Morgunblaðið - 23.03.1965, Qupperneq 19

íriðjudagur 23. marz 19S5
MORCU N BLAÐID
19
— Orkufrekur
Framhald af bls. 17
ugt er, framleitt úr bauxíti, sem
fyrst er breytt í alúminíum-oxíd,
en alúminíum-oxídinu er síðan
breytt í alúminíum með rafgrein-
ingu. Við breytingu bauxíts í
alúminíum-oxíd þarf allmikla
Ihitaorku og var sú framleiðsla
áður fyrr venjulega staðsett, þar
sem ódýr kol voru fyrir hendi.
Nú hefur hins vegar tekizt að
spara hitaorku við þessa fram-
leiðslu, svo að það er farið að
borga sig betur að byggja alú-
miníumoxíd verksmiðjur nálægt
bauxítnámunum, en með því
sparast mikill flutningskostnað-
ur, þar sem alúminíum-oxídið er
helmingi fyrirferðarminna en
bauxít. Þannig hafa tæknifram-
farir gjörbreytt staðsetningarvið-
horfum í þessari framleiðslugreiri.
Það má til gamans geta þess hér,
að það hefur verið athugað, hvort
það mundi borga sig að fram-
leiða alúminíum-oxíd úr bauxíti
hér á landi, með aðstoð jarðgufu.
SMiðað við orkuþörfina fyrir 15-
20 árum hefði þetta tvímælalaust
bórgað sig, enda komu þá full-
trúar frá Swiss Aluminium hing-
að til lands til þess að athuga
þetta mál. Nú hefur hins vegar
tekizt að lækka gufuþörfina svo
mikið, að það mundi ekki bonga
sig að flytja bauxít hingað til
lands til vinnslu, jafnvel þótt
gufan væri alveg ókeypis.
Um síðara stig framleiðslunn-
ar gegnir öðru máli. Til hennar
þarf geysimikla raforku, og enn
eem komið er virðist orkukostn-
aðurinn mikilvægasta atriðið
varðandi staðsetningu á alúminí-
umbræðslum. Stafar þetta m.a.
af því, að bauxítnámur, sem
hingað til hafa verið notaðar, eru
kjarnorkan. Hingað til hefur hún
reynzt dýrari en kol og jarðgas,
en það er álit flestra sérfræðinga,
að framleiðslukostnaður kjarn-
orkustöðva muni fara jafnt og
þétt lækkandi, jafnvel svo að
hann nálgist ódýra vatnsorku eft
ir einn til tvo áratugi.
Ef þessi þróun heldur áfram,
er líklegt að alúminíumframleiðsl
an færist með tímanum annars
vegar til markaðslandanna, en
hins vegar til þeirra svæða, þar
sem hráefsið er fyrir hendi. Ef
hægt er að framleiða ódýra raf-
orku nálægt bauxítnámunum
mundi það tvímælalaust reynast
hagkvæmasta framleiðsluaðferð-
in. Hins vegar verður engu spáð
um það, hve fljótt þróunin muni
falla í þennan farveg.
Annað atriði, sem hefur áhrif
í þá átt að rýra samkeppnisað-
stöðu landa með ódýra vatnsorku,
eru þær tækniframfarir, sem sí-
fellt eiga sér stað í alúminíum-
bræðslu. Með bættum aðferðum
hefur raforkuþörf við framleiðslu
á einu kg. af alúminíum lækkað
á 10 árum úr rúmlega 20 kwst.
ofan í 15 kwst. Telja má víst, að
þfessi þróun haldi enn áfram um
stund, en þó er varla talið hugs-
anlegt, að raforkuþörfin fari
nokkurn tíma niður úr 11-12
kwst. á kíló af alúminíum. Slík
lækkun mundi þó verða til þess,
að ódýr raforka mundi vega
miklu minna en áður varðandi
staðsetningu á alúminíumbræðsl-
um.
Af þessum athugunum öllum
má draga tvær meginályktanir.
í fyrsta lagi er alúminíum-
bræðsla sú grein orkufreks iðn-
aðaf, sem langlíklegast er, að
upp geti risið hér á landi á næstu
árum. Hefur þetta reyndar feng-
izt áþreifanlega staðfest í því, að
hendi, koma e.t.v. aldrei aftur
upp í hendur okkar.
Alúminíumbræðsla á fslandi
Að loknu þessu almenna yfir-
liti mun ég nú snúa mér að því
að ræða nokkur meginatriði varð
andi þær áætlanir, sem nú liggja
fyrir um byggingu alúminíum-
verksmiðju hér á landi. Um þetta
mál hafa að vonum örðið miklar
umræður og er ekki að furða,
þótt .sitt sýnist hverjum í þessu
efni sem öðrum. Inn í þetta flétt-
ast m.a. umræður um það, hvort
hættulegt muni vera að leyfa
flutning erlends fjármaigns inn í
landið í svona stórum stíl. Eg vil
ekki blanda mér í þær pólitísku
deilur, sem þessu eru samfara.
Hins vegar vil ég benda á það,
að aldrei hefur komið til mála að
veita hinum erlendu aðilum nein
ótakmörkuð réttindi til atvinnu-
reksturs hér á landi, heldur yrðu
gerðir við þá samningar um til-
tekið árabil, er kvæðu skýrt á um
réttindi þeirra og skyldur. Slík-
an samning yrði að leggja fyrir
Alþingi til staðfestingar, og
mundi hann því ekki á nokkurn
annan hátt opna öðrum erlendum
fyrirtækjum leið inn í íslenzkt
atvinnulíf án vilja íslendinga. Við
eigum hér að visu í skiptum við
öflugt fyrirtæki á heimsmarkaðn
um, en það er í eigu og undir
stjórn Svissléndinga, hlutlausrar
smáþjóðar, sem sízt er líkleg að
sækjast eftir áhrifum hér á landi.
Hér skiptir mestu, að vel sé frá
öllum samningum gengið, svo að
sem minnstar deilur þurfi að vera
um það í framtíðinni, hver sé rétt
ur hvors aðila um sig.
• Sú skoðun hefur einnig víða
komið fram, að í fyrirætlunum
um alúminíumbræðslu hér á
landi og stórvirkjanir komi fram
hér á landi 30 þús. tonna alúm-
iníumverksmiðju, er fengi orku
frá nýrri stórvirkjun við Búrfell
í Þjórsá. Slík alúminíumverk-
smiðja yrði líklega staðsett við
Straumsvík fyrir sunnan Hafn-
arfjörð, en þar eru samgönguað-
stæður góðar og tiltölulega ódýrt
að sjá fyrir hæfilegri hafnarað-
stöðu fyrir verksmiðjuna. Allt
útlit er nú fyrir það, að alúmin-
íumverksmiðjan yrði stækkuð
mjög fljótlega upp í 60 þús.
tonna ársafköst, enda getur 30
þús. tonna verksmiðja tæplega
talizt samkeppnishæf stærð. Gert
er ráð fyrir því, að samið yrði
við svissneska fyrirtækið um
föst raforkukáup til a.m.k. 25 ára,
hvort sem fyrirtækið þarf á raf-
orkunni að halda eða ekki.
Mundi 30 þús. tonna verksmiðja
þurfa um 55 þús. kw orku, en
orkunotkun mundi vera um 450
millj. kwst. Fyrir 60 þús. tonna
verksmiðju mundu þessar tölur
Vera helmingi hærri, svo að 60
þús. tonna verksmiðja mundi
taka 110 þús. kw af 210 þús. kw,
sem framleidd yrðu í hinni nýju
Búrfellsvirkjun.
Hagnaður af stórvirkjun
Þegar meta skal efnahagsleg
áhrif af byggingu alúminíum-
verksmiðju hér á landi, er eðli-
legast að byrja á raforkumálun-
um. Hina hagstæðu þróun í öfl-
un raforku fyrir þéttbýlissvæðin
á Suð-Vesturlandi undanfarna
þrjá áratugi má að verulaga leyti
þakka hinum óvenju hagstæðu
skilyrðum, sem Sogið hefur upp
á að bjóða til virkjana í hæfi-
lega stórum áföngum. Nú er
hinsvegar svo komið, að Sogið
er að kalla fullvirkjað, svo að
leita verður nýrra leiða til þess
að fullnægja vaxandi raforku-
þegar í upphafi, svo að komizí
yrði hjá stórhækkun raforku-
verðs, á meðan virkjunin væri
að litlu leyti nýtt. Hins vegar
mundi raforkusamningur við raf-
orkufyrirtækið greiða mjög fyrir
fjáröflun til virkjunarinnar og
tryggja nægan erlendan gjaldeyri
til þess að standa undir öllum er-
lendum lántökum til hennar.
Niðurstaðan hefur því orðið sú,
að raunverulega væri aðeins um
tvo raunhæfa kosti að velja í
raforkumálum á næstu árum,
annars vegar smávirkjanir, en
hins vegar stórvirkjun við Búr-
fell ásamt byggingu alúminium-
verksmiðju. Rétt er að reyna að
gera sér nokkra grein fyrir fjár-
hagslegum mismun þessara
tveggja leiða.
Ef við lítum á stofnkostnað,
þá mundi 210 þús. kw Búrfells-
virkjun ásamt stækkun vara-
stöðva kosta rúmlega 1700 millj.
kr., en virkjunin mundi líklega
verða byggð í 3—4 áföngum á
átta árum. Af framleiðslugetu
stöðvarinnar mundi rúmlega
helmingur, eða 110 þús kw,
verða notuð í þágu alúminíum-
verksmiðjunnar, en árlegar
tekjur af sölu raforku til hennar
mundu samkvæmt því verðalagi,
sem um hefur verið talað,
nema um 100 millj. kr. á ári, en
orkusölusamningurinn mundi
verða í erlendum gjaldeyri. Ef
við reiknum með því að greiða
stofnkostnað raforkuverðsins
niður til fulls á 25 árum með
6% vöxtum, mundi slíkur raf-
orkusölusamningur standa undir
rúmlega % stofnkostnaðarins.
Það þýðir með öðrum orðum,
að íslendingar mundu fá í sinn
hlut 100 þús. kw orkuver fyrir
600 millj. kr. eða tæplega 6
þús. krónur á hvert kw. Verði
Stöðvarhús Búrfellsvirkjunar þeirrar, sem ráðgerð var þegar Einar Benediktsson lagði mest kapp á að koma upp virkjun í Þjórsá. Norðmaðurinn Sætersmoen, sem
hér var við rannsóknir 1915—1917 gerði þá, ásamt fleiri verkfræðingum og arkitekt, þessa stórkostlegu virkjunaráætlun við Búrfell, á sama stað og nú er áformað
að virkja, en stöðvarhúsið átti að staðsetja á ofurlítið öðrum stað en nú.
flestar í löndum, þar sem lítil eða
engin ódýr orka er fyrir hendi.
Hefur því bongað sig að flytja
alúminíum-oxídið til landa, eins
ög Kanada og Noregs, þar sem
orka er mjög ódýr, frekar en að
vinna það nálægt hráefnisnám-
unum. Það hefur heldur ekki
6kipt miklu máli, að alúminíum-
bræðslur væru staðsettar nálægt
inörkuðunum, þar sem alúminí-
um er mjög léttur málmur og
dýrmætur miðað við þyngd, svo
að flutningskostnaður verður til-
tölulega lítill á hinni fullunnu
vöru. Þessi þróun mundi þó hafa
gengið enn lengra, ef ekki kæmu
til tollar á alúminíum, en þeir
eru verulegir, bæði á meginlandi
Evrópu og í Bandaríkjunum. Hef-
ur því á báðum þessum svæðum
vaxið upp verulegur alúminíum-
iðnaður, þrátt fyrir hærri fram-
leiðslukostnað, en í þeim lönd-
um, þar sem ódýrust vatnsorka
er fyrir hendi.
Ýmislegt bendir til þess, að
gamkeppnisaðstaða landa með
ódýra raforku muni á þessu sviði
fara versnandi, eftir því sem
fram líða stundir. Hér kemur
einkum tvennt til. í fyrsta lagi
virðist bilið í raforkukostnaði
fara síminnkandi. Fyrir 10-20 ár-
um gátu Norðmenn og Kanada-
menn boðið raforku fyrir minna
en 10 aura á kwst., en þá kostaði
raforka frá kolakyntum og olíu-
kyntum stöðvum 25-30 aura á
kwst. Síðan hefur raforkukostn-
aður frá kolakyntum stöðvum
farið sífellt lækkandi, svo að
hann er sums staðar kominn nið-
ur fyrir 20 aura á kwst. Jafn-
framt hafa komið til ódýrar gufu-
stöðvar, er brenna jarðgasi. Enn
nýr keppinautur er svo kominn
fram á sjónarsviðið, en það er
þetta er eini orkufreki iðnaður-
inn, sem erlend fyrirtæki hafa
sýnt nokkurn áhuga á að koma
upp hér á landi. Hafa á undan-
förnum árum mörg helztu alú-
miníumfyrirtæki heimsins kann-
að aðstæður hér á landi meira
eða minna, enda þótt raunveru-
lagir samningar hafi aldrei kom-
izt verulega áleiðis fyrr en nú,
f öðru lagi er ljóst, að sam-
keppnisaðstaða landa með ódýra
orku hefur farið rýrnandi á und-
anförum árum bæði vegna tækni
framfara og lækkandi orkukostn-
aður annars staðar. Áburðarfram
leiðsla er þegar úr sögunni fyrir
íslendinga, og mörg rök benda
til þess, að það muni reynast
eftir því erfiðara að komast á
stað í alúminíumiðnaði, sem
lengra líður.
Af þessu tvennu hafa Norð-
menn dregið þá eindregnu álykt-
un, að þeim beri að legigja eins
mikla áherzlu á það, eins og
mögulegt er, að efla alúminíum-
iðnað sinn og fá erlend fyrir
tæki til þess að byggja alúminí-
umverksmiðju þar í landi, á með
an samkeppnisaðstaðan er sæmi-
lega góð. Hafa Norðmenn lagt
í gifurlegar virkjunaráætlanir til
þess að ná þess umarkmiði.
Ég er í engum vafa um það,
að okkur íslendingum beri að
draga sömu lærdóma af þróun-
inni, eins og Norðmenn hafa gert.
Ef við viljum, að hin mikla
ódýra orka íslenzkra fallvatna,
skapi grundvöll öflugra og fjöl-
þættara atvinnulífs hér á landi,
er í rauninni aðeins um eitt að
ræða, eins nú horfir, en það er
uppbygging alúminíumiðnaðar í
samvinnu við erl-enda framleið-
endur í þeirri grein. Og við meg-
um ekki gleyma þvi, að þau tæki
færi, sem nú kunna að vera fyrir
vantrú á þeim atvinnuvegum,
sem fyrir eru í landinu. Þessa
röksemd á ég því miður mjög
erfitt með að skilja. Hún virðist
byggjast á því að við lifum í
stöðnuðu þjóðfélagi, þar sem eng
inn geti vaxið, nema á annarra
kostnað. Þetta er fjarri öllu lagi.
Við búum þvert á móti í þjóð-
félagi, sem er í örri þróun á öll-
um sviðum, þar sem fólkinu fjölg
ar ört og kröfur þess til lífsins
eru sívaxandi. Og það hefur bein
línis orðið okkur til bjargar á
undanförnum áratugum, að fs-
lendingar eru ekki hræddir við
að leita nýrra leiða og auka fjöl-
breytni framleiðslu sinnar. Sjálf-
ur er ég sannfærður um, að þró-
un orkufreks iðnaðar hér á næstu
árum þurfi alls ekki að verða á
kostnað áframhaldandi uppbygg-
ingar annarra atvinnuvega þjóð-
arinnar, heldur geti hann orðið
til að styrkja heildina og þar með
orðið öllum til góðs.
f slíkum efnum má þó aldrei
byggja á fullyrðingum, hvorki
þeirra, sem eru með, né hinna,
sem eru á móti. Ef við ráðumst í
alúminíumiðnað og stórvirkjun
hér á landi er okkur skylt að
færa fullnægjandi rök að því, að
það muni verða til þess að
styrkja efnahag þjóðarinnar. Við
verðum bæði að gera okkur full-
komna grein fyrir þeim hagnaði,
sem slík þróun mundi hafa í för
með sér, en jafnframt huga vand-
lega að því, sem við kunnum að
fórna til á móti. Mun ég nú reyna
að gera þessum atriðum nokkur
skil.
Er þá rétt að byrja á því að
lýsa í örstuttu máli þeim áætlun-
um, sem nú liggja fyrir. Rætt
hefur verið um það við hið
svissneska fyrirtæki, að það reisi
þörf landsmanna.
í þessu efni virðist nú vera um
þrjá meginkosti að velja.
f fyrsta lagi að byggð verði röð
tiltölulega lítilla orkuvera svo
sem virkjunar við Efstadal 1
Brúará, Kljáfoss í Borgarfirði,
gufuvirkjun í Hveragerði og
meðalstór virkjun í Laxá. Slíkar
virkjanir mundu hafa þann kost,
að ekki þarf að ráðast í stóra eða
erfiða áfanga, en þær eru allar
tiltölul-ega dýrar á orkueiningu
miðað við stórvirkjanir.
í öðru lagi getur komið til
greina að ráðast í fyrsta áfanga
stórvirkjunar við Búrfell fyrir
innanlandsnotkun eina og án
alúminíumiðnaðar. Fyrsti áfangi
Búrfellsvirkjunar mundi hins
vegar óhjákvæmilega verða
mjög stór miðað við raforkuþörf-
ina í landinu, svo að ekki yrði
hjá því komizt, að raforkuverð
hækkaði mjög mikið fyrstu árin,
eftir að_ slík virkjun tæki til
starfa. Á hinn bóginn mundi
ávinningurinn síðar koma fram
í hagkvæmum stækkunarmögu-
leikum virkjunarinnar. Vegna
hins háa byrjunarkostnaðar
mundi reynast mjög erfitt að afla
fjármagns til slíkrar virkjunar,
sem mundi kosta um 850 millj.
kr. Hafa menn því komizt að
þeirri niðurstöðu, að ekki yrði
mögulegt að ráðast í slíka virkj-
un í náinni framtíð, svo að varla
væri um annað að ræða en smá-
virkjunarleiðina, nema mögu-
leikar til sölu á raforku til orku-
freks iðnaðar væru fyrir hendi.
Þriðja leiðin er svo stórvirkj-
un við Búrfell samtímis bygg-
ingu alúminíumverksmiðju. Með
henni er hægt að tryggja tvennt,
annars vegar nægan markað
fyrir raforku frá stórvirkjun
farin smávirkjunarleiðin mundi
stofnkostnaður á kw, miðað við
jafnlangan nýtingartíma, vera
um það bil tvöfalt hærri, ef mið-
að er við þær virkjunaáætlanir,
sem fyrir liggja.
Eftir nýjustu orkuspám mun-
um við þurfa þessa 100 þús. kw
viðbótarorku til að fullnægja
innanlandsþörf á næstu 10 árum,
en samkvæmt framangreindu
mundum við geta fengið hana
um 600 millj. kr. ódýrari í stofn-
kostnaði fyrir fyrir okkur sjálfa,
ef ráðizt er í stórvirkjun ásamt
byggingu 60 þús. tonna alúmin-
íumverksmiðju, heldur en ef far-
in er smávirkjanaleiðin. Það er
því enginn vafi á því, hve mikla
þýðingu þetta hefur fyrir þróun
raforkumála, og eftir að komið
er yfir byrjunarhjallann, mundi
þessi leið geta orðið til þess að
trytggja hvort tveggja, áframhald-
andi stórvirkjanir íslenzkra fall-
vatna og lægra raforkuverð en
ella hefði verið mögulegt. Úr
hinu verður framtíðin að skera,
hvort við viljum þá leggja meiri
áherzlu á lækkun raforkuverða
ellegar örari þróun í virkjunar-
málum og orkufrekum iðnaði.
Tekjur af alúminíumverksmiðja
Auk raforkukaupa mundu
tekjur af alúminíumverksmiðj-
unni vera fyrst og fremst skatt-
greiðslur og greiðsla fyrir vinnu-
laun og ýmsa aðra þjónustu, sem
verksmiðjan þyrfti að kaupa hér
innanlands. Áætlað hefur verið,
að skattgreiðslúr 60 þús. tonna
verksmiðju mundu nema yfir 50
millj. kr., á meðan verið er að
afskrifa hana, en hækka síðan
upp í a.m.k. 90 millj. kr. á ári.
Skattgreiðslur á vinnandi mann
í fyrirtækinu mundi því í upp-
Framhald á bls. 25