Morgunblaðið - 08.12.1963, Blaðsíða 16

16
MO*ÍU**LABU>
1
Sunnudagur í. dw. 1§®3
UM BÆKUR
Segðu engum
Hanna Kristjónsdóttir:
SEGÐU ENGUM, skaíd-
saga. Skuggsjá 1963.
„Ég gat ekki að mér gert að
vatna músum yfir því, hvað ég
átti' bágt, en var mikið skáld.“
Þessi setning lætur ekki mik-
ið yfir sér. Hún er í rauninni
ákaflega einföld. En svo furðu-
legt sem það nú er, þá er ekki
á allra færi að komast svona að
orði. Það þarf neista til að upp-
tendra þá glóð.
Fræðimenn tala stundum um
íagrar bókmenntir og skemmti-
bókmenntir. Margar skilgrein-
ingar eru til á hvorri tveggja
tegundinni. Hitt er engum manni
kleift að draga svo skýr mörk
þar á milli, að hægt sé að færa
sérhvert verk í annan hvorn
flokkinn. Sem betur fer, sam-
eina mörg skáldverk hvort
tveggja — fjalla um mannleg
vandamál á listrænum grundvelli
og eru einnig ákjósanleg til
dægrastyttingar.
Fjöldi manna hefur engan á-
huga á bókmenntum bókmennt-
anna vegna, en les sér til skemmt
unar. Sá hópur spyr ekki um list-
rænt gildi heldur skemmtunina
eina saman. Hann hafnar ekki
góðum bókmenntum, ef þær falla
honum í geð. Hinu er ekki að
leyna, að þessi hópur gýtur horn
auga með tortryggni til viður-
kenndra bókmenntaverka. Og
það er ekki að furða. Sumir
frægir höfundar eru leiðinlegir.
Verk þeirra höfða á engan hátt
til þeirra, sem lesa sér til af-
þreyingar. Til eru meira að segja
verk, sem eru næstum eingöngu
lesin af skáldum og ná ekki til
annarra manna. Þau hafa ekkert
afþreyingargildi, en geta verið
fyrirmynd öðrum höfundum í fag
legu tilliti.
Saga Hönnu Kristjónsdóttur er
á mörkum bókmenntaverks og
skemmtisögu, og er þó liklegt, að
bókmenntalegir ofreglumenn
mundu skipa henni í síðar nefnda
flokkinn. Söguþráðurinn er meir
í ætt við þá tegundina. Hins
vegar leynir sér ekki, að höf-
undurinn kann til listrænna
vinnubragða. Og hann býr yfir
ærinni skapólgu til að gera gott
verk, hvað svo sem það á að
heita.
Lítum fyrst á stílinn. Hanna
Kristjónsdóttir skrifar harðan og
fjörlegan stíl, en ekki rismikinn.
Hún kann mál þess fólks, sem
hún lýsir. Hins vegar hefur hún
ekki gert sér far um að vinna
rækilega úr því. Málfar sögu-
hetjanna er eðlilegt. En það er
hvergi kjarnmikið. Til dæmis
bregður víða fyrir áherzluorð-
inu „voða“. Það er að sönnu
algengt í talmáíi. En þar er það
orðið kraftlaust vegna ofnotk-
unar og linunar frá upphaflegri
merkingu. Og svo illa sem það
fer í talmáli, verður það þó enn
hversdagslegra í ritmáli. Að
minnsta kosti verður að búa því
einhverja hressilegri umgerð en
Hanna Kristjónsdóttir gerir.
Málfar unglinga í Reykjavík
er ekki fátæklegt. Það er þvert
á móti kjarnmikið, hvað sem
hver segir. En það er ekki enn
orðið að bókmáli, vegna þess að
rithöfundar hafa hingað til skil-
að því sem hráefni í stað þess að
vinna úr því, slípa það og fága.
Þá er það söguefnið. Segðu eng
um er ástarsaga. Sigrún, sextán
ára dóttir lögfræðings í Reykja-
vík, byrjandi í menntaskóla, er
aðalsöguhetjan, og er hún jafn-
framt söguþulur. Hún er nýbúin
að missa móður sína og lítur með
stjórnlausri afbrýðisemi á ást-
konu þá, sem faðir hennar hef-
ur tekið sér. Það efni minnir á
Francoise Sagan, en Hanna tekur
það allt öðrum tökum.
Sigrún verður yfir sig ást-
fangin af Arnljóti, sem er nem-
andi í sjötta bekk menntaskól-
ans. Hann umgengst hana oftast
með kumpánlegri lítilsvirðingu,
sem hún þolir honum af kven-
legri undirgefni. Lýsingarnar á
ástaleikjum þeirra eru raunsæj-
ar, en ekki djarfar. Út á þann
hála ís vill skáldkonan auðsjá-
anlega ekki hætta sér. Þess vegna
snýr hún við blaðinu, þegar hæst
stendur, og gerir flagarann eina
kvöldstund að dygðugum, róman
tískum elskhuga. Sá snúningur
minnir á aðferð sumra höfunda,
sem láta sögupersónur farast,
þegar þeir lenda í vandræðum
með þær. Hin skyndilega sjálfs-
afneitun Arnljóts er brotalöm í
verkinu, vegna þess að hún er
honum ekki eiginleg, eftir því
sem honum er annars staðar lýst.
Hún verður aðeins skýrð með
því móti, að skáldkonan hafi
hvorki viljað vera djörf í lýs-
ingum, né heldur hafi hún viljað
láta nokkuð gerast, sem hún
treysti sér ekki til að lýsa jafn
berlega og öðru, sem sagan
greinir frá.
Aukapersónur sögunnar eru
systkini Sigrúnar, Snorri, fjórtán
ára, og Lilja, níu ára, vinkonur
Sigrúnar og Leifur, móðurbróðir
hennar. Allar eru persónur þess
ar með daufum einkennum,
nema helzt Leifur. Hann er
raungóður, en silalegur einstæð-
ingur, ánægður í sínum einstæð-
ingsskap. Ef til vill er hann sú
persóna bókarinnar, sem er
sjálfri sér samkvæmust. Það hef-
ur höfundur gert sér Ijóst, og
því hefur hann hyllzt til að mis-
nota hann í sögulok.
Persónusköpun er ekki hin
sterka hlið Hönnu Kristjóns-
dóttur, enn sem komið er. Hins
vegar er hún samtalsmeistari.
Samræður þeirra vinkvennanna
í sextánda kafla bera vott um
það, svo að dæmi sé tekið. Ef
sá kafli væri færður upp á leik-
sviði, mundu líklega fáir geispa
undir því tali. Og þegar á allt
er litið, er saga Hönnu undarlega
spennandi, einkum ef höfð er
hliðsjón af því, hve persónur
hennar eru óljósar og fábrotnar.
Það er ólga í sögunni og meiri
undirstraumur en ein og ein
setning gæti gefið til kynna.
Þess vegna verður að álíta, að
Hanna geti gert betri sögu, sett
markið hærra.
Þegar rætt er um persónur
sögunar, má ekki gleyma móður
Sigrúnar, þótt hún sé látin. Hún
stendur eins og huldukona á bak
við hana og kemur þráfalt fram
GEYSIR Á BÁRDARBUIMGU
eftir ANDRÉS KRISTJÁNSSON
Saga Geysisslyssins mun lengi í minnum
höfð. Hún er saga undarlegra örlaga,
meins og mildi, harms og gleði.
f bókinni eru allir þættir Geysisslyssins
dregnir saman í eina heild. Þar er sagt
frá flugfólkinu, aðdraganda ferðarinnar
til Luxemburg, fluginu heim, árekstrin-
um á jöklinum, iífi fólksins í fiakinu,
hinni víðtæku leit og björgun áhafnar
flugvélarinnar.
Einnig er rakin óeigingirni sú og fórnfýsi,
sem fram kom í leitar- og björgunar-
starfinu, og mun þess lengi minnst.
Koma þar við sögu fjödli manna víðs
vegar að af landinu, og eru ferðir þeirra
víða raktar.
í bókinni er fjöldi mynda af slysstaðn-
um, af leitarflokkum og björgunar-
mönnum og frá heimkomu áhafnar flug-
vélarinnar til Reykjavíkur.
Þetta er hetju- og baráttusaga dugmikilla
íslendinga við hamfarir íslenzkra nátt-
úruhamfara.
SKUGGSJÁ
í hug hennar, fylgir henni eins
og skuggi. Sigrún getur ekki
hugsað sér, að önnur kona taki
sæti hennar á heimilinu. Hún
telur sér trú um, að það væri
óvirðing við minningu hinnar
látnu.
En er það hin eiginlega undir-
rót þess haturs, sem hún leggur
á ástkonu þá, sem faðir hennar
hefur tekið sér eftir lát konu
sinnar og kvænist að lokum?
Ekki er svo að ráða af sögunni,
enda væri það tæpast eðlilegt.
Sigrún hatast ekki við ástkonuna
vegna móður sinnar, heldur
vegna sjálfrar sín. Óbeit henn-
ar stafar af ómengaðri afbrýði-
semi. Enda segir hún að lokum
þessi orð við föður sinn: „Þú
tekur hana fram yfir þína eigin
dóttur.“
Afstaða systkina Sigrúnar skýr
ir þetta enn betur. Pilturinn læt-
ur sér vel lynda, að faðir hans
taki sér aðra konu. Hann er karl-
maður, þegar öllu er á botninn
hvolft. Og því skyldi honum þá
vera raun að því, að nýr kven-
maður bættist á heimilið? Og
Lilja litla, systirin, er enn barn
að aldri, aðeins níu ára. Hún
ber því ekki sömu tilfinningar í
brjósti til föður síns og Sigrún,
sem er þroskuð kona. Enda kem-
ur víða fram, að Sigrúnu kligjar
‘mest við hugsanlegum ástarat-
Iotum föður síns og Evu, ástkonu
hans. Þess vegna fer hún á hnot
skóg eftir hneykslissögum um
Evu, og klínir þeim síðan fram-
an í föður sinn.
Af þessum sökum verður hlut-
ur móðurinnar of fyrirferðar-
mikill I sögunni. Hún hefði át%
að standa í meiri fjarlægð, skugg
inn af henni hefði mátt vera
daufari.
Hanna Kristjónsdóttir segir
fjörlega frá. Og hún segir ber-
lega frá. Hins vegar er hún ekki
lagin að fela. Hún kann ekki
enn þá list að gefa í skyn. Hún
segir allt berum orðum. Saga
hennar ’r of úthverf. Það þurfa
að vera leyndarmál í sögum eins
og í lífinu.
„Síðan töluðu þau lengi hljótt**
segir í Njálu. í sögu Hönnu
Kristjónsdóttur er hvergi talað
hljótt. Þar er allt látið flakka.
Þá er annað, sem finna mætti
að sögunni, en það er tvískipt-
ingin. Söguefnin eru í raun og
veru tvö og skipa næstum jafn-
mikið rúm. Annars vegar er Sig-
rún og Arnljótur, hins vegar Sig
rún og faðir hennar. Tvískipt-
ingu eða klofningu af þessu tagi
er erfitt að samræma í stuttri
sögu, og er þá hættara við, að
sagan leiðist út í tilfinningasemi,
en hennar verður óneitanlega
vart í sögu Hönnu.
Sigrún elskar af öllum kröft-
um. öðrum manninum ann hún
sem elskhuga, hinum ann hún
sem föður og karlmanni. Tilfinn
ingar hennar verða tvíátta, svið-
in verða tvö í stað eins. Er þó
furða, hversu lítt sá tvíverðung-
ur spillir sögunnL Svo mikið er
lífsmagn hennar.
Næstu sögu Hönnu Kristjóns-
dóttur verður beðið með forvitni.
Þess er vænzt, að henni geti enn
vaxið fiskur um hrygg.
Erlendur Jónsson.
Dætur Fiallkonunnar
DÆTUR FJALLKON-
UNNAR, æviminningar.
Skráð hefur skáldkonan
HUGRÚN. Ægisútgáfan,
Reykjavík 1963.
Hugrún skáldkona, sem hingað
til hefur fengizt við kveðskap
og skáldsagnagerð, gengur nú á
hönd ríkjandi bókmenntatízku
j og sendir frá sér ævisögur, tvær
í einni bók. Hefur hún skráð
þær eftir tveim konum, Sigríði
Sveinsdóttur og Önnu Margréti.
Er siðari sagan bæði lengri og
ýtarlegri. Þar örlar meðal ann-
ars á þjóðlífslýsingum.
Hugrún ætti að vera farin að
þjálfast í ritstörfum. En það er
auðséð, að hún veldur ekki því
verkefr.i, sem hún hefur tekið
sér fyrir hendur. Sums staðar
gerir mælgin út af við efnið. Það
kafnar í marklausum orðum.
Annars staðar, þar sem frásögn-
in á að heita samfelld, vantar
þrótt í stílinn.
Það er erfitt að gera sér grein
fyrir þessum tveim konum, sem
lagt hafa í að segja henni sögu
sína. Eflaust eru þær mætar
manneskjur, báðar tvær. En í
sögum Hugrúnar eru þær litlaus-
ar með öllu. Ævisögur þeirra
verða að lágkúru í meðförum
hennar.
Það er einhver slappleiki í
stílnum, eitthvert kjarkleysi,
sem tröllríður efninu og dregur
mátt úr því, svo að lesandinn
má hafa sig allan við til að
fylgja þræðinum, einkum í fyrri
sögunni. Sumar setningar eru svo
dúðaðar atviksorðum, að manni
verður á að spyrja, hvort skáld
konan sé komin i einhvers konar
orðaleik. Hér skal tilfært eitt
dæmi um stílshátt hennar:
„Svefninn hefur ef til vill verið
heldur lítill stundum." Þarna
duga ekki færri en þrír varnagl-
ar, „ef til vili“, „heldur“ og
„stundum". Það er ekki verið að
fullyrða meira en hægt er að
standa við.
Þá er hér annað dæmi, sem
verður líklega flokkað undir lífs
spekilegar hugleiðingar:
„Það er ekki lítil heilsubót að
finna, að manni er treyst, og að
vera traustsins verður. Þá er
tilgangi lífsins náð, svo langt
sem það nær, og gæfan ekki
langt undan, þótt ekki sé þar
með sagt, að hún sé fylgikona
allra, sem mega ekki vamm sitt
vita í neinu." Ekki tekur betra
við, þar sem eiga að heita manit
lýsingar. Maður hlýtur að hug-
leiða, hvort höfundi sé ávallt al-
vara með þeim, eða hvort þær
eigi að vera eins konar brandar-
ar. Hvað skal t.d. segja um per-
sónu, sem er „hógvær, en þó
djarfleg, skýr í svörum, en þó
orðvör, upplitsdjörf án frekju.
þó smávegis feimin."
Sums staðar hnýtur maður
um predikanir, sem skáldkonan
hefur skráð af eldmóði og vand-
lætingu. Hvort hefði meistari Ví-
dalín lagt lúður við eyra, ef hann
hefði heyrt þvílíkar ræður? Hér
er ein slík:
„Það er lýðum ljóst, að mikil
alkóhólneyzla deyðir smátt og
smátt alla dómgreind, kjölfestu
og kærleika, og mannssálin verð-
ur þvílíkt rekald, að hörmung er
um að hugsa.“
Dæmi pau, sem hér hafa verið
tilfærð, eru öll úr fyrri sögunni.
Hið síðari er skaplegri, þótt ekki
sé hún burðug.
Ef Hugrún hyggur á framhald
andi ævisagnaritun, ætti hún að
koma sér í kynni við gamlan
skútukarl eða uppgjafa togara-
jaxl, mann, sem talar enga
tæpitungu og nefnir hlutina
sínum réttu nöfnum.
Stafvillur eru ekki fleiri en
svo í bókinni, að telja verður
líklegt, að prófarkir hafi verið
lesnar. En ekki hefur prófarka-
lesari talið ómaksins vert að
láta setja punkta á eftir máls-
greinum, sem víða vantar.
í bókinni eru fáeinar myndir
ai smíðisgripum Sigríðar Sveins-
dóttur, og eru þær það skásta,
sem þar er að finna.
Erlcndur Jónsson.