninu.
Þó var ástin í þeirra vitund ljós
heimsims guð sjálfur, hinn eilíf
skapandi.
Það er því aigerlega gerræðis-
leg aðferð, sem efnisvísindin
nota, er þau útiloka sum svið
lífsreynslunnar og taika ekkert
tillit til þeirra í ályktunum sín-
um. Vitanlega eiga vísimdi að
ná yfir öll svið mannlegrar
reynslu, og þá eru engin gervi-
vísindi til og emgin aðgreining
trúar og vísinda.
SÁUFRÆÐI OG GERVI-
VÍSINDI.
Ef trú heyrir ekki undir „vís-
indi“, þá heyrir sálfræðin það
ekki heldur, jafnvel þó að hún
kynni nú að vera búin að af-
skrifa sálina og kailli sjálfa sig
hugvísindi. Þetta er þó ekki ann-
að en leifcur með orð, nema sál-
arfræðin hafi látið efnisvísindin
vi'lla sér sýn á sitt eigið hlut-
verk og sé orðin að hreinni lík-
amsfræði. Þá fær hún kannske
þann vafa-sama heiður að dimgla
með í þeirra hóp, en ekkert
'hækkar risið á henni við það.
Að réttu lagi er sálarfræði, trú
fræði, og fagurfræði hugvísindi,
sem engu minni ástæða er tiil
að gefa gaum en náttúruvísind-
um. Hið verulegasta af öllu er
mannshugurinn, ag væri hann
ekki, væri engin vósindi. Þetta
sýnir hversu öll þau vísindi eru
grunwfær, sem halda að unnt sé
að sniðganga sálina, og gera sér
heimsmynd með nokkru viti án
hennar.
Ef sáiarrannsóknir eiga að
heita óheiðarlegri en aðrar rann-
sðknir, þá getur svo furðuleg stað
hæfing ekki byggzt á öðru en
þeim hleypidómi, að allt, sem
þar fer fram, sé eigi annað en
svik og fals. Engum dettur þetta
í hug, sem nokkuð hafa rannsak-
að málið. Þó að svikamiðdar séu
til, eru lamgflestir miðlar hrekk-
lausir, og þarf ekki nema til-
tölulega litla kunnleika á þess-
um máktm til að sannfærast um
það. Flestir miðlar falla í djúp-
an svefn og hafa ekki bugmynd
um hvað þeir segja, fremur en í
draumi, sem menn gleyma. Fara
þá ýmsar raddir að tala gegn-
um þá og segjast vera þessi eða
'hinn framliðinn maður, tala jafn-
vel líkt og hinir framdiðnu og
segja ýmislegt, sem líklegt er að
enginn hafi vitað nema þeir.
Nú þykir öndungum. það senni-
legast, að þetta séu framliðnir
menn, en erfitt kann að vera að
sanna það og afsanna. Alveg hið
sama mætti segja um það, ef
einhver talaði við mig í síma frá
Reykjavík og segðist verá Jón
Jónsson. Hvernig gæti ég vitað
nema þetta væri Fádl Pálsson,
sem hermdi bara vel eftir Jóni'
Jónssyni, eða jafnvel illur arudi,
sem væri að spila með mig. Hins
vegar, þar sem maðurinn minnist
á ýmislegt sem okkur báðum er
kunnugt, og mér finnst ég kann-
ast við róminn, tek ég það gott
og gilt að þetta sé Jón Jónsson
og hvarflar ekki að mér efi um
>að. Svona mundi flestum mönn
um með heilbrigða skynsemi
fara, en í þessu eru fólgin „gervi
vísindi", spíritistanna.
Þeir miklu vísindamenn kalla
andana persónuklofninga eða -
eitthvað því um líkt, 'en aldrei
hefur verið gefin nein viðhlítandi
skýring á, hvers vegna fólk klofn
ar einmitt á þennan hátt í per-
sónur, sem það hefur kannske
aldrei heyrt nefndar, getur meira
að segja hermt eftir þeim og
baft á takteini ýmsar upplýsin. j-
ar um þá. Fyrri skýringin virö-
ist óneitanlega liggja beinna við.
EÐLI KREDDUTRÚAR.
Að sjálfsögðu hlýtur dýpsla
sannfæring manna um eðli líf
i-nis ávallt að spretta af reynslu
og hyggjuviti þeirra sjálfra. „í’,g
þekkti þig af afspurn, en nú hsfa
augu mín litið þig,“ sagði Job við
dirottin sinn, og á þessu er st ir
muniur. Þó að Kristur segcii
lærisveinum sínum margsinnis
frá því, að hann mundi upp rí a
trúðu þeir því efcki, fyrr en.
þeir sáu það með eigin auguiir.
Er þá eðlilegt, að menn tr iii
þessu frekar eftir tvö þúsund ár,
ef þeir vita þess engin dœirii,
að nofckur maður hafi risið of
gröf sinni?
Sú saga komst þegar á gang á
dögum frumkristninnar, að
lærisveinar Jesú hefðu stolið lilc
ama hans úr gröfinni og síð. a
búið til söguna um upprisuna.
Og þegar Páll fór á Aresarhæð
að segja Griikkjum frá uppris-
unni, ypptu þeir öxlum og litu
á það sem hégómaþvaður.
Hverju sem menn látast trúa,
þá fer þetta á sömu lund enn í
dag, ef upprisusagan á sér eng-
an hljómgrunn í lífsreyslu þeii ra
eða skilningi, og ef hún er ut >n
veltu við öld „vísindi". Einmitt
þess vegna er veröldin kafin i
efnishyggju, búið er að slíta „vis
indin“ frá trúnni og koma trúnnd
á þeiim stað, sem fáir finna
hana.
Nú virðast sumir halda, að það
sé einhver dæmalaust fín teg-
und af trú, sem helzt enginra
skilur og eragra sannana þarf við
og lítt kemur við daglegri
reynslu manna. En þannig v=ur
þessu ekki háttað í frumkristn-
inni. Lærisveinar Jesú hófu ein-
mitt trúboð sitt, sem „vottar**
að upprisu hans og þeim stór-
merkjum, sem hann vann, og
trúarvakning þeirra bygigðist að
ekki litlu leyti á því, að sjálfir
unnu þeir sams konar kraftaverk
í nafni hans. Jafnvel þegar faðir
mállausa sveinsins segir: „Hjálna
þú vantrú minni,“ þá öðlaðist
hann trúna aðeins fyrir það, að
Jesú læknaði sveininn. Trúia
'kom ekki, þó að honum hefði
verið sagðar sögur um, að Jes is
hefði læknað einlhvern og ein-
hvern. Hann þurfti sjálfur sönn-
un, og þannig hefur þetta verið
á öíLlum öldum.
Þegar vitranir þrjóta, er
gerð dyggð úr því að trúa bana
því, sem manni er sagt. Þetta at
annars flokks trú en sni, sém
hefur reynslugrundvöll. Hún
getur stuðzt við einhver sann,-
indi, en verið þó harla óraun-
veruleg. Þetta er eins og þegar
alþýða manna „trúir" helztu
kennisetningum „vísindanna", ára
þess að hafa hugmynd u.m,
hvernig þessar kenningar eru til
orðnar.
Þetta má kalla kreddutrú. Mis-
vitrir mienn, sem ef til vill hafla
aldrei séð heilagan anda, búa til
kenningakerfi og trúarjátningar
sitt á hvað, mótaðar atf sínum
skilningi. Svo á það að vera
dyggð að breyta þar engu og
gera enga tilraun til að hugsa
sjálfur.
Þessi tegund af trú er niáskyld
þeirri, sem alþýða manna hefur
stundum á pólitískum flokfcum.
4 Frarnh. á bls. 14