Morgunblaðið - 05.04.1964, Blaðsíða 10

10
MORCUNBLAÐIÐ
i
Sunnudagur 5. apríl 1964
I
ÞAÐ var blá kyrrð í fjallinu.
„Nú kembir fallega upp af
hnúkunum," sagði Pétur Otte-
sen, þegar við hittum hann á
hlaðinu á Ytra-Hólmi. Við
höfðum beðið svolitla stund
eftir honum. Hann hafði verið
úti í fjárhúsi eða niður á túni
að einhverjum störfum. Hann
var í verkamannafötum. „Ég
ætla að skipta um föt,“ sagði
hann, þegar hann gekk heim
á hlað, „ég hitti ykkur hjá
Guðríði.“
Við ókum heim að Guðna-
bæ á Akranesi. Þar býr Guð-
ríður Jónsdóttir. Hún er næst-
um því eins gömul og Akra-
fjall, hún er 100 ára í dag.
Þegar ég hitti hana í stof-
Guðríður Jónsdóttir
(Ljósm. Mbl. Ól. K. M.)
Þá veit ég að guð
tekur mig til sín
Guðríður Jónsdottir 100 ára í dag
unni þar á heimilinu, undrað-
ist ég tvennt: hvað hár henn-
ar var fallega hvítt í fléttun-
um — jafnhvítt hár hef ég
aldrei séð — og hvað hún var
rösk og ákveðin í tali. Dóttir
hennar sat hjá henni og hlust-
aði á samtal okkar. Hún brosti
stundum að hispursleysi móð-
ur sinnar.
í upphafi samtalsins
sagði Guðríður mér frá því,
hvernig hún, óvelkomin mann-
eskjan, var í heiminn borin.
„Ég er fædd á Mið-Fossum
í Andakíl," sagði hún. „For-
eldrar mínir voru Sigríður
Sigurðardóttir, ættuð úr Anda
kíl, og Jón Jónsson, bóndi
frá Fossakoti í sömu sveit. Ég
var óþarfabarn í heiminum.
Faðir minn var giftur maður
og bjó með konu sinni á
Fossakoti, sem var næsti bær
við Mið-Fossa, þar sem móð-
ir mín var vinnukona. Hún
var um tvítugt, þegar þessi
ósköp dundu yfir. Og ein-
hvern veginn var túngarður-
inn ekki það vígi góðs sið-
ferðis og kristilegs lífernis,
sem hann átti kannski að
vera. Vinnukonan, móðir
mín, ól dóttur og þótti síður
en svo til fyrirmyndar, eins
og á stóð. O-já-já, ég varð oft
vör við það fyrstu árin. En
Vilborg móðursystir mín, sem
bjó í Ausu, tók mig unga og
gekk mér í móðurstað. Hún
var ljósgeisli æsku minnar.
Ausa þessi er spöl frá Hvann-
eyri eins og maðurinn kannski
veit.“
„Þú þarft ekki að segja
blaðamanninum allt þetta,“
skaut dóttirin inn í samtal-
ið.
„Jú, jú, það stendur sem
satt er,“ sagði gamla konan
ákveðin og deplaði augum.
„Ég kom svei mér óþarfabarn
í þennan heim. Og nú er orð-
ið langt síðan. Hvað er að
óttast? Ég held þetta hafi oft
gerzt, að börn verði til með
þessum hætti. Og ég sé ekki
að heiminum hafi farið neitt
aftur í þeim efnum. Annars
var þetta ósköp vandaður
maður þar fyrir utan.“
„Hver?“
„Nú, en hann faðir rninn."
„Mér sýnist þú í aðra rönd-
ina vera fegin að hann skyldi
hafa gert þetta,“ læddi ég að.
„Nú af hverju þá, maður
minn?“
„Annars sætirðu ekki
hérna, Guðríður mín.“
„O, sei sei, það skyldi ég
aldrei þakka. Ég var stundum
að sneypa móður mína fyrir
þetta spor, en hún var létt-
lynd og sagði: „Það þýðir ekk-
ert að tala um þetta eftir á,
góða mín, og það gleymist fyrr
en varir.“ Og ég varð að við-
urkenna að það er margur frí-
viljinn."
„Manstu nokkuð eftir föð-
ur þinum?“
„Já, já. Honum þótti ekkert
vænt um st^lpuna, þangað til
hann missti heilsuna. Þá var
ég farin að geta ósköp lítið
hlynnt að honum sem vinnu-
kona og stelpa hingað og
þangað um sveitir. Þá kom ég
oft til hans í Fossakoti. En
hann varð ekki gamall maður.
Hann fékk bólguveikina í
fæturna, og missti þá sem
sagt. Það voru margir sem
fengu þennan sjúkdóm fyrr á
árum og bezt gæti ég trúað
að það hafi stafað af erfið-
inu, sem þá var alls staðar
eina lausnin á öllum málum.
Þá voru engir læknar í sveit-
inni, bara skottulæknar og
hómópatar, og þeir gátu lítið.“
„En móðir þín.“
„Hún, blessunin kom alltaf
til mín þar sem ég átti heima,
ef þannig stóð á, að hún kæmi
því við. Hún var mér alltaf
ekta góð. Hún giftist síðar
manni, sem Jón hét. Þau
bjuggu í Belgsholtskoti x
Melasveit.“
„Þú hefur verið rétt feðruð,
þó illa stæði á.“
„Ojá, þau höfðu dug til þess.
Og Ingibjörg, kona föður
míns, var mér ekki óalmenni-
leg. Faðir minn átti fimm
börn með konu sinni, allt
myndarkrakka og drengirnir
voru prýðilega hagmæltir. Jón
Magnússon Bláskógaskáld var
sonur eins af þessum hálf-
bræðrum mínum, eins og ég
verð að taka til orða, því
aldrei átti ég nema helming.
Börnin voru mér góð, en samt
var heldur lítið skipt sér af
stelpunni, og varla að manni
væru sýndir stafirnir. En þeg-
ar ég var komin í Ausu sýndi
sig, að stelpan var heldur
námfús. Mikil lifandi ósköp
langaði mig til að geta lesið.
Þá voru mér sýndir stafirnir
og síðan reyndi ég, fátækur
unglingurinn, að komast að
nieiningu orðanna. Það gat
verið dálítið stríð í þá daga.
Og þetta stríð var háð úti í
fjósi. Þar lærði ég kverið
mitt. Ég var látin stunda
beljurnar og mér líkaði það
vel, því mér þótti gaman að
skepnum. En fátæktin og
baslið alls staðar eins og á-
minning. Stundum sá þetta
vesalings fólk skugga á hverju
þili. Það var líka fátæktin að
minna á sig. Og hvað mundi
nú maðurinn segja, ef hann
vissi, að einasta öfundin sem
læddist inn í brjóst stelp-
unnar var dálítil minnimátt-
arkennd gagnvart þeim
stúlkum, sem fengu að læra
eitthvað hjá Pétri eða Páli.“
„En þú lærðir samt að
lesa?“
„Já, segjum það.“
„Og skrifa?"
„O, það var engin skrift.
Maður náði sér í hellublek og
fjöðurstaf, fór með hvort
tveggja út í fjós, skar stafinn
mjóan í endann og páraði svo
eftir öðrum stöfum. Það voru
sælustundir. Og hamingjan
hvít og björt eins og mjólk-
in í kúnum. Þegar ég var far-
in að geta lesið sögur og rím-
ur, þótti mér birta’ í fjósinu.
Og þegar ég var byrjuð að
lesa kverið og átti að læra
það, tók ég gjarna rímur með.
En auðvitað hefndist mér fyr-
ir að vera að svíkjast um,
kálfurinn náði í kverið og át
það. Þá var ég illa stödd eins
og mamma forðum.“
„Og hvað var nú sagt við
þig, Guðríður mín?“
„Ég var sneypt, auðvitað.
En húsbændurnir gáfu mér
nýtt kver. Manni leggst alltaf
eitthvað til. Kverið þótti jafn
ómissandi og maturinn,
kannski var það þess
vegna. En ég he’f alltaf verið
reglulega trúuð kona. Ég fékk
það góða frá Hallgrími Pét-
urssyni. Mér fannst það mega.
Ég hef ekki verið að hugsa
um neina hjáguði. Fólkið var
mikið sterktrúað í mínu ung-
dæmi og meira en nú er. Af
þeim sökum leið því að sumu
leyti betur en fólki í dag.
Það var trúin sem hélt líftór-
unni í fólkinu, meðan ísinn
var hvað mestur, maturinn
hvað minnstur og myrkrið
svartast. Þá voru tvær sólir á
lofti yfir íslandi, guð var önn-
ur. Þá var ekki upp. á annað
að hlaupa en hann. En tím-
arnir hafa breytzt að því leyti
að þeim fer fækkandi sem
þurfa á honum að halda. Fólk-
inu líður vel. Það þarf engan
guð lengur. En það verð ég
að segja, að ekki hefði stelp-
an viljað missa sína trú fyr-
ir eitt kíló af sykri, kaffilögg
eða danska skó, o-sei-sei-nei.
Og henni var ekki nauðsyn-
legt að hafa séð til að trúa.
Ég er fegin að ég skuli aldrei
hafa séð neitt, ég hefði orðið
svo hrædd. Myrkfælnin fylgdi
mér og hvíldi eins og ófreskja
yfir æsku minni. Þá vakti ég
yfir túninu og átti ekki lít-
ið bágt í myrkrinu."
Pétur Ottesen var nú kom-
inn inn í stofuna og seztur
hjá okkur. Hann hlustaði
einnig á gömlu konuna en gat
nú ekki orða bundizt.
„Það er áreiðanlegt að trú-
in var sterkasti þátturinn í
lífsbaráttu fólksins“, sagði
hann.
Gamla konan heyrði ekki,
heyrn hennar er farin að
dofna. Og hún hélt áfram án
þess að hika:
„Þá voru fleiri draugar,
mórar og skottur í hverri sveit
en fólkið sjálft, sér er nú hver
skelfileg vitleysan! Og nú er
það byrjað fyrir norðan. En
ég hef aldrei trúað á neitt
slíkt. Hitt veit ég, að það" er
margur óvandaður maðurinn
/ TaMun Qi'óuw saw
í henni veröld."
Nú fóru þau að ræða sam-
an Guðríður og Pétur. Þau
töluðu m.a. um hagyrðinga,
sem gengu ljósum logum í
sveitinni í gamla daga, Eyjólf
í Hvammi og Jónatan Þor-
steinsson, og rifjuðu upp
gamla húsganga. Guðriður
kunni nokkuð af vísum, en
vildi ekki fara með þær, þótti
þær ljótar. En Pétur var ekk-
ert að tvínóna við það. Hann
kyrjaði þessa vísu eftir Eyj-
ólf:
Kristín heitir kona flá,
kjafta beitir nöðrum,
sker og reytir meira en má
mannorðsfeiti af öðrum.
Meðan Pétur fór með þessa
vísu, hugsaði ég, að ekki
hafi verið undarlegt, þó haft
hafi verið á orði á þessum ár-
um, að enginn skyldi skáldin
styggja. En Pétur bætti við
vísuna: „Maður þessarar
konu, hressilegur náungi sem
Jón hét og var bóndi hér I
Borgarfirði, sagði einhvern
tíma, að kjafturinn á sér væri
á við snemmbæra kú — sem
var mesti bjargargripur á
heimili í þá daga.“
En nú þurfti Pétur að
bregða sér frá og þau kvödd-
ust. Við fáum kannski að
heyra meira frá honum síðar,
hann hefur lofað mér því. Og
það var ekki pólitískt loforð.
Þegar hann var farinn út
úr stofunni, sagði gamla kon-
an.
„Blessaður drengurinn hann
Pétur. í mínu ungdæmi var
mest talað um Jón Sigurðs-
son af stjórnmálamönnum. Og
þeim, sem eitthvert vit var í,
þótti hann gull. Ég hef alltaf
haldið mikið upp á sjálfstæð-
ið, en fjolla ekki sitt á hvað,
Ég gat kosið Pétur minn all-
an tímann sem hann var á
þingi, eða 43 ár, ef ég man
rétt. Þeir mega þá vera reiði-
lausir af mér í hinum flokk-
unum, kommúnistarnir og
hvað þeir heita. En það hef-
ur ekki verið hægt að snúa
mér. þrátt fyrir margar og
heiðarlegar tilraunir. „Að þú
skulir vera að kjósa hann Pét-
ur alltaf," sögðu þeir. Erx
stelpan var ekki fjöllynd I
þeim efnum. Og Pétur kaus
hún. Og þykir verst að geta
ekki haldið þvi áfram.“
„Voru einhverjir sem sögðti
að Jón Sigurðsson væri ekki
nógu góður?“ spurði ég.
„Já, sumir sögðu að hann
væri ekki eins ágætur og aðr-
ir fullyrtu. Það voru þeir,
sem voru grunnhyggnir. Et»
þeir voru fáir sem betur f '~.
Þá var mikið talað um J it
og hans starf í sveitinni. Og
þá talaði fólkið svona eins og
ég segi upp og niður um Dani.
En sjaldan var ein báran
stök í þá daga frekar en nú.
Þegar ég var á 9. ári dó Vil-
borg. Ég var svona óheppin.
En Árni, maður hennar, fékk
sér ráðskonur, hinar og þess-
ar eftir því sem gerðist, og
giftist auðvitað einni þeirri
að lokum. Hann var þrígift-
ur karlinn. Minna mátti ekki
gagn gera.“
Og Guðríður hlær hátt að
hugsun sinni.
„Ekkja ein var á Hvanneyri
sem hét Ingibjörg, og þangað
fór hann til að eiga hana.
Hann dvaldist þar heilt ár, en
þeim kom ekki ásátt.“
„Hvað hét sá sem fermdi
þig?“ spurði ég.
„Hann hét séra Janus.“
„Er hann ennþá lifandi?.* '
„Ha, lifandi?“
Og nú sló hún á lær sér og
hló. „Nei, hann er dauður,
maður minn.“
Og Guðríður reynir að skoða
Iþennan einkennilega mann,
sem situr við hlið hennar og
spyr svo fávíslega. Hún grillir
m