Morgunblaðið - 27.09.1964, Blaðsíða 9

r Sunnudagur 27. sspt. 1964
MORCUN BLAÐIÐ
9
Enskir stórkaupmenn með Rússum i Moskvu. Fremstir til vinstri standa Greville Wynne og
Oleg Penkovsky.
einkasamtöl við hann, en
hann spurði aðallega og lét
hinsvegar sem minnst uppi um
sjálfan sig. En einn morgun-
inn kom einn elzti maðurinn
í sendinefndinni minni til
mín og var í miklum æsingL
„Er það ekki óvenjulegt",
spurði hann, „að Rússar komi
í hótelherbergið til yðar, til
skrafs?"
Það var mjög óvenjulegt og
mig langaði að fá meira að
heyra. hað kom í ljós, að Pen
kovsky hafði komið í herberg
ið hans og beðið hann að ut-
vega sér einhver sambönd í
London, og taka af sér bögig-
ul til Englands. Hann varð
talsvert órólegur út af þessu
og kallaði á einn samverka-
mann sinn. Hann tók ekki
Iböggulinn, en tilkynnti þetta
yfirvöldunum þegar hann kom
heim.
I>áð sýndi sig, að þetta var
I þriðja sinn sem Penkovsky
hafði reynt að ná sambandi
við vestræna upplýsingaþjón-
ustu. Snemma árs 1960 hafði
hann gert samskonar tilraun
til að komast í samband við
mann úr kanadiskri viðskipta
sendinefnd, sem hafði á sín-
um snærum vélar til timbur-
iðnaðar og pappírsgerðar. Sá
neitaði líka að taka nokkra
sendingu og tilkynnti þetta
| yfirvöldunum. Samskonar til-
raun við ameríska klúbbinn í
Moskvu, skömmu síðar, reynd
i ist álíka áranigurslaus.
| Það var ekki fyrr en ég kom
til Moskvu tveimur mánuð-
um síðar að Penkovsky tókst
að ná sambandi — og þá fyrir
mína milligöngu.
1 Ég hafði nægan tíma til að
hugleiða allt þetta, fyrstu dag
ana mína í Lubyanka-fanigels
inu.
| Ég kom þangað réttum sól-
arhring eftir að mér hafði ver
ið rænt í Búdapest. Það var
dimmt. Ég hafði ekkert feng-
ið ofan í mig nema eitt epli
og glas af vatni. Þegar ég var
tekinn út úr bilnum, var ég
býsna dasaður. Mér var illt
og ég var- með svima eftir
höfuðhöggið.
I Það var farið með mig beint
í lyftu — úr stáli. Þetta var
ibýsna óhugnanlegt — líklega
það versta, sem ég hef kom-
izt í. f lyftunni voru tvö hólf
— það var gengið inn og þeir
opnuðu tvær litlar stálhurðir
að innra hólfinu, ýttu mér þar
inn, sneru mér við og læstu
síðan dyrunum. Rétt fyrir of-
an mig var gægjugat inn í
hitt hólfið, þar sem verðirnir
voru. Svo var lokað fyrir að
utan og ég hafði ekki aðra
birtu en lítið gat, beint uppi
yfir mér, þar sem mannsauga
horfði á mig.
Við fórum ýmist upp eða
niður og ég hafði enga hug-
mynd um, hvern fjandann
sjálfan var verið að fara með
mig. Loksins stönzuðum við á
stað, sem ég veit nú, að var
fimm hæðum undir yfirborði
jarðar (og þó eru til hæðir
ennþá neðar).
í>eir gripu f mig og tóku
mig út úr lyftunni — ég var
enn handjárnaðúr — og svo
gengum við eftir gangi. Ég
var settur inn í lítinn klefa.
Þar var bekkur. Raunveru-
lega var þetta fataskiptaklefi,
en það vissi ég ekki þá. Ég
hélt, að þetta væri klefinn
minn, því að ég hafði heyrt
getið um klefa í fangabúðum,
þar sem hvorki er haagt að
liggja né standa — og ég sá
þarna þennan bekk, sem ekki
var hægt að ligigja á og tæp-
ast að sitja.
I>á opnaði vðrðurinn dymar
og tók að öskra á mig. Hann
þenti á fötin mín. En ég hristi
höfuðið, því að ég skil ekki
nema lítið í rússnesku. Loks-
ins gripu þeir mig og fengu
mér stykki af óhreinni, brúnni
lútar.iápu og þá tók mér að
skiljast, að ég ætti að þvo mér.
Eftir steypibað í skítugum
krók þar sem.ryðgaður úðari
var í loftinu, fengu þeir mér
Ijótan jakka, einar nærbuxur
og skítuigar gallabuxur til að
fara í — en farið var burt
með öll mín eigin föt. Svo
var ég í þykksóluðum striga-
skóm, reimlausum — og sokka
laus var ég. t
Síðan var farið með mig i
lyftuna, upp margar hæðir og
inn í herbergi, þar sem kven-
læknir leit á meiðsli mín og
setti á mig nýjar umbúðir.
Svo var mér hrundið eftir
ganginum og inn á sjálft fanig
elsið — og^alltáf var verið að
opna og loka dyrum, og þarna
voru dimmir ganigar og járn-
hlið.
Mér var ýtt inn í klefa sem
var hræðilega auður, en þar
var rúm úr járnrenningum,
sem voru fjórðungur þum-
lungs á þykkt. Þetta var þungt
rúm — allt þarna var haft
svona þungt, til þess að eng-
inn einn maður gæti tekið það
upp og kastað því í fanga-
vörðinn. Og þetta var úr
gegnheilum málmi, sem lét
ekkert undan. Þetta var sér-
staklega vont fyrir mig, af
því að ég er með stálnagla
í fætinum, síðan ég lentí í
slysi í Odessa 1957. En það er
önnur saga.
Flöt dýna, einn koddi, eitt
teppi, kollur og borð — og þá
er upp talið það, sem þarna
var inni húsgaigna. Einnig var
þarna þó ein lítil hilla og einn
veggurinn var þakinn fangels
isreglum — öllum á rússnsku,
sem ég hefði nú ekki lesið
hvort sem var. Svo var gluggi
með grindum fyrir, sem ekki
var hægt að sjá út um. Og
auðvitað var nú vetur — 1962
— vetur, sem ruddi öllum met
um, ekki aðeins í Bretlandi,
heldur og í Rússlandi
Nístingskuldi
í Lubyanka er tæpast nokk
ur upphitun — aðeins ein lítil
Ungverski túlkurinn Pal
Ambrus. Höfundur tók mynd-
ina skömmu fyrir handtöku
sína.
pípa sem stendur út úr veggn
um. Þarna er aldrei meira en
hálfvolgt. Nú var kalt — níst
ingskalt. Glugginn var mjög
hátt uppi, það var tvöfaldur
gluggi ag með vírneti fyrir.
Ekki var hægt að sjá út um
hann og engin birta kom inn
um hann. Rafmagnsljósið lotg
aði dag og nótt. Yfir dyrun-
um var ein pera, og það var
mjög óþægilegt, af því að ég
varð að sofa þannig, að hægt
væri að sjá höfuðið á mér
gegn um gægjugatið — og
meðan ég svaf, skein bjart ljós
ið beint framan í mig. Drægi
ég teppið upp yfir höfuð, voru
fæturnir berir. Auk þess var
teppið gróft ag erti hörundið.
Ég varð að sofa með hendurn
ar ofan á teppinu og höfuðið
'bert. Einnig varð ég að snúa
mér til dyranna á meðan ég
át
Jæja, mér var nú ýtt inn í
þennan klefa og færð súpu-
skál — það var þunn kálsúpa,
með sneið af mjag dökku rúg-
brauði, sem var á þykkt við
samloku — fjórir þumlungar
á þykkt. Ég fékk engan hníf
en aðeins skeið, og svo bolla
af mjög þunnu te, sykurlausu
og mjólkurlausu. Ég fékk hálf
an annan sykurmola á dag, en
í þetta skipti fékk ég engan
sykur, af því að þetta var að
næturlagi.
Meðan ég át, var einhver
að horfa á mig gegn um gægju
gatið, en í því voru. eilífir
smellir, nótt og dag. Ég var
undir eftirliti seint og
snenima.
Það yoru tveir verðir í litla
ganginum þar sem klefinn
minn var. Einu sinni seinna,
þegar mér var leyft að fara
út í fangelsisgarðinn til að
raka mig, sá ég hverniig þess
ir verðir fóru að í hinum klef-
unum. Þessir tveir unnu sam-
an. Annar gekk að gægjugat-
inu oig lét smella í lokinu, en
gekk fram hjá, án þess að
gægjast. Þá kom hinn á mjúk
um skóm, tók frá gatinu, án
þess að láta smella í þvi, en
rétt ýtti lokinu frá hljóðlaust.
Þannig heyrði maður smell-
inn og síðan vörðinn ganga
burt, en þá kom hinn og gægð
ist vel og lengi.
Yfirheyrsla
Þegar óg hafði lokið úr
súpuskálinni — ég get varla
étið hana, svo andstyggileg
var hún — og svo lokið teinu
og rúgbrauðinu, hef ég lík-
lega sofið í járnrúminu. Það
næsta, sem ég vissi af mér
var að ég var vakinn, — eld-
snemma.
Það var farið með mig eft-
ir ganginum og óg leiddur fyr
ir hershöfðingja, varaofursta
og túlk, og nú var ég yfir-
heyrður í fyrsta sinn. Þetta
voru sömu mennirnir, sem ég
hafði séð í flugvélinni frá
Budapest.
Hershöfðinginn kunni ensku
en talaði hana aldrei við yfir-
heyrsluna nema þegar hann
varð vondur. Hannvar rúmlega
fimmtugur, stór rumur með
möng orðubönd á brjóstinu.
Hann var í mjög hárri stöðu,
reiknað — ég hafði aldrei séð
á rússneskan mælikvarða
svo tiginn mann í neinni skrif
stofu, eða stjórnarráði, sem ég
hafði komið í.
Varaofurstinn var aðalspyrj
andinn. Hann hafði á hendi al
mennu spurningarnar.
Ég verð að taka fram, að
túlkurinn olli ekki neinum
erfiðleikum. Hann reyndi al-
drei að spyrja — lét sér nægja
að túlka. Og þetta var mesti
kostur. Þetta virtist vera mjög
rólegur maður, og enskan hjá
honum var næstum fullkom-
in. Hann var miklu fremur
listrænn að innræti heldur en
af Lu'byanka-skólanum.
Ég vorkenndi honum stund-
um — það kann að láta skríti
lega í eyrum að segja, að hann
hafi haft samúð með mér, en
að minnsta kosti var hann
ekki mér andvígur. Hann gaf
mér einstaka vindling frá
sjálfum sér, oig einu sinni gaf
hann mér bók — „Karamazov
bræðurna“ eftir Dostojevsky.
Salurinn, þar sem frumpróf
in fóru fram, var mjög stór,
um 25 fet á lengd og 20 á
breidd. í rauninni var þetta
skrifstofa hershöfðingjans.
Þarna var teppi út í horn,
sem var mjög sjaldgæft í Sov
éthúsum og á fússneskan
mælikvarða hreinasta óhóf.
Þama var sjónvarpstæki og
geysistórt innanhússsímakerfi
eitthvað um 20 tökkum. Ekki
var neitt segulband sýnilegt,
en síðar varð mér það ljóst,
að þarna voru hljóðnemar, af
því að ég var alltaf settur
við sama borðið. Ég ákvað
því strax að fara mér varlega.
Þarna var stórt borð með
flókakiæði á og 20 stólum I
kring. Mangir stál-skjalaskáp
ar, allir lokaðir og læstir, og
nokkrir peningaskápar. Borð-
ið, sem hershöfðinginn sat við,
var gljáfægt ag á því ösku-
bakki úr silfri, og einn dag-
inn var á því Ronson-kveikj-
ari með gasi. Einu sinni gaf
hann mér Player's sígarettu,
en það var snemma á tíma-
bilinu. Hann virtist vera einn
heljarmikill karl, þessi hens-
höfðinigi.
Ég var vanur að sitja við
litla borðið andspænis borð-
inu hans. Dyr lágu út í snyrti
herbergið, þar sem ég tók eft
ir rafmagnsrakvél, af Phillips
gerð, sem stungið var í sam-
band hjá speiglinum. Þarna
var líka ilmvatnsúðari og dós
með hárfeiti. Einnig var kæli
skápur í þessu forherbergi.
Þung tjöld héngu fyrir stóru
gluggana, sem visu út að
strætum Moskvu, fimm hæð-
um neðar eða þar um bil. Það
var rétt hægt að sjá ofan á
húsaþökin. Ljósakróna hékk í
loftinu. Og svo auðvitað mynd
af Lenin. Stóri Bróðir var alls
staðar nálægur.
„Jæja, hr. Wynne....“
Yfirheyrslurnar stóðu dög-
um saman í þessum stóra sal
— tvisvar á dag, tvo tíma 4
mongnana og líklega þrjá síð-
degis.
„Jæja, hr. Wynne, þetta þýð
ir nú ekki neitt. Við erum
bara að eyða tíma okkar
beggja. Við vitum allt um
starfsemi yðar með Penkov-
sky. Hann er hérna og hefur
sagt okkur frá öllu, svo að
það er heimskulegt af yður að
igera sjálfum yður erfiðara
fyrir. Þér eruð á okkar valdi
og verðið að leysa frá skjóð-
unni“.
Ég var vanur að líta við og
segja: „Ég veit alls ekki um
hvað þér eruð að tala. Það
er heimskulegt. Hvað eigið þér
við? Er þetta rússnesk menn-
ing? Hvað er ég að gera hér?“
Og svo benti ég á örið eftir
höfuðhöggið í Búdapest.
Og hershöfðinginn var van-
ur að segja: „Vitanlega, hr.
Wynne. Við vitum, að þetta
var ekki rétt og svona erum
við ekki vanir að leika fanga
okkar. Þetta stafaði af mis-
skilningi; þér hefðuð ekki átt
að snúast til varnar í bílnum.
Ég heyri að þér hafið veitt
mótspyrnu, þegar þér voruð
tekinn fastur.“
„Afsakið, en ég veitti alls
enga mótspyrnu. Til þess var
ekkert svigrúm, skiljið þér.“
„En þetta voru ekki okkar
menn, hr. Wynne. Okkar
menn fara aldrei svona að. En
þetta er að eyða tímanum að
vera að tala við yður......“
Ég gerði ekki annað en
neita öllu, fyrstu 5-6 dagna.
„Ég veit ekki, um hvað þér
eiuð að tala“, sagði ég.
Eftir um það bil viku, fóru
þeir með mig út á ganginn
og sögðu: „Líttu á þetta!"
Þeir lögðu hönd yfir munninn
á mér og ég leit gegn um
gægjugatið inn í klefann. Þar
sat Penkovsky við borð og
var að skrifa með blýanti.
Hann var horaður og órakað-
ur. Hann leit hræðilega út
Þeir drógu mig aftur inn í
yifirheyrslusalinn. „Hvern
sástu þarna? Trúirðu sjálfur
að það hafi verið Penkovsky?"