Morgunblaðið - 19.06.1965, Blaðsíða 8

8
MORGUNBLAÐID
L'augardagur 19. júní 1965
Það var sjálfs bjargarhvðtin,
sem úrslitum réði
Ræða dr. Bjarna Benediktsson-
ar, forsætisráðherra, 17. júní
PRÁ ÞVf að lýveldi var endur-
reist á íslandi hefur fullvalda
ríkjum fjölgað meira en um
helming. Enn erum við íslend-
ingar samt mannfæstir meðal
hinna Sameinuðu þjóða, búum í
tiltölulega stærstu landi og því,
sem var einna afskekktast mið-
að við fyrri tíðar samgöngu-
hætti. Þeir, sem óttuðust, að við
gætum ekki einir séð okkur far-
borða, gátu því bent á ýms rök
máli sínu til stuðnings, enda. var
það á sínum tíma ekki að
ástæðulausu sagt, að -endur-
reisn lýðveldisins væri tilraun,
se»n ósýnt væri, hvort standast
mundi til lengdar.
Á okkar dögum, þegar fleiri
þjóðir hafa fengið sjálfstæði en
nokkru sinni fyrr, hafa nokkrar
miklu fjölmennari en við misst
frelsi sitt og meira að segja
verið ógnað með algerri útrým-
ingu. Sízt veitir þessvegna af að
hafa alla gát á.
En tilraun okkar var ekki gerð
af fljótræði. Lengi hafði verið að
því stefnt, að þjóðin tæki sér
fullt frelsi á árinu 1944, svo sem
heimilt var samkvæmt ákvæðum
sambandslaganna. Atburðirnir
urðu þó ráðagerðunum skjótari.
Endurreisn lýðveldisins á árinu
1944 var einungis formleg stað-
festing á því, sem menn höfðu
neyðzt til að gera hinn 10. apríl
1940. Þá hafði dönskum stjórn-
völdum, raunar vissulega mjög
að óvilja sínum, reynzt ómegn-
ugt að fara áfram með þau af-
skipti af íslenzkum málum, er
þau höfðu áskilið sér samkvæmt
sambandslögunum. Þessvegna
urðu íslendingar, hvort, sem þeir
voru við því búnir eða ekki,
nauðungir viljugir, að taka um-
svifalaust allt vald yfir málefn-
um ríkisins í sínar eiigin hendur.
Réttlætingin á sérstökum ríkis-
eða þjóðréttartengslum við aðra
stærri þjóð hlaut frá íslenzku
sjónarmiði að vera sú, að þau
veittu okkar meira öryggi en við
sjáfir höfðum mátt til að tryggja.
Eftir að við urðum einir að sjá
okkur farborða, þegar meira
syrti í álinn en nokkru sinni fyrr,
þá gat ekki með nokkru móti til
mála komið, að við afsöluðum
aftur úr landinu því valdi, sem
við urðum að taka okkur á hætt-
unnar stund. Því fer víðs fjarri,
að endurreisn lýðveldisins á ár-
an af varnarleysi landsins stafar
miklu fremur af því, að einhver
vilji hrifsa landið til að gera héð-
an árásir á aðra, en að landkostir
freisti hans í sjálfu sér.
í nær 7 aldir töldu margfalt
mannfleiri þjóðir sig hafa rétt til
að setjast hér að og hagnýta gæði
landsins til jafns við íslendinga
sjálfa. Raunin var sú, að sárafáir
ílentust hér og á beim árum, þeg-
ar stórveldi Evrópu leituðu um
allar jarðir bækistöðva fyrir þá
þegna sína, sem töldu of þröngt
um sig heima fyrir, sóttist ekkert
þeirra eftir yfirráðum á íslandi
og áttu sum þeirra þó slíkra yfir-
ráða kost fyrirhafnarlaust. Flesta
■» " - '
Hætt er við að sökum allrar
aðstöðu verði aðrir en við þar í
fararbroddi. En velmegun okkar
er háð því, að við fylgjum þar
með. Þar er almenn menntun
frum-skilyrðið. Unnt ætti að
vera að gera þjóð okkar jafn-
menntaðri en nokkra aðra. Að
þessu ber að keppa. Okkur verð-1
ur ætíð örðuigt að afla framúr-
skarandi sérfræðinga, m.a. vegna
þess, að hér verða menn, ekki
sízt þeir, sem skara fram úr, að
sinna svo mörgu. En því meira
ríður á, að allir komist til nokk-
urs þroska, hver svo sem hugur
hans og geta stendur til.
Mikilsvert er að bæta aðbúnað
háskólans og fjölga þeim vis-
indagreinum, sem þar eru
kenndar. Ekki er samt minna
undir því komið, að hin almenna
menntun sé í samræmi við kröf-

Bjarni Benediktsson á svöl um Alþingishússins 17. júní
hefur fremur fýst til suðlægri og
frjósamari landa en íslands.
Sjálfir verðum við og að viður-
kenna, að ísland hefur lengst af
verið börnum sínum hörð móðir.
Fólksfjölgun varð hér lengi ekki
með eðlilegum hætti heldur
fækkaði fólkinu öldum saman.
Eftir lifði einungis harðger stofn
og óvæginn, sem ekki lætur sér
allt fyrir brjósti brenna. Enda er
ekki heiglum hent, hvorki að
standa yfir fé á íslandi í vetrar-
myrkri og veðurhörkum né sækja
þá héðan sjó. Harkan hefur þó
ekki haggað ást okkar á landinu,
heldur hafa menn löngum hugg-
að sig við þennan boðskap:
inu 1944 hafi byggzt á því, að Fjör kenni oss eldurinn, frostið
við vildum nota okkur neyð
sambandsþjóðarinnar. Það var
sjáífsbjargarhvötin sem úrslitum
réði. Þessu megum við ekki
gleyma, því að^öðru hvoru verð-
um við fyrir ásökunum, sem
hvíla á algerum misskilninigi
allra aðstæðna. Meiri hluti
danskra valdsmanna hefur hins-
vegar ætíð skilið, að það, sem
við gerðum, gerðum við af ríkri
nauðsyn. Þeir hafa nú enn á ný
sannað góðvild sína í garð ís-
lendinga með endursamþykkt
handritafrumvarpsins, sem við
kunnum dönsku þjóðinni inni-
legar þakkir fyrir.
Frábær framsýni Jóns Sigurðs-
sonar birtist meðal annars í því,
að hann gerði sér ljóst, að ísland
mætti ekki liggja óvarið. Eins og
nú háttar til, er okkur hinsvegar
sjálfum með öllu ómegnugt að
verja land okkar. Varnarskyld-
unni verðum við *ið fullnægja
með samningum við þá, er við
bezt treýstum og á þann veg, að
við leggjum fram okkar skerf til
tryggingar heimsfriðnum. Hætt-
oss herði
fjöll sýni torsóttum gæðum að ná,
bægi sem kerúb með sveipanda
sverði
silfurblár Ægir oss kveifarskap
frá.
En nú hefur nýtt landnám,
hagnýting tækni og þekkingar
gert ísland að lífvænlegu landi.
Enn höfum við þó hvengi nærri
notað lankosti til hlítar og er
það raunar furðulegt, að um það
skuli deilt, hvort virkja eigi
vatnsorkuna í svo stórum mæli,
að verulega muni um til aukins
atvinnuöryggis og hagsældar al-
mennings. Framfarir hvíla hvar-
vetna á því að leysa bundna
krafta náttúrunnar úr læðingi.
Þessi sannindi hafa aldrei verið
ljósari en nú. Síldveiðin undan-
farnar vikur og raunar síðustu
árin er glöggt vitni þess, hvernig
vísindi og tækni opna nýja mögu-
leika. Flestir telja þó, að menn
séu nú einungis við upphaf þeirra
gerbreytinga sem hin nýja vís-
indaöld muni hafa í för með sér.
ur tímánna, eins og nú er öflug-
lega að unnið. Því meira átak er
að fullnægja þessari þörf sem
yngstu kynslóðinni hefur farið
órt fjölgandi hin síðari ár.
En einnig í þessum efnum er
vandi' okkar um sumt meiri en
annarra, þar sem við verðum að
kenna unglingum okkar a.m.k.
einu ef ekki tveimur fleiri tungu-
mál en flestar aðrar þjóðir.
En dugir islenzkan ein þá ekki
fyrir þá, sem á íslandi ætla að
búa? Svo kunna einhverjir að
spyrja.
Tungan geymir í tímans straumi
trú og vonir landsins sona,
dauðastunur og dýpstu raunir,
darraðarljóð frá elstu þjóðum.
íslenzkt mál er sú guðsgjöf, sem
enginn íslendingur vill án vera.
„Það hefur voða-'þungar tíðir
þjóðinni verið iguðleg móðir,
hennar brjóst við hungri og
þorsta,
hjartaskjól þegar burt var sólin,
hennar ljós í lágu hreysi,
langra kvelda jóla-eldur,
fréttaþráð’r af fjarrum þjóðum,
frægðargaldur liðinna alda.“
Nú er íslenzkan einkaeign
okkar, frægðargaldur liðinna
alda, sem auðveldar okkur lifandi
skilning á darraðarljóðum elztu
þjóða.
Þessi eign er okkar mesta
stolt og fer því þó fjarri, að hún
sé metin af öðrum svo sem vert
væri. Þeim mun meira metum
við þá ræktarsemi, sem lýsir sér
endurteknum heimsóknum
Vestur-íslendinga til síns gamla
ættlands. Bjóðum við þann föngu
lega hóp þeirra, sem nú er hér
staddur, hjartanlega velkominn
og biðjum fyrir kveðjur til
frænda okkar og vina vestan
hafs.
Hvort sem aðrir meta íslenzk-
una eins og skyldi eða ekki,
minnkar það ekki gildi hennar
fyrir okkur.
,,Við tölum íslenzkt tungumál.
Við tignum Guð og landsins sál
og fornan ættaróð.“
Látum okkar gömlu menn-
ingu og kristnu fræði, sem mótað
hafa þjóðina í nær þúsund ár,
halda áfram að igera það í svipti-
byljum nútímans.
En þegar þær bókmenntir, sem
við teljum að öllu öðru fremur
gefi máli okkar gildi, urðu til,
þá var það ekki talað á íslandi
einu heldur með meiri eða
minni tilbrigðum hvarvetna þar
sem norrænir menn bjuggu, ekki
einungis um Norðurlönd, heldur
einnig víða á Bretlandseyjum og
allt austur í Garðaríki.
Sköpunarmáttur íslendinga
naut sín bezt á meðan tungan
greiddi þeim veg til annarra
þjóða og forðaði þeim þannig
frá einangrun. Hún varð síðan
hjartaskjól þjóðarinnar af því að
hún flutti boðskapinn um betri
heim utan við einangruðu hreys-
in á íslandi, heim sem íslend-
ingar áður höfðu þekkt af eigin
raun, þó að einangrun hinna
myrku alda útilokaði þá frá
honum. Tungan flytur okkur
þessvegna ekki boðskap um
æskileik einangrunar, heldur
nauðsyn samíkipta við aðrar
þjóðir, sem nú eru raunar óum-
flýjanleg, hvort sem við viljum
eða viljum ekki. Við varðveitum
bezt okkar ómetanlega arf með
því að hopa hvengi frá þeim
vanda, sem okkur er á herðar
lagður. Við eigum enn að biðja
þess sama og Einar prestur i
Garði gerði fyrir sonarsyni sín-
um, Skúla, er síðar varð land-
fógeti og mestur maður á íslandi
a 18 öld:
„Ég bið þess að þú megir læra
að þekkja heiminn, en að Guð
varðveiti þig frá heiminum“.
Haldgóð undirstöðumenntun
auðveldar hverjum og einum a3
neyta þeirra krafta og hæfileika
sem með honum búa. Framtak
og dugur einstaklingsins er for-
senda gæfu þjóðar-heildarinnar.
Vegna ólíks upplags verður al-
gerum jöfnuði seint komið á, en
bættur efnahagur hefur þegar
tryggt ag á eftir að tryggja enn
betur, að enginn þurfi að þola
neyð. Metin jafnast og furðu
fljótt á íslandi. Öll eigum við
sameiginlega forfeður skammt
aftur í öldum og munum eiga
sameiginlega afkomendur áður
en margar aldir líða. Aukin
þekking á lögmálum efnahags-
lífsins gerir nú mögulegt að ráða
við ýmsan vanda, sem áður
myndaðist óviðráðanlegur. Menn
verða einungis að vilja leita í
þeim efnum eins og öðrum. Mörg
af hinum gömlu deiluefnum
hjaðna, þegar Ijósi þekkingar-
innar er varpað á þau. Auðvitað
skapast ætíð ný úrlausnarefni,
sem mönnum sýnist sitt hverj-
um um.
En þó að við kýtum um dægur-
mál, þá skulum við minnast þess,
að,
„Þeir gjalda bezt sinn ,gamla arf,
sem glaðir vinna þrotlaust starf
til vaxtar vorri þjóð.“
Markmið okkar allra er hið
sama:
Heill og heiður íslands.
Öll viljum við leggja okkur
fram um, að til lýðveldis á ís-
landi varði aldrei hugsað sem til-
raunar, er hafi mistekizt, heldur
um alla framtíð sem lifandi veru-
leika, þar sem ísienzka þjóðin
hafi fundið gæfu sína.

r '

1 DAG kl. 4 verður opnuð í
Iðnskólanum eins konar minn
ingarsýning þýzka málarans
Oskar Just, en hann dvaldi
hér í sex ár og málaði þá
margar landslagsmyndir og
andlitsmyndir. Það er kona
Just, sem gengst fyrir þessari
sýningu hér, en hann bafði
lengi óskað sér að geta komið
myndum sínum á framfæri
hér. Honum varð þó aldrei að
ósk sinni, því hann lézt áður
en til kæmi. Á sýningunni ert
74 myndir, bæði andlits- og
landslagsmyndir, og eru þær
allar til sölu að tveimur und
anskildum. Sýningin verður
opin til 30. júní frá kl. 3—1C
daglega. — Á myndinni sésl
ein af andlitsmyndum Just, al
forseta íslands, Ásgeiri Ás-
geirssynL