Morgunblaðið - 07.10.1964, Page 8

8
MORGUNBLAÐIÐ
Miðvikudagur 7. okt. 1964
......................................................................
3 ' IH

„Flýttu þér burt
ÖLEG Penkovsky leit hræði-
lega út, þegar ég sá hann
gegn um gægjugatið á klefan-
um hans í Lubyankafangels-
inu í Moskvu. Ekki fór samt
hjá því, að ég þekkti hann
aftur.
Hann var næstum jafn-
aldri minn, fæddur 28. marz
1919, en ég þann 19. Auk þess
vorum við svipaðir að stærð
og vaxtarlagi. Hann var mjög
fjörlegur maður, bráðvel gef-
inn á ýmsum sviðum. Hann
hafði gott auga fyrir því
skringilega. Þótti gott vodka
og vín og sterkir drykkir, en
drakk sjaldan eða aldrei í
vinnutímanum. Ég sá hann
aldrei drukkinn. Hann fylgd-
ist mjög vel með öllu.
Hann bar sig hermannlega
oig hefur líklega verið svo
sem þumlungi hærri en ég,
u.þ.b. 5‘9“. Hann gekk hratt,
bar mikla umhyggju fyrir
hans — sumir í háum stöðum
— væru sama sinnis og hann
sjálfur. Eftir daga Stalíns
bjugigust þeir við breytingum,
og það fljótt, en hagkerfi lands
ins var mergsogið fyrir her-
menn og fallibyssur oig herút-
búnað.
Ég var ekki í minnsta vafa
um, að Penkovsky væri þetta
alvara og út frá því, sem ég
veit um ýmislegt annað, er ég
reiðubúinn að trúa þvi, að
menn í háum stöðum óska
sér ekki annars heitar en
frjálslyndari og skynsamlegri
lífskjara. Að vissu leyti var
hann eins og jökultindur, en
undir niðri var fjöldi manna
honum líkur.
Þegar ég fór til Moskvu
í desember 1960, með þessari
fyrstu sendinefnd, voru það
þeigjandi samningar, að rúss-
nesk sendinefnd skyldi koma
til Engiands oig heimsækja
Og þá sagði hann mér fyrst
um vonir sínar og ótta um
hag föðurlands síns og fram-
tíðaráætlanirnar, sem hann og
vini hans hafði dreymt um.
Ég samþykkti því nafnaskrá
Penkovskys og ég neyddist til
að segja fyrirtækjunum mín-
um, að þessi sendinefnd væri
dálítið öðruvísi en þau hefðu
búizt við. Að þetta væri rann
sóknarnefnd sérfræðinga, sem
kæmi aðeins til að líta á verk-
smiðjurnar og gefa síðan um
þær skýrslur.
Auðvitað vissi ég vel, hvað
Penkovsky hafði raunveru-
lega í hyggju í Englandi. Ég
tók við þessari einskisverðu
nefnd hans með augun hjá
mér, rétt til þess að gefa hon-
um tækifæri til að koma til
Vesturlanda, sem snöggvast
og ná sambandi við brezka og
bandaríska upplýsingaþjón-
ustu.
Oleg Penk
ovisky í
kokteilboði,
áður en
hann var
handtekinn.
i
| — það er verið að elta þig“;
s S
Annar þáttur rjosna-
sögðu Olegs Penkovskys
3 heilsu sinni og tók mikinn
3 þátt í líkamsæfingum. Hann
5 var alltaf að spyrja, hverniig
3 hann liti út, og var mjög leið-
3 ur yfir því, að hann var að
3 verða sköllóttur — notaði alls-
S konar hármeðul, sem voru ó-
3 fáanleg í Rússlandi. Hann
3 kunni vel við sig í kvenna-
3 hópi.
Penkovsky sagði mér, að
5 hann hefði verið alinn upp
3 á kommúnista vísu, hefði orð-
3 ið virkur félagi í flokknum,
3 gengið í rauða herinn og
3 gegnt þar störfum sem stór-
3 skotaliðsforingi í styrjöldun-
3 um við Mansjúríu-Japan, Finn
3 land og Þýzkaland. Ofursti
3 hafði hann orðið þrítugur.
= Faðir hans hafði barizt sem
3 liðsforingi í hvíta hernum í
3 byltingunni.
Penkovsky hafðl gengið að
3 eiga hershöfðingjadóttur, og
œ eftir að störfum hans í hern-
3 um lauk, vann hann fulla
3 vinnu í Öryggisþjónustunni og
3 gerðist njósnaforingi í vara-
3 hernum. Rússarnir löigðu sig
3 mjög í líma að neita þessu
3 við mig, og sögðu mér að ef
3 ég nefndi þetta á nafn fyrir
3 réttinum eða síðar, skyldi ég
3 verra af hafa. Penkovsky
3 hafði sýnt mér og fleiri vest-
= rænum mönnum embættis-
3 leig nafnspjöld og skilríki,
3 þar sem hann var talinn her-
3 njósnari. Þessvegna var það,
3 að hann gekk í þessa tækni-
5 vísindalagu nefnd. Það var
3 beinlínis til þess að hitta vest
3 rænar sendinefndir, hafa eftir
3 lit með þeim og ná í upplýs-
3 ingar frá Vesturlöndum.
Hann sagði mér, að augu
3 sín hefðu opnast þegar hann
3 fór til Istambul, sem aðstoðar-
3 hermálafulltrúi, árið 1947.
3 Þetta var í fyrsta sinn, sem
3 hann kom út fyrir landamæri
3 Rússlands. Eftir styrjöldina
3 var fjöldi Rússa af sama tagi
3 og hann, einkum þó i hernum,
3 sem óskuðu ekki endilega eft-
3 ir auðveldi á ameríska vísu —
3 það sem þeir vildu var frjáls-
3 lyndari sósíalismi, undir mild
= ari stjórn.
Hann var félagi í kommún-
3 istaflokknum. Hann sagðist
3 ekki vilja gefa það til kynna
= að hann væri að snúast gegn
H rússnesku þjóðinni og landi
3 sinu. En margir kunningjar
fyrirtæki og verksmiðjur. Á
því varð bið, svo að ég gekk
inn á það við fyrirtækin mín,
að fara aftur til Moskvu og
reyna að leiða þessa fyrir-
ætlun til lykta. Og þar varð
Penkovsky til að taka á móti
mér.
— Jæja, hr. Wynne, sagði
hann, — þér eruð hingað kom-
inn, af því að það hefur orðið
dráttur á þesari sendinefnd.
Jæja, við höfum sendinefnd,
ég hef sendinefnd, og ég er í
þann veginn að koma til Eng-
lands.
Ég spurði hann, hverjir
væru í þessari sendinefnd og
hann igaf mér skrá yfir þá.
Prófessor N.N...... hver er
hann? spurði ég.
— Já, prófessorinn. . Hann
er í Moskvu eins og er. Hann
hefur með radar að gera og
auþvitað langar hann að heim
sækja Jodrell Bank.
— Já, en ég er nú ekki að
selja Jodrell Bank, hr. Pen-
kovsky. Og hver er þessi.. . .?
— Hann er líka staddur í
Moskvu. Hann hefur áhutga á
reiknivélum.
— Já, en ég er ekki fulltrúi
fyrir nein reiknivélafyrirtæki.
í stuttu máli sagt var ekki
nema einn maður af átta, fyrir
neitt fyrirtæki, sem ég hafði
nokkuð með að géra.
Ég saigði við hann: — Ég
!get ekki tekið við þessiari
sendinefnd, þar sem hún er
óviðkomandi vörum þeirra fé-
laga, sem ég er með umboð
fyrir. Það er ætlazt til, að þið
komið og lítið á það sem ég
hef til sölu.
Þá sagði Penkovsky: — Af-
sakið, hr. Wynne, ég get bara
ekki útskýrt það, en ég verð
að koma til Englands. Ef þér
snúizt illa við mér, get ég
ekki farið. Ef til vill senda
þeir aðra sendinefnd, ef þér
gerið það, en þá get ég bara
ekki komizt.
— Ég vildi gjarnan, að þér
kæmuð, en hverju breytir
það? Þetta eru viðskiptamál,
sem hér er um að ræða.
Ég hafði auk þess að einu
leyti góða aðstöðu: Ég var
þegar hér var komið sögu
orðinn kunnuigur Austur-
Evrópulöndunum, þjóðum
þeirra og lifnaðarháttum, og
ég hafði nokkra hugmynd um
kvíðann, sem margir þar þjáð
ust af, vegna þess, að hann
hafði ég séð með eiigin aug-
um og milliliðalaust. Þess-
vegna komst ég í þetta sam-
band við Penkovsky, aðeins
vegna þess að ég var þarna á
staðnum, og svo vildi til, að
ég var rétti maðurinn á rétt-
um stað og stundu. Og ég
býst við, að flestir brezkir
kaupsýslumenn hefði farið
eins að, með sömu reynslu og
ég.
Það er vert að bæta því við,
með tilliti til ýmissa óábyrgra
sögusaigna, sem síðar komust
á kreik, gjörsamlega tilhæfu-
lausar, að allt þetta gerðist
fyrr en Portland njósnamálið
kom til sögunnar, og áður en
nokkur maður áf almenningi
í Bretlandi hafði heyrt nefnd
an náuniga að nafni Lonsdale.
Fyrsta samband Penkovskys
við Yesturlönd komst á
snemma árs 1960; sjálfur tal-
aði ég fyrst við hann í des-
ember sama ár; Portland-rétt
arhöldin voru ekki fyrr en
í marz 1961. Sú sögusögn, að
fangelsun mín hefði verið
framin af njósnakerfi Sov-
étríkjanna, til að tryggja
þeim, að Lonsdale yrði látinn
laus, hefur ekki við neitt að
styðjast.
Hann gapti bara
Ég tók á móti Penkovsky og
sendinefnd hans í flughöfn-
inni í London, og skömmu
síðar fór ég með Penkovsky
sjálfan til skrifstofu minnar.
Á leiðinni varð ég að koma
við hjá Harrod til að taka
þar bötggul, og ég tók Pen-
kovsky þangað inn með mér.
Þegar við fórum inn um
dyrnar þar, stanzaði hann
bara og gapti. Bak við hann
helltu strætisvagnar og leígu
bílar út farþegum. Fólk rudd-
ist inn og ýtti honum til hlið
ar. Og hann glápti á fatnað-
inn og vörurnar í verzluninni
og á fólkið, sem var að velja
og kaupa vörur, ábreiðurnar
sem voru á öllum gólfum, lýs
iniguna og andrúmsloftið yfir
leitt. Hann endurtók í sífellu
þessi orð: — O, þjóðin mín,
vesalings rússneska þjóðin
mín.
Rússneskir sendimenn til
Bretlands, hvort sem háir eru
eða lágir fá aðeins 2 pund og
5 shillinga í dagpeninga, fyrir
gistihúsvist (oig fæði), og svo
10 shillinga á dag í vasapen-
inga. Yfirleitt hafa þeir ekki
efni á neinu dýrara en gisti-
vistum eða ódýrum gistihús-
um í London, og þeir hafa
ekki efni á að taka leigu-
bíla eða fara í lejkhús —
ekki einu sinni að fara í búð-
ir svo að neinu nemi. Og það
er einmitt þetta, sem rúss-
nesk yfrvöld ætlast til.
Ég var einráðin í því, að
sendinefnd Penkovskys fengi
eitthvað betri viðtökur en
svona, og því lagði ég undir,
að þeir fengju sæmilega að-
búð í Mount Royal-hótelinu
við Marmarabogann og fyrir-
tækin mín greiddu mismun-
inn. Ég útskýrði fyrir þeim,
að við máltíðir í gistihúsinu,
þyrftu þeir ekki annað en
skrifa upp á reikninginn.
Sendinefndin kom á lauigar
degi. Á mánudagsmorgun,
þegar ég kom til að fara með
hana norður í land, dró gisti
hússtjórinn mig afsíðis oig
sagði mér, að nefndarmenn-
irnir hefðu allir afþakkað
morgunverð. Ég fann alla
nefndarmennina í einu her-
bergi, bogna kring um ferða
tösku með niðursuðumat í, þar
sem þeir voru að eta sardin-
ur úr dós. Að skrifa upp á
reikninig er næstum óþekkt
fyrirbæri í Rússlandi, og þeir
höfðu óttazt aukaútgjöld. Þeg
ar ég útskýrði fyrir þeim, að
allar máltíðir þeirra væru
borgaðar, átu þeir allt sem að
kjafti kom.
Við lögðum af stað norður
í bíl og fyrsti viðkomustaður
okkar var Sheffield. Enginn
nefndarmanna hafði komið
fyrr til Vesturlanda, og eng-
inn nema Penkovsky séð
enska sölubúð. í úthverfum =
Sheffield sáum við eina Wool 3
worth-búð og ég skipaði bíln- 3
um að stanza. Rússarnir gátu 3
alls ekki stillt sig. heldur 3
hlupu frá einu afgreiðsluborð- |§
inu að öðru — hlupu er bók- =
staflaga að taka — og keyptu 2
ódýra minjagripi, tannbursta, 2
greiður, plastpenna, blýant- 3
yddara, reglustikur, mynda- §j
ramma — allt í belg og byðu %
meðan nokkur aur var til. =
Ferð nefndarinnar heppnað 3
ist prýðilega. Fyrirtækin mín 3
gáfu hádagisverði, þar voru 3
ræður haldnar og fánar á lofti 3
— rauði fáninn og sá brezki 3
— og svo voru hvítu borðdúk 3
arnir, verksmiðjurnar og gjaf =
ir á hverjum stað handa öll- 3
um. Og allt þetta raunveru- 3
lega fyrir ekkert i aðra hönd 3
-— bara til þess að koma Pen- 3
kovsky til Bretlands.
Tómstundir
Hann var líka duglegri en 3
flestir; hann vildi gera allt og 3
skoða allt. Hann vildi fara á =
söfn, listasöfn, leikhús og 3
kvikmyndahús, fá að skoða 3
merkustu bygginigar og fara í 3
stórverzlanirnar. Hann hafði 3
engan sérlegan áhuga á verk- 3
smiðjunum, því vildi hann 3
ljúka af en eiga síðan við- =
ræður við „forustumenn."
En skemmtanirnar vildi ||
hann geyma sér til kvöldsins. 3
Þá langaði hann að dansa og 3
hann var sólginn í vínkrár og 2
næturklúbba. =>*
Seinna, þegar við vorum ^
saman í París, fórum við á ^
kabarettsýningar í Lídó og 3
Moulin Rouge. Þetta var í 3
fyrsta sinn sem hann hafði séð 3
svona glæsilegar sýningar, 3
með heila röð af kórstelpum, 2
því að slíkt hafa menn ekki 3
í Moskvu. — Hversvegna geta 3
Rússar ekki líka haft svona? 3
sagði hann. — Þetta er fjör- 3
ug og skemmtileg listgrein og 3
ekki eins alvarleg og ballett- 3
inn. 3
Eins og að líkum lætur, varð 3
hann að fara sér varlega í 3
Emglandi, þar sem hann var =
formaður sendinefndar. En í 3
gistihúsunum þar sem ég 3
hafði útvegað nefndarmönn- ||
um húsaskjól, kom ég því 3
svo fyrir, að þeir höfðu yfir- 3
Framhald á bls. 21
11
^uiiiiiiiiHiiiiiiiiiiiiiiHiiiniiiiiiiiiiiillHllliilliluillllllllllllllillllllllijlillllllllllllllllllllllllllllllilllllllllllllllllllllllllllllMIIIIIIIIIIIUIIIIUIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIllMllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllUlllltUIHIilllllllllHlllllllltllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllHIIU