Morgunblaðið - 24.03.1964, Side 17

Þriðjudagur 24. marz 1964
MORCUNBLAÐIÐ
17
Verður Skaftafell gert að þjdðgarði?
*
Samtai við Asgeir Péturssori
um náttúruverndarráð
U M sl. áramót urðu for-
mannaskipti í Náttúruvernd-
arráði. Ásgeir Pétursson,
sýslumaður, sem verið hefur
formaður ráðsins frá því að
J»að tók til starfa á árinu
1957, óskaði að láta af for-
mennsku, en við tók Birgir
Kjaran, hagfræðingur. Af
þessu tilefni hefur blaðið rætt
við Ásgeir Pétursson og spurt
hann um þróun náttúruvernd
armála. Fer samtalið hér á
eftir:
— Hvenær var löggjöfin um
náttúruvernd sett?
— Lögin voru sett á Alþingi
árið 1956 og undirbúin af þeim
Ármanni Snævarr rektor og dr.
Sigurði Þórarinssyni. Samráð
var haft við dr. Finn Guðmunds-
son um frumvarpið, áður en það
var lagt fram. Þegar þeir félagar
hófu starfi sitt var ekki til al-
menn löggjöf um náttúruvernd.
Einstaka friðunarlög höfðu þó
verið sett. Lög um fuglafriðun,
lög er varða dýrafriðun, svo sem
lög um friðun hreindýra. Líka
höfðu verið sett friðunarákvæði
í lögin um lax- og silungsveiði
og lög sett, sem miða að friðun
tiltekinna hvalategunda. Að því
er varðar friðun gróðurfars má
nefna friðunarákvæði skógrækt-
arlaganna og lögin frá 1941 um
sandgræðslu og heftingu sand-
foks.
— Hafa ekkki einstakir staðir
verið friðaðir áður?
— Jú, Þingveilir voru friðaðir
1928 og lög voru sett á árinu
1940 um friðun Eldeyjar. í raun
inni gætir frekar náttúruvernd-
arsjónarmiða í þeim lögum, en
lögunum, sem ég nefndi áðan.
Þorrinn af þeim var miðaður
við önnur sjónarmið en náttúru-
vernd. Það sem hafði vakað fyr-
ir mönnum með setningu þeirra
flestra, voru almenn búhyggindi
og þá einkum að reyna að hindra
rányrkju.
— Hefur það ekki orðið til
tjóns að ekki skyldi hafizt handa
um það fyrr að setja náttúru-
verndarlög?
— Það kann að vera. En þó
er sennilega stætt á því að segja,
að brýn nauðsyn hafi ekki verið
á slíkri löggjöf fyrr en nú síð-
ustu áratugina. Því veldur strjál-
býlið. íslenzk náttúra hefur orð-
ið fyrir minni áhrifum af manna
völdum, en þekkist í flestum
löndum öðrum.
En þetta viðhorf hefur breytzt.
Vélamenningin hefur haldið inn-
reið sína hingað og gert mönn-
um léttara að hafa áhrif á nátt-
úru lándsins. Bættar samgöngur
hafa opnað náttúru landsins fyr-
ir fólki.
— Það er þá verið að vernda
landið fyrir mannfólkinu?
— Það má sjálfsagt orða þetta
tneð ýmsum hætti, en það er þó
rétt, sem liggur í spurningu
þinni, að forsendur löggjafarinn-
»r um náttúruvernd voru þær,
að hamla gegn spjöllum á nátt-
úrunni áf manna völdum. Það
hafa orðið miklar tæknilegar
framfarir í landinu til hagsbóta
fyrir almenning, en það verður
þó að gæta forsjálni við hagnýt-
ingu þeirra, svo að ekki hljótist
tjón af. Sjáðu til dæmis hvernig
sums staðar er umhorfs með-
fram vegum, sem jarðýtur hafa
ýtt upp. Auðvitað á að nota
tæknina eins og frekast er kost-
ur. Við skulum láta jarðýtu gera
vegi alls staðar, þar sem unnt er
og þar sem það borgar sig. En
•árin, sem ýtan grefur í svörð-
inn, ber að græða upp. Á þessu
er lílja vaxandi skilningur.
— Hvaða starfshættir eru við-
hafðir um náttúruvernd? Hvern-
ig ber slík mál að?
— Það eru ítarleg fyrirmæli
í lögunum um úrlausnir og með-
ferð náttúruverndarmála. Sú
skipan er á höfð að fyrsta úr-
lausnarstig slíkra mála er nátt-
úruverndarnefnd viðkomandi
héraðs eða bæjarfélags. Hvert
sýslufélag skipar þriggja manna
náttúruverndarnefnd. Tilsvar-
andi ákvæði eru um skipun
nefnda í kaupstöðum.
Það má segja að það sé aðal-
regla að skylt sé að bera mál,
sem náttúruverndarnefnd hefur
leyst úr, undir náttúruverndar-
ráð. Er þar annað úrlausnarstig
þessara mála. Þriðja úrlausnar-f
stig þeirra getur svo verið
menntamálaráðuneytið, og er
raunar skylt að bera mál undir
það, ef t. d. bætur vegna frið-
unaraðgerða nema hærri fjár-
hæð en kr. 20 þúsund. Ennfrem-
ur eru fyrirmæli í lögunum um
það að tilteknar friðlýsingar
koma ekki til framkvæmda, fyrr
en ráðherra hefur samþykkt þær.
— En hver eru svo helztu verk-
efni náttúruverndarnefndar og
náttúruverndarráðs?
— Helzta verkefni má segja
að séu friðlýsingar sérstæðra
náttúrumyndana, jurta og dýra,
sem máli skipta frá menningar-
legu sjónarmiði. Þá eru friðlýs-
ingar landssvæða, sem mikil-
vægt er að varðveita sökum sér-
stæðs gróðurfars eða dýralífs, í
því skyni að varðveita þau með
náttúrufari sínu og leyfa almenn
ingi aðgang að þeim. Má taka
lönd manna eignarnámi í þessu
skyni. Þá er það verkefni þess-
ara aðila að hindra óþörf nátt-
úruspjöll og jarðrask.
Það er í þessu sambandi rétt
að minna á það að náttúruvernd
arnefndum og ráði ber að ann-
ast tiltekið eftirlit með mann-
virkjagerð og raunar umgengni
úti í náttúrunni. Margt fleira
mætti upp telja en hér eru ekki
tök á því. Eitt er það þó, sem
þessir aðilar eiga að gera og
við höfum sjálfsagt hirt of lítt
um. Það er að skýra fyrir al-
menningi gildi náttúruverndar
og kynna mönnum þær reglur,
sem um þessi efni fjalla hér á
landi.
— En hvaða réttindi eða heim-
ildir veita þessi lög þá almenn-
ingi. Má fólk t. d. fara um lönd
manna án þess að eiga á hættu
að verða flæmt á brott?
— Já, mönnum er heimilt að
hafa þau not af landi annars
manns, svo sem til umferðar, sem
eiganda eru bagalaus. Þetta er
almenn regla. Það væri heldur
betur fjötur um fót náttúruskoð-
arans, ef hann mætti ekki kom-
ast úr ryki þjóðveganna til þess
að litast um. Það er líka einfald-
lega forsenda þess að menn geti
notið náttúru landsins, að þéir
eigi færi á því að dvelja frjálsir
á þeim stöðum er þeir kjósa.
Þetta er að vísu ekki með öllu
nýtt í lögum landsins. Forn lög
okkar hafa nokkur mjög at-
hyglisverð ákvæði um afnotarétt
manna af landi annarra.
Hitt er svo annað mál að vissu-
lega verður að gera þá kröfu til
þeirra, sem fara um land ann-
arra, að þeir ganga sómasamlega
um.
— Geta menn þá farið hvar
sem þeir vilja um lönd annarra,
án leyfis þeirra?
— Eg var að tala um aðalreglu.
Það er almennt leyfilegt að fara
um lönd annarra, án sérstaks
leyfis. Nánar má skýra þetta svo,
að almenningi er frjáls för um
landssvæði utan lögbýla. Þó er
umferð um óræktuð lönd mönn-
um frjáls og dvöl þar í því skyni,
að njóta náttúrunnar, að sjálf-
sögðu þó án þess að valda
skemmdum. Umferð um ræktað
land er háð leyfi landeigenda
svo og dvöl þar. En það geta
ekki talizt miklar takmarkanir,
svo sem til hagar í okkar víðáttu-
mikla landi.
— Fyj-sta málið, sem náttúru-
verndarráð fjallaði um, var gjall-
taka úr Helgafelli í Vestmanna-
eyjum til flugvallargerðar. Verk-
fræðingur ráðsins, Sigurður
Thoroddsen og jarðfræðingur
þess, Sigurður Þórarinsson, fóru
til Eyja og könnuðu aðstæður.
Sömdu þeir skýrslu um málið og
á grundvelli hennar var mál
þetta leyst þannig að heimilað
var að gjall yrði tekið úr gryfju,
sem fyrir var í fjallinu. Töldu
menn æskilegt að hrófla ekki
meira við þessu fjalli. Vegna
mikilvægra hagsmuna við mann-
virkjagerð, og þar sém ekki urðu
veruleg spjöll, var takmörkuð
gjalltaka leyfð í þessa tilteknu
framkvæmd. Þá ákvað náttúru-
verndarnefnd Reykjavíkur að
friða það sem eftir var af Rauð-
hólunum. Það var að vísu lítið.
En nokkrir voru þó óskemmdir.
Náttúruverndarráð samþykkti
síðan tilkynningu um friðlýsingu
hólanna, sem náttúruvættis og
var hún birt í Stjórnartíðindum,
eins og ráð er fyrir gert.
Grábrókargígar í Borgarfirði
eru sérstæðar og fagrar náttúru-
myndanir við alfaraleið. Var um
skeið farið að taka gjall úr Grá-
bók og var það orðið til stórra
lýta. Náðist samkomulag við eig-
endur um bótagreiðslur í sam-
bandi við friðlýsingu svæðisins
og var Grábrók síðan friðlýst.
í febrúar 1960 samþykkti nátt-
úruverndarráð að friðlýsa hvera-
svæðið á Hveravöllum. Þá hefur
ráðið fjallað um tillögur um frið-
lýsingar Þjórsárvera, Búðahrauns
og fleiri staða. Eldey var friðlýst
á árinu 1960. Leitaði ráðið áður
umsagnar náttúruverndarnefnda
Gullbringu- og Kjósarsýslu, sem
mælti eindregið með friðlýsing-
unni.
Náttúruverndarráð hefur tals-
vert rætt þá hugmynd dr. Finns
Guðmundssonar, að komið verði
upp rannsóknarstöð í náttúru-
fræðum við Mývatn, en sá stað-
ur þykir hinn ákjósanlegasti
vegna þeirrar fjölbreytni, sem
Mývatnssveit hefur upp á að
bjóða í gróðurfari og fuglalífi og
skilyrða til jarðfræðilegra rann-
sókna hinsvegar. Hefur dr. Finn-
ur Guðmundsson sérstaklega
kynnt sér aðstæður við Mývatn
í því skyni að leita eftir heppi-
legum stað fyrir slíka rannsókn-
arstöð. Einnig hefur þetta mál
verið rætt við fyrirsvarsmenn
þar heima í héraði. Þetta mál er
enn á athugunarstigi. Talið er ör-
uggt að erlendar vísindastofnanir
myndu hafa hug á því að taka
þátt í því að koma upp slíkri
rannsóknarstöð við Mývatn, því
Mývatn hefur gildi, sem fágætt
fuglavé, langt út fyrir ísland.
— Hefur nokkur athugun far-
ið fram af hálfu náttúruverndar-
ráðs á fuglalífi við Mývatn?
— Náttúruverndarráð leitaði á
sínum tíma til náttúruverndar-
nefndar S-Þingeyjarsýslu og ósk-
aði upplýsinga um fugladáuða við
Mývatn af völdum netaveiði í
vatninu. Barst ráðinu ítarleg
skýrsla frá Jóhannési Sigfinns-
syni bónda á Grímsstöðum við
Mývatn um þetta efni. Kom þar
fram, að mikið hefur borið á
fugladauða af völdum netaveið-
innar, en þó einkum eftir að far-
ið var að nota nælonnet. Þau
þarf ekki að taka upp til þurrk-
unar. í þessu erindi skýrði Jó-
hannes frá því að minkur muni
einnig eiga talsverðan þátt í
fugladauða við Mývatn.
Náttúruverndarráð þótti nauð-
syn á því að rannsaka nánar
hvern þátt nælonnetaveiðin á
raunverulega í vatninu og fékk
Arnþór Garðarsson, sem þá nam
náttúrufræði í Bretlandi, til þess
að rannsaka þetta nánar. Dvaldi
hann um tveggja mánaða t skeið
við Mývatn á vegum ráðsins.
Skilaði hann að því búnu ítar-
legri skýrslu um málið. Sú
skýrsla var birt í tímariti Nátt-
úrufræðifélags íslands. Gæti hún
orðið grundvöllur að verndarráð-
stöfunum í framtíðinni.
Ráðið hefur fjallað um ýmis
önnur mál, m.a. friðun Dimmu-
borga og Dverghamra, verndun
íslenzka geitastofnsins, hættu á
eyðingu arnar af völdum eiturs,
óheimil auglýsingaspjöld með
vegum úti, landspjöll af sand- og
malarnámi, uppblástur vegna
vegagerðar, gerð fræðslukvik-
mynda um náttúruvernd, útgáfu
náttúruverndarlaganna á ensku
og fleira.
— Hafið þið ekki fjallað um
skógrækt í náttúruverndarráði?
— Allmiklar umræður hafa
orðið í ráðinu um náttúruvernd
og skógrækt. Sýnist mönnum
sitt hvað í þeim efnum, enda líta
sumir þannig á að náttúruvernd
og skógrækt séu stundum and-
stæður, t.d. þegar um er að ræða
ræktun erlendra trjátegunda. Er
það byggt á því sjónarmiði að
náttúruverndarráðstafanir liggi
oft í því að verja tiltekin lands-
svæði fyrir hvers kyns ræktun
og varðveita landið með upp-
runalegum gróðri þess og dýra-
lífi.
Mér hefur alltaf fundizt að
þessi sjónarmið séu vel sættan-
leg. Virða ber skógræktarstarfið
því það miðar að því að klæða
okkar annars nakta land nýjum
gróðri. Hinsvegar er líka full
ástæða til þess að sporna gegn
því að erlendur skógur sé gróð-
ursettur hvar sem er. T.d. er
ástæðulaust að setja hann niður
á Þingvöllum. Nógir aðrir staðir
eru fyrir hendi, sem eru mun
betur fallnir til skógræktar.
— Að lokum, segir Ásgeir Pét-
ursson, ætla ég að minnast á enn
eitt málefni, sem miklar vonir
eru bundnar við. Það er að land
jarðarinnar Skaftafells í Öræf-
um verði keypt og gert að þjóð-
garði. Er þárna sérstæð og stór-
brotin náttúrufegurð. Bæjarstaða
skógur er einn hávaxnasti birki-
skógur landsins og annar gróður
er þar sérstaklega fjölskrúðugur
og þrbskamikill.
Náttúruverndarráð gerði þVl
einróma samþykkt um það að
stefnt yrði að því, að gera jörð-
ina að þjóðgarði. Hefur mennta-
málaráðuneytið fallizt á þá ætl-
un og samþykkt að jörðín yrði
keypt. Hefur síðan verið unnið
að þeirri framkvæmd.
Svo hagar til að alþjóðastofn-
un, The World Wildlife Fund,
hefur það á stefnuskrá sinni að
veita fé til kaupa á landssvæð-
um, sem áhuga er á að friða, en
fjárskortur hamlar að friðunar-
aðgerðir nái fram að ganga.
Þessi stofnun hefur af mikilli
rausn samþykkt beiðni. okkar um
750 þús. kr. framlag í framan-
greindu skyni, alveg kvaðalaust,
en með því skilyrði einu, að ríkið
eignist allt landið.
Ekki er fé þetta samt nægilegt
til kaupanna og er þess vænzt að
ríkisstjórn og Alþingi veiti heim-
ild til þess að gex-a megi fjár-
málalegar skuldbindingar til
þess að þeim verði lokið.
En svo er því yfirleitt farið,
að án stúðnings fjárveitinga-
valdsins, er lítið unnt að gera í
þessum efnum.
Viff.
Gunnar Vagnsson (ritari), Sigurður Þórarinsson, Finnur Guðmundsson, Ásgeir Fétursson (for-
maður), Eyþór Einarsson, Hákon Bjarnason, Sigurður Thoroddsen.