Morgunblaðið - 06.03.1965, Qupperneq 15

Laugardagur 8. marz 1965
MORCUNBLAÐIÐ
15
60
ísl
n
togaraútgerðar
Hafnarfjarðaítogarinn Coot kom
til íslands 6. marz 1905
því
1 BAG eru liðin 60 ár frá
J»ví fyrsti togarinn í eign
íslendinga kom til íslenzkr-
ar hat'nar. Með tilkomu
hans var brotið blað í ís-
lenzkri fiskveiðisögu. Að
sönnu var togarinn Coot
ekkert glæsiskip á okkar
mælikvarða og teldist sjálf-
sagt í dag ekki hæfur til
nokkurrar notkunar. En
með honum tókst að sanna
að íslendingar gætu sjálf-
ir stundað togaraútgerð, þar
þyrftu þeir enga hjálp út-
lendinga og þessi sönnun
var það, sem til þurfti.
i Togaraútgerðin verður
síðan einn mesti fjáröflun-
aratvinnuvegur þjóðarinn-
ar, og það er kannski ekki
hvað sízt hún, sem gerir
það »ð verkum, að hægt
var að framkvæma atvinnu-
byltingu þá hér á landi,
sem fram hefur farið síð-
ustu áratugina.
I Á öllum tímuim hafa íslenzk-
ir atihafnamenn purft að berj-
ast við fulltrúa afturhalds og
þröngsýni og svo er enn í dag.
>eir sem eiga til að bera þá
víðsýni, sem til þarf til að
skynja þróun þá er hlýtur að
koma og verður að koma, hafa
jafnan haft hangandi um háls
sér bölsýnismennina, sem oft
í nafni mennimgar og þjóðbjörg
unar hafa barizt gegn sjálf-
sögðum nauðsynjamálum og
gera enn í dag.
togarar íslenzk fiskimið alveg
upp í landsteina án alls tillits
til fiskveiðilögsögu, enda eftir-
lit ekki á marga fiska. >á var
skipum, sem sigldu undir öðru
flaggi en hinu danska, óheimilt
að leggja afla hér á land. f>eir,
sem standa vildu fyrir tilraun
til fiskveiða á vegum ísLentd-
inga, höfðu ekki bolmagn til
kaupa á togskipum eða til þess
að hætta fé að neinu marki í
þessu skyni. Var því að ráði
að sendur var maður til Dan-
merkur til þess að fá þar
skip Leigt. f>að tókst ekki, þar
sem Danir viidu einungis selja
skip en ekki leigja. Þýðingar-
laust var að leita til annarra
landa vegna fyrrgreinds banns
við að leggja afla þeirra hér
á landi.
Björn Kristjánsson, alþingis-
til togarakauipa og varð
ekkert aðihafzt um sinn.
Þar kemur svo, að haustið
1904, eða hinn 28. september,
er haLdinn stofnfundur nýs
útgerðarfélags. Er hér um að
ræða fyrsta togarafélagið. Það
hlaut nafnið „Fiskveiðahiuta-
félag Faxaflóa“. Megintilgang-
urinn var að stunda fiskveið-
ar, einkum þorskveiðar með
botnvörpuskipi. Stofnfé varð
35 þúsund, skiptist í 35 þúsund
króna hluti er hljóðuðu á
nafn. Heimili félagsins og
Varnarþing var í Hafnarfirði.
Hliuthafar í hinu nýstofnaða
félagi voru þessir menn: Arn-
björn Ólafsson, Keflavík,
Björn Kristjánsison, aliþm.,
Reykjavík, Einar Þorgilsson,
útgerðarmaður, Hafnarfirði,
Guðmundur Þórðarson í Gerð-
um, Indriði Gottsveinsson,
skipstjóri, Reykjavík, Þórður
Guðmundsson, útgerðarmaður,
liann kútter. Er ti.ann var fast
að kauipum kominn suður í
Dover, fékk hann skeyti frá
Glasgoiw, þar sem þeir voru
þá staddir Einar og Björn
Kristjánsson. Voru þeir til þess
komnir að kaupa togara fyrir
hið nýstofnaða félag. Indriði
slóst nú í lið með þeim. Þeir
félagar nutu einnig ráðlegging
ar. Halldórs Sigurðssonar frá
Akranösi, sem hafði verið á
Vídalínstogurunum en fluttist
síðan til Englands og gerðist
skipstjóri á brezku.m togara.
Það varð að ráði að Coot var
keyptur (Coot-blesönd). Kost-
aði skipið 45 þúsund krónur
og var greitt út I hönd. Coot
var 12 ára gamallt skip, smíð-
að í Glasgow 1892. Hann var
98 fet á lengd, 150 rúmlestir
brúttó en 64 '/z lest netto.
Ganghraði skipsins var um 10
sjómílur á vöku. Hinn 2. marz
1905 lagði svo Coot af stað til
heimsiglingar undir skips-
stjórn Halldórs Sigurðssonar,
en Indriði Gottsveinsson var
stýrimaður. Heimsiglingin
gekk vel og kom skipið til
Hafnarfjarðar hinn 6. marz.
íslenzku blöðin gátu þessa
merkisatburðar á sínuim tíma.
Segir Þjóðólfur í því sam-
bandi að þýðingarlaust sé, að
amast við þessari veiðiferð
eða ætla sér að útrýma henni.
Eina ráðið sé að taka hana upp
og hagnýta sér haina, sem
bezt megi verð.
Skömmu eftir komu Coot til
Hafnarfjarðar var haldið á
veiðar. Var þá Indriði Gott-
sveinsson, sikipstjóri, en
Fyrsti togari í eigu Islendinga,
Hafnarfirðú
Um síðastliðin aldamót voru
gerðar nokkrar tilraunir til fé-
lagsstofnanna um útgerð tog-
ara, þar sem íslendingar áttu
hlut að máli, en skipin voru
útlend, sömuleiðis mestur hluti
áhafna, en aflinn verkaður
hér. Þessar tilraunir þóttu
ekki takast vel og vildu því
nokkrir menn ráðast í það fyr-
irtæki að taka á leigu skip
erlendis, sem að öllu leyti
væri mannað íslenzkri áhöfn
og rekið í tilraunaskyni af ís-
lendingum sjálfum. Um þess-
ar mundir skröpuðu erlendir
maður Gullbringu- og Kjósar-
sýslu, barðist mjög fyrir því á
þingi, að takast mætti að gerá
þessa tilraun, en sú barátta
varð án árangurs. Sú rýmkun
er til þurfti á löggjöfinni til
að hægt væri að taka utan-
ríkisskip á leigu, var ekki
heimiluð. Þetta skeði 1902.
Þrátt fyrir það, að þessir fram-
sýnismenn gætu fengið skip á
leigu og yrðu þar af leiðandi
að hætta við þessa tilraun,
voru þeir ekki með öllu af
baki dottnir. Fé skorti í þá tíð
Reykjavík og auk þess átti
þýzkur kaupmaður Holner að
nafni, nokkuð af hlutum
Björns Kristjánssonar, en
Björn var umboðsmaður hans
hér á landi. Stofnendur þess-
ir voru allt nafnkenndir dugn-
aðarmenn hér á landi. Indriði
Gottsveihsson er síðar varð
skipstjóri á Coot hefur sagt
frá kaupunum á fyrsta skipi
félagsins í Ægi.
Indriði hafði farið til Bret-
lands á vegum Einars Þor-
gilssonar, útgerðarmanns, í
þeim tilgangi að kaupa fyrir
Halldór Sigurðsson, fiskiskip-
stjóri. Útgerðin fyrsta vetur-
inn gekk ekki sem bezt og
ollu því fyrst og fremst smá-
vægilegar bilanir á vélakerfi
skipsins. Hinsvegar var aifli
allgóður, þegar hægt var að
stunda sjó. í upphafi fékkst
minna verð fyrir aflann af
togaranum en annan afla, og
stafaði þetta af þeirri land-
lægu trú að togcu-afiskur væri
mun verri en annar fiskur.
Skipverjar á Coot tóku hrns-
vegar brátt upp þann hátt að
verka vel aflann, blóðga hann
og salta vel. Kom því brátt
þar að greitt var jafn hátt
verð Pyrir þeirra afla sem
annan fisk.
Hásetar voru fyrst í stað
ráðnir upp á fast mánaðar-
kaup, 65 krónur á mánuði og
lítilsháttar hlutarbót í rusl-
fiski. Vorið eftir fyrstu ver-
tíðina íóru þeir fram á kaup-
hækkun og fengu 10 krónu
hækkun á mánuði en hlutar-
bótin féll niður.
Coot hélt um vorið til Eng-
lands til vélviðgérðar og auik
þess. voru þá ráðnir nýir vél-
stjórar, en illa hafði gengið að
fá þá hérlendis og þeir sem
fengust kunnu lítið til verka.
Fyrsta veiðiár hættir Coot
veiðum í októbermánuði.
Veiðitíminn hafði samtals ver-
ið 29 vikur og afli sem hér seg-
ir: 51 þúsund stórfiskar, 73
þúsund smáfiskar og 34 þús-
und ýsa. Til samanburðar má
geta þess, að aflahæsta skútan
hafði á sama ári með 27
vikna veiðitíma aflað 44 þús-
und stórfiska, 29 þúsund smá-
fiska og 17 þúsund ai ýsu. A
því skipi var 23 manna áhöfn.
MeðalafU þilskipa þetta ár
frá Reykjaivík var 30 þúsund
stórfiskur, 17 þúsund smáfisk-
ur og 9 þúsund ýsa. Af þassiu
má sjá, að afli togaranna er
þrátt fyrir ýmsa erfiðleika og
frátafir tvisvar til þrisvar
sinnutn meiri en þilskipanna,
en áhafnir þeirra voru allt að
því helmingi mannfleiri en'
togarans. Verðmæti þessa
fyrsta ársaifla Coot nam 54
þúsund krónum eða 9 þúsiund
krónum meira en togarinn
kostaði með veiðarfærum og
öllum útbúnaði. Hluthafar í
Fiskveiðahlutafélaigi Faxa-
flóa fengu 10% arð aif hluta-
bréfum sínum þetta ár. Var
nú sýnt orðið, þótt stutt væri
reynslan, að hér mátti reka
togaraútgerð hallalaust og
jafnvel gera sér von um álit-
legan arð.
Ekki verður annað séð en
að útgerð Coot giengi vel með-
an hennar naut við og stund-
um ágætlega. f desembermán-
uði 1908 henti það slys að
Coot strandaði við Keilisnes
og eru greinilegar lýsingar á
því í 'blöðum þess tíma. Coot
hafði verið á leið til Hafnar-
fjarðar með fiskiskútuna
Kópanes í eftirdragi, en hún
hafði verið til viðgerðar í
Reykjavik. Vildi svo illa til
að dráttartaug slitnaði og
flæktist um skrúfu Coot, svo
bæði skipin ráku bjarglaus á
land upp. Mannbjörg varð úr
báðum skipunum.
Þannig endaði fyrsti togar-
inn í eigu íslendinga stuttan
æviferil sinn hér við land.
Hann var, sem fyrr segir, lítill
og ekki til veiða á djúpmið-
um, en honum hafði takizt að
sanna, að íslendingar gátu
sjálfir gert út togara og haft
af útgerðinni arð. Með honuim
hefst íslenzk togaraútgerð,
sem ástæða er til að fagna á
þessum tímamótum nú í dag.
Gömul og ný stofublóm
FLESTAR húsmæður hafa mikla
iskemmtun og ánægju af því að
sýsla við ræktun stofublóma,
enda veitir fátt heimilum hlý-
legri svip, en vöxtulegur og vel
hirtur blómagróður.
Árlega, þegar líða tekur á vet-
wr mun það venja margra hús-
mæðra að fara á stúfana og
kaupa sér eitíhvað af stofublóm-
um, ýmist til þess að bæta í
skörðinn fyrir plöntur, sem
kunna að hafa farið illa í skamm
deginu, eða til þess að eignast
nýjar tegundir, sem virðast álit-
leg'ar til ræktunar. Á undanförn-
um árum hefur fjölbreytni í
stofublómum aukizt mjög mikið.
Sú aukning hefur þó almennt
orðið meiri á sviði grózkumikilla
blaðfagurra plantna, sem blómg-
ast lítið, heldur en þeirra, sem
viijugar eru tii að skarta blóm-
fegurð sinni. Sést þetta bezt á
því, að margar gamlar og góðar
blómaplöntur, sem algengar voru
hér á hinum fyrstu árum ylrækt-
ar, hafa ekki sézt á heimilum um
langt skeið. Það er því kærkom-
in tilbreyting að sjá vísir um það
nú í blómaverzlunum, að sumar
af þessum góðu og viljugu blóm-
plöntum eru að skjóta upp koll-
inum á ný, eins og t.d. primulu-
tegundirnar kewnsis, malacoides
og sinensis.
Þar sem gera má ráð fyrir, að
margir yngri blómaunnendur
meðal húsmæðra kannist lítið við
tegundir þessar og ræktun þeirra,
skal þeirra getið í örfáum orðum:
PrimuLa hefur hlotið heitið
lykill á íslenzku. Primula kew-
ensis er kölluð gulllykill, Prim-
ula malaeoides kailast stofulykill
og Primula sinensis kallast kína-
Cineraria
lykill. Allar eru tegundir þessar
jurtkenndar, hafa grunnstæð
blöð og eru mjög blómsælar.
GuIUykill ber gul blóm frá því
snemma á vetri, og standa blóm-
in lengi. Blöð hans eru oftast
mélug, eins og algengt er um
ýmsa lykla.
Stofulykill ber f jöldamörg smá
blóm, er standa í þéttum kröns-
um á stöngtinum. Eru blóm hans
ýmist hvít, bleik, rauð eða rauð-
bleik á lit.
Kinalykill er með stór blóm
og eru krónublöðin ýmist heil
eða kögruð á jöðrum, og í marg-
víslegum litbrigðum.
Allar þessar tegundir eru
skemmtilegar og auðræktaðar
blómplöntur sé eftirfarandi at-
riða gætt: Þær mega ekki standa
í miklum hita, t. d. má ekki stað-
setja þær við miðstöðvarofna.
Þær þurfa góða birtu, en þola
illa sterka sól. TiL dæmis væri
suðurgluggi óheppilegur staður,
en vesturgluggi aftur góður.
Þær þurfa jafnan raka, en þola
þó ekki að vatn sé látið standa
á undirskálinni. Lyklar blómg-
ast allir lengi sé vel að þeim
búið, og það skal tekið fram, að
þeir valda ekki útbrotum.
Önnur blómjurt sem blómgast
um svipað leyti og Lyklar er sól-
brúður eða cineraria eins og hún
mun oftar kölluð. Sólbrúður ber
stóra og mjög litskrúðuga blóm-
sveipi í flestum litum. Sólbrúður
þarf vel hlýtt pláss en þolir illa
sterka sól. Þörf fyrir vatn er
mikil og gott er að úða yfir hana
við og við.
öllum þessum tegundum er
fjölgað með fræsáningu en ráð-
legast er að kaupa ungar plöntur
í blómaverzlunum.
Óli Valur Hanssson.