Morgunblaðið - 04.01.1966, Blaðsíða 10

10
MORGUNBLAÐIÐ
Þriðjudagur 4. janúar 19^66
Helgi Hjörvar rithöfundur
Minning
F. 20. ágúst 1888. D. 25. des. 1965
MEÐ Helga Hjörvar er faliinn
í valinn svipstór og aðsópsmiikili
íuliltrúi þeirrar kynslóðar, sean
reis á legg um síðustu aldamót
og setiti svip á íslenzkit þjóðlif á
fyrra helmingi þessarar aldar.
HeLgi Hjörvar var faeddur að
Drápuihiíð í Helgafellesveit. Voru
foreldrar hans Salómon Sigurðs
son bóndi og fyrri kona hans,
Guðrún Sigurðardóttir. — Kenn-
araprófi lauk Helgi árið 1910. Var
hann kennari við barnasköLa
Reykjavikur frá 1911-1934 og var
jatfnan atkvæðamaður í sinni
S'tétt. Sigildi hann þrfvegis til að
kynna sér skólamál á Norður-
löndum og í Þýzkalandi. Náms-
stjóri var hann í kaupstöðum
utan Reykjavíkur 1930-32 og
gegndi startfi fræðslumálastjóra
um stundarscakir árin 1928 og
1929. Varð hann fyrsti beiðurs-
tfólagi Samlbands íisienzkra barna
“kennara.
Þegar undirbúningur var haf-
inn til stofnunar Rikisútvarpsins
árið 1929, varð Helgi Hjörvar
tformaður útvarpsráðs tiil ársins
1935, en þá gerðist hann skritf-
stofustj'bri útvarpsrgðs og gegndi
þeirri stöðu, unz hann lét af em-
bætti fyrir aldurs sakir 1958
Varð starfsaldur Helga Hjörvar
hjá útvarpinu nálega 30 ár.
Eklki mun það otfsagt, að Helgi
Hjörvar mótaði dagskrá Ríkisúit
varpsins öillum öðrum fremur á
fyrri árum þess, og hann
bar hana raunar uppi að
mjög miklu leyti, meðan útvarp-
ið var ungt að árum. Hann verð-
ur alla stund hugstæður þeim,
sem hlýdidu máli hans frá hljóð-
nemanum, enda hafði hann til
að bera allt, sem prýða má flytj
anda útvarpsefnis. Hann var ís-
lenzkumaður ágætur. Málið lék
honum á tungu sem bezt mátti
verða, en yfir máli hans var róm
íir, snjaUur og karlmannlegur,
sem fór einistaklega vel í eyrum.
Helga Hjörvar var og getfin frá-
sagnarfist meiri en öðrum mönn-
um, ekki aðeins í útvarpsflutn-
ingi heldur og ekki síður í sam-
tölum. Munu okkur, samstarfs-
mönnum hans, verða ógleyman-
legar margar skemmtiiegar stund
ir yfir gama'nmálum, þar sem
hann lét gamminn geysa. Eftir
þá, sem slíkt muna, verða og til
vitnis sögur þær, sem Helgi
Hjörvar skráði, þó að þær væru
a/llt of tfáar. Hann gaf út tvö
emásagnasöfn 1925 og 1951, sem
bera ritmennsku hans og rithötf-
undanhæfileikum glöggt vitni.
Má harma það, að honum gatfst
ebki tóm til að sinna sagnagerð
meir en svo.
Helgi Hjörvar flutti í útvarp
fjölmargar framhal'dssögur, og
jafnan naut hann mikilla vin-
sælda útvarpshlustenda sem von
var. Af þeim sögum, er hann
þýddi til útvarpsflutnings, skulu
hér aðeins nefndar GróSur jarðar
eftir Hamsun og Kristín Lafranz-
dóttir eftir Sigrid Undset að
ógleymdri þeirri útvarpssögu,
sem vinsælust hefur orðið fyrr
og síðar, en sú saga var Bör Bör-
son eftir Falkberget, þó að ekki
væri hiún bókmenntaverk á borð
við hinar tvær. Fjölmargar aðrar
útvarpssögur fluitti Helgi Hjörv-
ar, einkum eftir Norðurfandahöf-
unda og ísilenak skáld. Hann las
felenzk fornrit með prýði og mun
til dæmis flutningur hans á
Sturlungu lengi verða í minnum
hafður, sama máli gegnir um
erindi, sem hann samdi til út-
varpsfluitnings, svo sem erindið
íslandsráðherra í tukthúsið, sem
vakti mikla atihygli á sínum tíma.
Enn er það ótalið, að Helgi Hjörv
ar var um langt skeið starfstmað
ur Alþingis og gaf út Aíþingis-
mannatal ásamt Jóni Sigurðs-
syni skrifsitofustjóra frá Kaldað-
arnesi. Vissi ég, að hann hafði
mikla ánægju af að fylgjasf með
málum Ailþingis og áhuga á lög-
gjafarstarfinu og þeim mönnum,
er að því unnu.
Fyrir skömmu var ég að fletta
gömlum bréfum. Meðal þeirra lá
eitt, meir en tuttugu ára gamalt
Mér varð starsýmt á þetta bréf,
ekki aðeirns vegna þess, að telja
mátti, að það yrði mér nókkur
öriagavaldur um sikeið, heldur
vegna hins, að það bar á sér öll
þau skýru persónueinikenni, sem
gerðu emibættisbréf Helga Hjörv
ars ólík öllum öðrum. Hann
hugði ekki aðeins að máli og stíl
sem 'hetfði þó út atf fyrir sig nægt
til að sýna, að brétfið væri úr
smiðju hans. Hann lét sér einnig
annt um, að pappírinn væri fall
egur að sniði og efni, og ritvólar
valdi hann af stakri kostgætfni,
að letrið væri honum að skapi,
og upj>setning brófa hans er sú
fegursta, sem ég hef séð. Hamn
ritaði og sérkennilega og fagra
hönd. Mér finnst lítið til um
mína bréfagerð og margra ann
arra, þegar mér verður hugsað
til bréfa Helga Hjörvar, þar sem
hver statfkrókur var töfrum gædd
ur, hvert sem bréfsetfnið var.
Af öllum áihugamálum Helga
Hjörvar, og þau voru mörg, sat
þó ætíð í fyrirrúmi ást hans á
íslenzikri tungu, islenzkri sögu og
menningu þjóðarinnar. Hann var
manna bezt að sér um ísienzkar
bókmenntir að fornu og nýju,
ekki sízt fornbókmenntirnar, og
þar 'hatfði hann hitann úr, því að
mál fornsagnanna lók við tungu
hans og penna. Mér finnst jafn-
an orð Gríms Thomsens eiga vel
við Helga Hjörvar:
Öll'U því, sem íslands byggðir
eiga að fornu og nýju gott,
unni hann; feðra táp og
tryggðir
taldi hann vorar beztu dyggðir,
en — út etf dæju — ólánsvott.
ísland, landið sjálft, var Helga
Hjörvar hugfólgið. Hann unni
rrajö'g fegurð þess í öllum henn-
ar myndum, ekki sízt æsikuslóð
um sínum á SnætfeHsnesi. Hetfur
hann ri'tað þaðan merkidega lýs-
ingu í Árbók Ferðatfélagsins 1932.
fþróttir fornmanna hritfu hann
eins og aðra unga menn á önd-
verðri þessari öld. Var hann leik-
inn glimumaður. Hélt hann mjög
á k#ft lofi þeirrar fornu íþróttar
og ritaði margt um hana. Taldi
hann íslenzku glímuna hina götf-
ugustu bæði að eðli og fornri
hefð.
Helgi Hjörvar var aldrei myrk
ur í máli, ef honum þótti ís-
lenzkri tungu eða menningu mis-
boðið. Slíkt var honum alls eng-
in varaiþ'jónusita, heldur heilagt
mál, og ilda mæltum oflátum var
ekki góður staður undir þeim
orðsins brandi, er hann bar, en
mjög var hann fús að hlýða máli
greindra alþýðumanna og mat
þeirra orð og frásagnir mikils
jafnan og kvaðst mest hafa af
þeim lært.
Atf bókmennitastörfum Helga
Hjörvar og embæbtisstörtfum
leiddi það, að hann lét sig
bókmenntir og skáldskap sam-
timans miklu skipta. Startfaði
hann í Ribhötfundafélag' fslands
og var þar um skeið formaður og
síðast heiðursfélagi.
Elliár Helga Hjörvar urðu hon
um að ýmsu meini blandin Hon
urn bar að höndum sonariát, sem
ekki varð honum síður torvelit en
Agli forðum. óvægur sjúkdóm-
ur lagði fjötur á tungu hans, sem
hafði áður svo margt vel mælt
og af kyngi og loks andaðist
Egill, sonur hans, snögglega nú
fyrir jólin, en skammt varð milli
þeirra feðga.
Helgi Hjörvar kvæntist 15.
júní 1917 Rósu Daðadóttur frá
Vatnshorni í Hauikadal, glæsi-
legri sæmdar og gæðalkonu. Var
hiún manni sínum alla stund mik
il heildELstjama. Varð þeim átta
barna auðið, og eru sex á lífi og
ættgarður þeirra hjóna stór orð-
inn. Voru þau Helgi og Rósa,
kona hans, samhent um höfðings
skap og ánægjulegt að gista heim
ili þeirra þar sem saman fór
myndarbragur hú 'reyjunnar og
skemmtiræður bóndans.
Ég votta frú Rósu, börnum
hennar og vandamönnum inni-
lega samúð í hörmum þeirra og
kveð Helga Hjörvar með þökk
fyrir margar skemmtilegar og lær
dóimsríkar stundir, er við áttum
saman forðum, og kemur mér þá
enn í hug visa Gríms Thomsens,
er hann mælti etftir annan unn-
anda íslenzkrar fornaldar og við
fórum stundum með:
Porn í skapi og forn í máli
farinn er hann til þeirra
á braut,
er sálir áttu settar stáli,
situr hann þar hjá Agli
og Njáli,
Abrahams honum er það skaut.
Andrés Björnsson.
MEÐ stuttu millibili hafa nú horf
ið af sjónarsviðinu tveir þjóð-
kunnir menn, sem um áratugi
hafa verið í fremstu röð þeirra,
er sett hafa svip á höfuðborgina,
séra Bjarni Jónsson og Helgi
Hjörvar. Þótt þeir væru ólíkir
um margt, eiga þeir það sam-
eiginlegt að vera ógleymanlegir
öllum, er þeim kynntust, og
hafa í hinu talaða orði miðlað
þjóð sinni í ríkara mæli af and-
legum nægtarbrunni en flestir
aðrir og það af sérstæðri snilld.
Engan mann hefi ég þekkt
meiri íslending en Helga Hjörvar.
Á æskuárum teigaði hann anda
og hugsjónir ungmennafélaganna
og öðlaðist djúpa virðingu og ást
á öllu því þjóðlegasta og bezta í
íslenzkri menningararfleifð, er
mótaði síðan sterklega lífsvið-
horf hans og ævistarf. Hann var
íþróttamaður og íþróttaunnandi,
en einnig á því sviði réði þjóð-
erniskenndin, því að íslenzka
glíman, íþrótt fegurðar og dreng-
skapar, var honum íþrótt íþrótt-
anna og hann komst í flokk af-
reksmanna í þeirri íþrótt. Eftir
að hann í samræmi við aldurstak-
mark lét af embættisstarfi, lék
honum einmitt mikill hugur á að
reyna að endurvekja skilning á
gildi glímunnar og umfram allt
að stuðla að varðveizlu hinna
réttu glímubragða, því að afbök-
un þjóðlegra erfða var honum
hneykslanleg.
íslenzk tunga og íslenzkar forn
sagnir voru sá Mímisbrunnur, er
Helgi Hjörvar sótti í mestan
styrk og gleði alla ævi. Ást hans
á íslenzkri tungu var svo heit,
að hún olli honúm oft sársauka,
því að hann þoldi ekki að heyra
ambögur eða klúðurslegar setn-
ingar. Á því sviði var hann við-
kvæmastur fyrir meðferð tung-
unnar í útvarpi, þeirri stofnun,
er hann helgaði lengst krafta
sína. Man ég marga stund á heim
ili hans, er hann allt í einu rauk
upp úr sæti sínu, af því að hon-
um fannst íslenzku máli misboðið
í flutningi útvarpsefnis.
Helga Hjörvar var það vel
ljóst, að útvarpið er áhrifaríkasti
túlkandi íslenzks máls, og mál-
vöndun útvarpsefnis var því hin
brýnasta nauðsyn. Enginn gat
með meiri rétti haldið á lofti
svipu málvöndunarinnar yfir
höfðum útvarpsmanna en hann,
því að enginn hefir komizt lengra
en hann í málfágun og glæstum
flutningi íslenzkrar tungu í út-
varpi. Frá þeim vettvangi verður
hann þjóðinni minnisstæðastur,
enda allt frá upphafi íslenzks út-
varps og þar til hin hreimfagra
og sterka rödd hans bilaði, hefir
hann veitt jafnt öldnum og ung-
um ómældar ánægjustundir.
Jafnvel þingfréttir, sem mörgum
þykir naumast skemmtilestur,
glæddi hann því lífi, að mönnum
var það kvíðaefni hvernig nokk-
ur væri finnanlegur til þess að
taka við því hlutverki hans, er
hann gegndi með slíkri prýði um
aldarfjórðungs skeið. Sem út-
varpsmaður var Helgi Hjörvar
raunar jafnvígur á allt, og ég
held ekki að neinn okkar góðu
útvarpsmanna geti talið sér mis-
boðið, þótt fullyrt sé, að í þeim
hópi hafi hann staðið í fylkingar-
brjósti. Mér eru enn frá æskuár-
um minnisstæðar sumar lýsingar
Helga af íþróttaleikvangi, en
minnisstæðastur verður þó senni-
lega flestum flutningur hans á
ýmsum útvarpssögum, þar sem
saman fór frábær þýðing og á-
hrifaríkur flutningur. Mun það
einstætt, að útvarpsmaður hafi
náð þeim tökum á hlustendum,
að kvikmyndahús og aðrir
skemmtistaðir hafi orðið að lúta
í lægra haldi, svo sem varð, er
Helgi Hjörvar flutti Bör Börs-
son. Veigamesta menningarfram-
lag Helga Hjörvar í útvarpsflutn-
ingi hans mun þó án efa mega
telja flutning hans og túlkun á
íslenzkum' fornsögum. Vegna
þekkingar sinnar og dýrkunar á
þessum perlum íslenzkra bók-
mennta, tókst Helga Hjörvar að
glæða þær nýju lífi með þrótt-
mikilli og tilfinningaríkri rödd
sinni, sem átti einkar vel við
hina meitluðu og kjarnyrtu frá-
sögn. Jafnvel ættartölurnar urðu
girnilegar áheyrnar. Unga fólkið
fann, að hér voru lifandi og sí-
ungar bókmenntir, en ekki gaml-
ar og úreltar sagnir, sem gátu
verið góðar á söfnum. Framlag
Helga Hjörvar til nýs skilnings á
íslenzkum fornsögum verður
ekki metið.
Fyrir tíu árum missti Helgi
Hjörvar einn sona sinna, Daða,
er hánn unni mjög og vonaðist
til að ætti mikla framtíð sem út-
varpsmaður. Til minningar um
þennan son sinn stofnaði Helgi
og kona hans sjóð, er skyldi
hafa það hlutverk að verðlauna
fegurstan flutning íslenzkrar
tungu í útvarp. Hvorki fé né
fyrirhöfn hefir Helgi sparað til
þess að glæða skilning á hlut-
verki þessa sjóðs. Jafnt í sorg sem
gleði var íslenzk tunga Helga
Hjörvar helgur aflgjafi.
Allt frá stofnun Ríkisútvarps-
ins 1930 hefir Helgi Hjörvar átt
samleið með þeirri stofnun og
unnið henni af mikilli alúð.
Hann varð fyrsti formaður út-
varpsráðs og síðan skrifstofu-
stjóri ráðsins frá 1935 þar til
hann fyrir aldurs sakir lét af því
starfi fyrir sjö árum. Hann hefir
því lengur en nokkur annar
gegnt áhrifastarfi í þeirri merki-
legu stofnun.
Meðal þjóðarinnar er þvi
Helgi Hjörvar fyrst og fremst
þekktur sem útvarpsmaður, en
hefir víðar komið við sögu. Hann
lauk kennaraprófi 1910, fór síðan
nokkrum sinnum utan til þess að
afla sér frekari þekkingar á því
sviði. Gekk hann að kennslunni
með sömu samvizkusemi og um*
bótalöngun og ætíð einkenndu
hann og var um áratug í forustu
kennarasamtakanna. Gerði Sam-
band íslenzkra barnakennara
hann að fyrsta heiðursfélaga sín-
um. Jafnhliða kennslunni starf-
aði hann í skrifstofu Alþingis um
15 ára skeið og hélt raunar því
starfi áfram sem þingfréttamað-
ur eftir að útvarpið tók til starfa.
Hugur Helga Hjörvar hefir
vafalaust staðið til lengra náms,
en tækifærin voru þá ekki hin
sömu og nú. Með gáfum sínum
og atorku hefir hann á langri
og starfsamri æfi aflað sér stað-
betri menntunar en margir þeir,
sem langskólaveginn hafa gengið,
svo að hann hafði í orðræðum
í fullu_ tré við hina lærðustu
menn. Áhugi hans beindist fyrst
og fremst að hinum humanistisku
fræðum. Hann var rithöfundur
góður, en andvirkni hans olli
því, að frumsamin skáldverk
urðu ekki mörg. Málsmekkur
hans samfara næmum skilningi
á skáldskap, gerði hann hins-
vegar að einum hinum ágætasta
þýðanda öndvegisskáldverka á ís
lenzka tungu. Hann naut mikils
trausts í hópi listamanna og
vann mikið að félagsmálum
þeirra.
Helgi Hjörvar var mikill skap-
maður og óvæginn, ef því var að
skipta, en hann var eigi siður
viðkvæmur og hlýr í lund og
allra manna skemmtilegastur á
glaðri stund. Hann var hinsveg-
ar ósveigjanlegur í öllu því, er
hann taldi óheiðarlegt eða rang-
látt og taldi sér skylt að berjast
gegn slíkum verknaði, þótt hann
hefði af því oft bæði raun og
persónuleg óþægindi. Þegar sar -
vizkan bauð, varð annað að
víkja.
Þessi miriningarorð eiga ekki
að vera nein tæmandi lýsing á
starfsferli Helga Hjörvar né
heldur sálfræðileg skilgreining a
eiginleikum hans heldur kveöia
og þökk fyrir einstæða tryggð
og vináttu um langt árabil. Fyr. a
koma mín til Reykjavíkur fyrir
rúmum hálfum þriðja áratug var
á heimili hans og ætíð síðan hef-
ir þar verið mitt annað heimili
hér í borg. Ég á því Helga Hjörv-
ar, hans elskulegu konu og börn-
um þeirra margt að þakka og á
margs að minnast, sem ekki hæf-
ir að ræða á almennum vett-
vangi. Öll erum við mannanna
börn ófullkomin. og Helgi Hjörv-
Framhald á bls. 23.
<