Morgunblaðið - 04.01.1964, Page 17

Laugardagur 4. ian. 1964
MORGUNBLAÐIÐ
17
Um bók lndriða G. Þorsteins
sonar „ Land og synir 44
Indriði G. Þorsteinsson:
Land og synir. Valdimar
Jóhannsson. Reykjavík 1963.
I.
Margur hefur spurt seinustu
íimm, sex árin: Hvað dvelur
Indriða? Kemur ekki skáldsaga
frá honum í haust?“ Það eru
sem sé liðin átta ár, síðan 79 af
stöðinni kom í fyrsta skipti á
bókamarkaðinn — og sex ár
frá því að Indriði gaf út smá-
sagnasafnið Þeir, sem guðirnir
elska. Það var þess vegna sann-
arlega ekkert undarlegt, þótt
menn spyrðu — jafnt kunnugir
sem ókunnugir, því að mjög er
óvenjulegt nú á tímum, að ungir
xithöfundar láti verða mjög
langt milli bóka sinna, og kunn-
ugir vita ,að Indriði er mikill
þrek- og áhugamaður. Hann
var ungur að árum hörkudug-
legur vöruflutningabílstjóri á
hinni löngu og erfiðu leið milli
Keykjavíkur og Akureyrar, síðan
atorkusamur leigubílstjóri og
svo dugnaðarforkur við af-
greiðslu hjá bókaforlagi, og
hann er víkingur til vinnu sem
blaðamaður, minnsta kosti þegar
bann vill það við hafa. Og vissu-
lega þurfti hann ekki að kvarta
yfir þeim móttökum, sem hin
víðkunna skáldsaga hans fékk,
komnar af henni þrjár útgáfur
og auk þesg hefur hún verið
kvifcmynduð. Já, svo almenna
athygli hefur þessi saga vakið,
eins stutt og hún þó er, að aftur
Og aftur hef ég heyrt, þegar ég
hef farið í rútubíl yfir Vatns-
skarð, að samfarþegar mínir
hafa verið að bollaleggja um,
hvar gilið sé, þar sem hinn ungi
Skagfirðingur Indriða hafi
hleypt bíl sánum út af veginum.
Menn hafa borið þetta undir
mig og hreint ekki viljað trúa
þeirri ágizkun minni, að Indriði
kunni að hafa grafið handa
þessum sveitunga sínum hentugt
gil með jafnauðvirðilegum tækj-
um Og ritvélarbókstöfum, og
svo hafa þeir þá borið málið
undir þaulkunnugan bílstjórann,
en ekki fengið viðhlítandi svar.
Einnig hefur mikið verið svipazt
um eftir hestinum fræga í
Glóðafeyki .... Þetta minnir
helzt á umtal fólks um sagasvið
Jóns Thoroddsens og Jóns
Trausta. Og víst er um það, að
skáldrit, sem vekur slíkar bolla-
leggingar, hefur hlotið það öf-
undsverða hlutskipti, að svo til
j-afngilda veruleikanum í hug-
um samtíðarmanna höfu ndarins
—• já, máski fyrst og fremst
hinum innrj veruleika.
Auðvitað hefur Indriði ekki
alveg sloppið við þá öfund, sem
vaknar hjá þeim vanmetakind-
um, oflátum eða strandmönnum
sem ævinlega sjá ofsjónum yfir
gengi þessa skálds er vekur al-
þjóðarathygli ineð vel gerðu
og veigamiklu skáldriti. Þeir
slá þó gjarnan varnagla, svo að
þeir eigi þess kost að núa sér
upp við höfundinn með smeðju-
legu lofi, ef svo kynni að fara,
að hann reyndist með afbrigð-
um sigursæll síðar meir og því
kynni að fylgja nokkur frami
að geta orðið honum að minnsta
®ð minnsta kosti málkunnugir.
Gagnvart Indriða hafa þeir
farið frekar varlega, flestir
kosið hátt Gróu og Marðar
frekar en að skrifa í blöð eða
tímariit. En þessar meinakindur
hafa mjög hækkað róminn, eftir
því sem fleiri hafa liðið árin, án
þess að ný skáldsaga bærist frá
höfundi 79 af stöðinni: „Mann
grunaði það nú, að ekiki gæti
verið mjög mikils að vænta af
þeim manni. Það, sem gaf þessu
kveri hans sýndargildi, var end-
urskin af stíltöfrum Heming-
ways. —• það var nú allt og
sumt.“ Síðan rétt aðeins tú-
tommu-varnagli: „Við sjáum nú
hvað setur, — hver veit?“
En fjölmargir biðu nýrrar
skáldsögu frá Indriða af já-
kvæðri eftirvæntingu. Þeir hafa
viðurkennt að Indriði hafi lært
af Hemingway — eins og Lax-
ness fyrir aldarþriðjungi af Sin-
olair Lewis — hafi að hans dæmi
stillt strengi stíls síns í samræmi
við hljóðfall mjög breytilegra
og ærið óræðra tíma, og þeim
hefur þótt einsýnt, að hin róm-
aða skáldsaga hans vitnaði um
óivenjulega form- og skáldgáfu.
Hin langa bið hefur verið þeim
merki þess, að Indriða væri
ljóst, hve vandi honum væri á
höndum — að hann mætti hvorki
í næstu sögu hjakka í sama far-
inu né láta sér fatast á því nýja
einstigi, sem hann veldi sér. Og
víst hafa þeir beðið milli vonar
og ótta. Jafnvel hugsanlegt að
Indriði vandaði sig svo mjög, að
vandfýsnin slægi um of á þá ólgu
og þann frumstæða þrótt, sem
er til lýta ríkjandi í hinni frekar
óhrjálegu Sæluviku, en gætir
næstuim eingöngu til bóta í
79 af stöðinni.
2.
Loks er þá bókin komin og er
svo sem engin doðrant, þótt
lengi hafi hún verið í deiglunni.
Hún heitir Land og synir. Það
nafn er mikillar merkingar og
þó eittlhvað vandræðalegt við
það. Mér liggur við að ætla, að
skáldið hafi lent á því eftir
langa leit, sem hann hafi lagt
upp í með þeim ásetningi að forð
ast í vali sínu sýndarmennsku og
sölusjónarmið, enda kitlar ekki
heitið, sem hann hefur valið
eyru manna eða flýgur upp í
fangið á þeim.
En þá er það sagan sjálf. Ég
býst við, að hún komi mörgum
á óvart. Yfirleitt munu menn
hafa hugsað sér, að þótt Indriði
þræddj ekki í nýrri sögu sömu
leið og í 79 af stöðinni, mundi
'hann þó einkum lýsa lífsháttum
og sköpum þess fólks hér í
Reykjavík, sem hefur alizt upp
í sveitum landsins, en af ýmsum
ástæðum lent í þeim sterka
straumi „sem stráin ber í fangi
út að sjó.“ En sú hefur ekki orð-
ið raunin. Sagan nýja gerist á
nokkrum haustdögum norður 1
Skagafirði — á árum kreppu og
mæðiveiki.
í rauninni er þetta efnisval
Indriða eðlilegt. Þesisa bók hefur
hann orðið að skrifa, áður en
hann hallaði sér á ný að samtíð-
inni og því umhverfi, sem hann
hefur nú lifað í um nokkurt ára-
bil. Við að rýna í harmræn ör-
lagarök aðalpersónu sinnar í
79 af stöðinni hefur honum orðið
það enn ljósara en áður, að
„enginn getur ættarböndin slit-
ið og eðli sínu breytt á skammri
stund“, og hann finnur sig knú-
inn til að gera sér sem allra
ljósasta grein fyrir öllu því er
mótaði það fólk í bernsku og
æsku, sem flúði úr fásinni strjál
býlisins, meðan enn var þar flest
lítið breytt frá fornum háttum
og getuleysi ,og nú býr við allt
aðrar aðstæður í alólíku um-
h'verfi hraðbreytilegrar höfuð-
borgar og elur þar upp nýja kyn
slóð, án þesis að hafa til þess
nema að litlu leyti skilyrði þekk
ingar og reynslu, hvað þá forn-
rar og þrautreyndrar ættarhefð
ar. Hann verður að hyggja sem
nánast að hverjum þeim þætti,
sem úr eru snúnir þræðirnir, er
tengja þetta fólk ætt, lífsháttum
og átthögum og verða til æviloka
uppistaðan í vef lífs þess og
skapa.
Þessi saga er og ja<fn ólík hinni
fyrri og lífið á árum kreppu og
mæðiveiki í skagfirzkri sveit
Reykjavíkurlífinu á tímum styrj
aldar og hersetu. En ungi mað-
urinn, sem er aðalpersóna þessar
ar sögu gæti hins vegar verið
sýndarheimsmaðurinn úr 79 af
stöðinni, sem reynist saklaus og
hjálparvana afdalaeinfeldningur
um leið og hin grálynda glæsi-
blekking verður honum ljós og
hrófatildur hamingjudraumsins
hrynur til grunna.
3.
Stíllinn á þessari sögu er allur
annar en á fyrri bókum Indriða.
Þarna er ekkert hrátt eða óhrjá-
legt svo sem í Sæluviku, og eng-
ir dúandi kvenlegir bakhlutar
úti í glugga eins og getur að líta
Indriði G. Þorsteinsson
í einni sögunni í hinu síðara smá
sagnasafni Indriða. Ekkert er
heldur spankennt eða æsilegt við
stílinn svo sem fyrir bregður í
79 af stöðinni og er þar víðast
við hæfi og ekki er yfir honurn
frekar en atburðarrásinni nein
áberandi reisn. En höfundurinn
hefur auðsjáanlega — eða ef til
vill nákvæmar sagt auðskynjan-
lega — því að þarna koma sann-
arlega til fleiri skynfæri en aug-
að, — lagt mjög mikla og þraut-
seiga rækt við mótun og sam-
hæfingu stílsims, kappkostað í
endurteknum yfirlestrum og af-
skriftum að fella hann sem fast-
ast og haganlegast að efninu, og
hvergi hefur komið fram hjá
Indriða önnur eins málfegurð
og orðauðgi og í þesisari sögu —
og hvergi slíkur samfelldur, iðu-
laus og launþungur undirstraum
ur.
íslenzkar sveitasögur eru orðn
ar allmargar, en þessi er að gerð
og stíl gerólík þeim öllum. Ég
hef áður vikið að því, að hún er
ekki löng. Þegar ég tók eftir
hve lengi ég hafði verið að lesa
hana, greip ég Skáldatíma Lax-
ness sem hjá mér lá og brá á
rælni að athuga hve hún hefði
orðið margar arkir með jafn
miklu lesmáli á síðu og er í bók-
inni um Canossa-göngu Nóbel-
skáldsins. Arkirnar hefðu orðið
aðeins níu. Höfundurinn leggur
sem sé á það feiknamikla áherzlu
að rekja upp í sem allra stytztu
máii þann vef lífs og skapa sem
ég gat um áðan og fá þó sýnt
sem gleggst þættina sem þræðir
uppistöðunnar eru snúnir úr.
Samt býst ég við, að fyrstu at-
hugun muni sumum — og það
jafnvel frekar góðum lesendum
---- þykja höfundurinn alllang-
orður, því að inn í frásögnina
skýtur hann víðast hvar ein-
hverjum tilbrigðum um náttúr-
unnar, dýranna eða náttúrumót-
aðra mannvirkja: Litum og blæ-
brigðum jökla og fjalla, holta og
mela, flóa og mýra, móa og túna,
lygnra og stríðra fallvatna, áhrif
um skins og skugga, mismunandi
skyggniis og úrfellis, dagsbirtu,
röbkurs og myrkurs, einnig alls-
konar hljóðum náttúrunnar, golu
þyt og stormgný, dyn úrkornu,
þusi og skrjáfi í grasi og lyngi,
árnið og lækjarrísli, — sem og
lífstjáningu dýranna, kvaki fugla
og fuglaþyt, hundgá, hneggi og
kvartandi jarmi; ennfremur göt-
um og vegum, með þeirra mis-
munandi sveigju-m og áferð —
og loks yfirbragði lútra torf-
bæja með moldrauðum og gul-
toppóttum snydduveggjum og
þyngslalegum haustbleikum þekj
u-m. En þetta slæðist engan veg-
inn óvart inn í frásögnina. Ein-
mitt í þessu er fólgið það forrn
sem höfundurinn hefur valið sér
eftir áreiðanlega langa og erfiða
leit og margar tilraunir, sem
'honum hafa ýmist þótt of hefð-
bundnar eða ekki fundizt ná til-
gangi sínum af öðrum ástæðum.
Svo má frekar segja, að menn
sögunnar séu felldir inn í þessa
samsettu og margbrotnu heild en
að þeir standi skýrt aðgreindir.
Samt sem áður verðum við þess
vis við leisturinn, að smátt og
smátt lifna þeir — og lífsrök
þeirra svo sem seytla inn í vi't-
und okkar og verða okikur minn-
ingaauki og éf til vill viðbót við
þann játningaforða, sem allir
eiga, en ýmsir gera sér lítt grein
fyrir og sumir viðurkenna ekki
nema að litl-u leyti, jafnvel fyrir
sjálfum sér. í rauninni minnir
sagan sem heild á náttúru fanta-
síu eftir Kjarval, þar sem áhorf-
andinn uppgötvar í hrauni og
kjarri og mosa andlit með ýmsu
svipmóti, sem orðið geta undar-
lega raunveruleg og hugstæð.
Það, sem skáldið vill láta okk-
ur ráða af formi sögunnar
-mundi mega orða þannig: Hver
litur, hver lína í náttúrunni,
hvert h-ljóð, hver ilmur, hver
hreyfing vatna og-gróðrar, hver
fugl í lofti og fiskur í elfi, hvert
einasta dýr á bóndans búi — allt
þetta er í órofa tengslum við
þann, sem með því er fóstraður,
og ekkí sízt var þetta svona á
horfnum tímum einangrunar og
fásinnis, frumstæðra aðstæðna
og lítilla bosta, — hann er hluti
af því og það af honum, og svo
sem hann er út af því genginn,
mun hann inn í það deyja, hvar
sem hann beinin ber.
4.
f rauninni eru persónur sög-
unnar ekki nema fjórar og ein
þeirra dóttirin í Gilsbakkakoti,
er ilmur æsku og kvenlegs
þokka og annað ekki, og það er
hún í minningu okkar þó að við
í sögulok komumst að raun um
hið fornkveðna, að „á hverfanda
hveli“ o.s. frv. Eða hver veit?
Hún átti gamla foreldra, og
máski var hjartað svo meyrt og
minningabundið, að hafi á úr-
slitastundinni, þegar allt hið
gamla hrópaði á hana og mugga
komandi vetrar byrgði sýn til
óræðrar framtíðar, mátt sín
meira en sá hvati og lævísi full-
trúi tímgunarinnar ,sem notað
hafði meðaumkun hennar með
einmana og syrgjandi sveini til
að fleygja íkveikjuorðum í arfa
sátu langbældra fýsna?
Það er þessi sveinn, Einar á
Gilsbakkka, sem er aðalpersóna
sögunnar, og svo eru það hinir
gömlu samherjar og nágrannar,
Ólafur faðir Einars, og Tómas,
faðir stúlkunnar. Þeir eru full-
trúar bjartsýnismannanna, alda-
mótamannanna, þess anda, sem
hafði heillað svo mjög hinn
glæsilega og umdeilda bardaga-
mann realismans og vin Brand-
esar, Hannes Hafstein, að hann
orti aldamótaljóð, sem eru ákall
til Drottins, rómantísk og hug-
sjónaleg hylling fornrar frægðar
og heilla, lofsöngur til framtíðar
möguleika ættjarðarinnar og
eld'heit eggjan til þjóðarinnar,
eldletruð árétting orða Jónasar:
„Veit þá enginn að eyjan hyíta
á sér enn vor, ef fólkið þorir
Guði að treysta,’ hlekki hrista,
hlýða réttu, góðs að bíða“, lýsa
vorhvatar Steingrims: „Og bót
er oss heitið, ef bilar ei dáð“. En
hinir gömlu hugsjónabændur og
samherjar hafa séð vonir bregð-
ast og framtíðarroðann fölna.
Þeir hafa beygð bök og búa enn
í lágrisa hreysum fortíðarinnar,
hafa ekki notið stritandi véla
eða séð bylgjandi akra eða blað-
fagra skóga. Á gamalsaldri lifa
þeir kreppu í stað okurs danskra
selstöðukaupmanna, safna skuld
um í kaupfélagi, en ekki í dan-
skri búðarholu — og í stað fjár-
kláða hefur forsjónin sent þeim
mæðivei'ki. Skarkandi vörubíll
kaupfélagsins er hið eina tákn
hinnar dáðu og vongjöfulu tækni
þróunar umheimsins! ..En þeir
hafa ekki gefizt upp. Þeir eiga
þá erfðaseiglu, sem aldrei brást
íslenzkum bændum á nauðöld-
unuim, og þeir grípa til þess,
sem heldur hverjum manni upp-
réttum, meðan höfuðið er á boln
um, neitunarinnar á því, sem
öðrum hlýtur að sýnast óhaggan
leg staðreynd, að þeir séu sigrað
ir og örvona menn.
Einari er á annan veg farið.
Við sjáum raunar og finnum því
betur, sem lengra líður á söguna
hve traustum og viðkvæmum
böndum hann er bundinn um-
hverfi sínu og öllu, sem þar lifir
og hrærist, en hann hefur ekki
lifað daga glaðrar trúar og
glæstra hugsjóna — hann hefur
ekki séð rósrauðan bjarma fagur
rar framtíðar roða brautsiglandi
hafísihellu, þar sem Helja hefur
setið á stóli hendandi „hungur-
diskum yfir láð“. Hann er fædd-
ur undir myrkvuðum heims-
styrjaldarhimni, hefur ekki skort
brýnustu nauðsynjar til að ná
eðlilegum líkamsþroska, en hef-
ur andlega aðeins notið áa og
undanrennu þeirrar gróðarrauðu
bjartsýnis- og hugsjónamjólkur,
sem aldamótakynslóðin svolgraði
af slíkum ákafa, að með fylgdi
oft og tíðum meira en lítið af
vindi. Hann er fóstraður á árum
stöðnunar og uggs, sem er.u í
hrópandi ósamræmi við eðlis-
þarfir heilbrigðs æskumanns, og
þegar hann hefur komizt aif
æskuskeiðinu, myrkvar heims-
kreppan himininn og kyrkir þær.
vonir, sem með honum kunna
að hafa leynzt um betri og bjart
ari tíma í sveitum landsins.
Mæðiveikihræin, sem hann hefuir
séð á við og dreif um hin meira
og minna uppblásnu, en samt
sem áður kjarngóðu heiðalönd,
sem faðir hans segir að alltaf
hafi í hans augum verið hafin
yfir annað land, varða síðan
hinum stirnuðu vonum veginn
í kirkjugarðinn.
Húsfreyjan á Gilsbakka er
látin. Þeir eru aðeins tveir í kot-
inu, feðgarnir, og þeir eru ekki
sammála um framtíðina frekar
en þeir Einar og Tómas í Kotinu,
sem raunar hefur reynzt meiri
framlkvæmdamaður en Ólafur.
Einar segir við föður sinn, að
þeir ættu að flytja í kaupstað.
Ólafur svarar „Þetta hafa menn
sagt, síðan kreppan byrjaði, og
nú, þegar féð drepst úr mæði-
veiki, kunna ungir menn eins og
þú engin önnur ráð en flytja“.
Og gamli maðurinn er harðá-
kveðinn í að þrauka. Þá er Tó-
mas ekki myrkur í máli. Hann
segir vig Einar: „Bölsýni í ung-
um mönnum er mæðiveiki and-
skotans.“.... En Einar breytir
ekki um skoðun. Hins vegar er
samband feðganna afar náið.
Lýsingin á því er eitt hið bezt
gerða og eftirminnilegasta í sög-
unni. Og ef til vill hefði Einar
ekki flutt, ef faðir hans hefði
lifað nokkrum árum lengur. En
hann veiktist skyndilega að syn-
inum fjarverandi — og er dáinn
þegar sonurinn kemur heim.
Harmi Einars — undir hálf-
hrjúfu yfirborði — lýsir skáldið
af mikilli og væmnislausri inn-
lifun. Stúlkan segir, þá er föðujr
hans ber á góma: „Ég veit, að ef
til em tveir staðir, góður og vond
ur, þá fer hann í þann stað, sena
er góður.“ Einar svarar: „Þá
verða þeir að sækja hann.“ Hún:
„Það getur verið.“ Einar: „Hann
var aldrei fyrir að trana sér
fram.“ Hún: „En mönnum einn
og honum er ætlaður staður.“
Einar: „En samt var hann ekki
að vinna sig í neina vist, þegar
þessu lyki.“ Hún: „Þannig eru
Framh. a bis 16