Morgunblaðið - 07.09.1966, Síða 12

12
MORGU N BLAÐIÐ
Miðvikudagur 7. sept. 1966
i
f
I
í

Frumkvöðull og merkis-
beri „apartheid" faflinn
Hendrick Venvoerd, félagsfræðiprófessorinn,
sem mesta ábyrgð hefur horið á málefn-
um S-Afríku og kynþáftaaðskilnaðinum þar
Er þingf S-Afríku var í leyfi sumarið 1965, notaði Verwoerd
tímann til þess að vinna í búgarði sínum í Transvaal.
NAFN Hendrick Frensch
Verwoerd mun einkum
verða minnst af tveimur
ástæðum. 1 fyrsta lagi fyr-
ir að hafa byggt upp
„apartheid“-kerfið — kyn
þáttaaðskilnaðinn — í S-
Afríku og í öðru lagi
vegna þess, að hann lét
um samveldisland Bret-
lands varð lýðveldi, og
yfirgaf brezka samveldið,
Verwoerd var umdeildur
stjórnmálamaðui, bæði
heima fyrir og erlendis.
Hann fyrirleit og skeytti
engu gagnrýni annarra
stjórnmálaflokka. og tók
illa gagnrýni frá eigin
flokksmönnum. Hann var
mikill vinnuforkur, var
þekktur fyrir mikið hug-
rekki og lagði það í vana
sinn að vitna í Biblíuna
þegar hann réttlætti kyn-
þáttamálastefnu sína.
Verwoerd fæddist í Hollandi
1901. Er hann var eins árs
að aldri fluttu foreldrar hans
til S-Afríku. Verwoerd stund
aði nám í sálfræði og heim-
speki við Stellenbosch-há-
skólann í S-Afríku, og síðar
við þýzkan háskóla, og lauk
hann doktorsprófi þaðan. 1928
varð hann prófessor í sál-
fræði við Stellenbosch-há-
skóla, og síðar einnig prófess-
or í félagsfræði. Hann vakti
fyrst á sér athygli almenn-
ings 1936 er hann var helzti
talsmaður hóps prófessora,
sem mótmæltu því að Gyð-
ingaflóttamönnum frá Þýzka
landi skyldi veitt leyfi til
þess að setjast að í S-Afriku.
Nokkru síðar lét hann af pró-
fessorsembættum sínum til
þess að gerast aðalritstjóri
hins nýstofnaða blaðs þjóð-
ernissinna, „Die Transvaaler".
Við blaðið starfaði hann í 11
ár.
Er heimsstyrjöldinni síðari
lauk, hóf Verwoerd afskipti
af stjórnmálum og 1950 var
hann skipaður ráðherra, sá,
sem fer með málefni inn-
fæddra manna í landinu. Þau
átta ár, sem hann gegndi
þessu ráðherraembætti, bar
hann meiri ábyrgð á því að
skapa apartheid-stefnuna en
vernda réttindi hvítra manna
og tækifæri á hvítum lands-
svæðum, en tækifæri og rétt
indi svertingja á öðrum
svæðum. Þessum svæðum
skyldi haldið aðskildum. Er
Strijdom forsætisráðherra
lézt 1958 var Verwoerd kjör-
inn formaður Þjóðernissinna-
flokksins, og varð síðan for-
sætisráðherra. Hann lýsti því
þegar yfir, að hann myndi
gera Afríku að lýðveld', þvi
það væri eina leiðin til þess
að koma á samstöðu með
enskumælandi Afríkumönn-
um og fólki því, sem er af
hollenzku bergi brotið og tal-
ar Afrikaans. Sex mánuðum
eftir að hann varð forsætis-
ráðherra lagði Verwoerd
fram frumvarpið að hinum
svonefndu Bantutustan-lög-
um, sem gerðu ráð fyrir því
að innfæddum mönnum yrði
veitt nokkur sjálfstjórn á eig_-
in svæðum ættbálkanna. Á
árunum 1963 til 1966 var
fyrsta Bantustan Verwoerds
stofnað á grundvelli hinna
nýju laga, og var það Transk-
ei.
1960 kom til alvarlegra at-
burða í röðum innfæddra
manna, sem voru andsnúnir
ákvæðunum um að þeir
skyldu bera á sér vegabréf.
Hámarki sínu náði ólgan 21.
marz það ár í bænum Sharps
ville, er lögreglan skaut á hóp
innfæddra, felldi 67 manns
og særði 183.
Mánuði síðar var gerð til-
raun til þess að ráða Ver-
woerd af dögum. Var for-
sætisráðherrann að opna sýn-
ingu í Jóhannesarborg í til-
Þessi mynd var tekin nokkr-
um sekúndum eftir að byssu-
kúla hæfði andlit Verwoerds
1960. Tilraun var þá gerð til
þess að ráða hann af dögum.
efni þess að 50 ár voru þá lið
in frá stofnun ríkis í S-Afr-
íku, er óðalsbóndi einn af
brezkum ættum, dró upp
skammbyssu og skaut að
Verwoerd. Hæfðu tvö skot
forsætisráðherrann, í háls og
andlit. Var hann í sjúkrahúsi
um hríð, og greri heill sára
sinna. Tilræðismaðurinn,
David Pratt, mun hafa verið
geðveikur, og talið að Ver-
woerd bæri ábyrgð á því, að
kona hans væri í Hollandi og
vildi ekki koma til S-Afríku.
Um haustið var efnt til þjóð
aratkvæðis um hvort S-Afr-
íka skyldi gerast lýðveldi.
Verwoerd lýsti því yfir, að
lýðveldið myndi sækja um að
fá að vera áfram í brezka
samveldinu, eftir að stjórnar-
skránni hefði verið breytt.
En 1961 lýsti Verwoerd því
yfir á samveldisráðstefnu í
London, að S-Afríka segði sig
úr samveldinu vegna and-
stöðu ^ annarra samveldis-
landa. Á daginn kom, að hvít-
ir menn í S-Afríku studdu
þessar aðgerðir Verwoerds,
því Þjóðernissinnaflokkurimi
bætti við sig mörgum atkvæð
um í kosningum sama haust.
En apartheid-stefna Ver-
woerd varð brátt til þess að
öldur risu erlendis. Dag
Hammarskjöld, framkvæmda
stjóri Sameinuðu þjóðanna,
heimsótti S-Afríku í janúar
1961. Var það að undirlagi
Öryggisráðsins að hann ræddi
stefnu hans, en án nokkurs
sýnilegs árangörs. 1962 sam-
þykkti Allsherjarþing SÞ
ályktun, þar sem apartheid-
stefnan var fordæmd, og þess
farið á leit við Öryggisráðið,
að það beitti sér fyrir refsi-
aðgerðum gegn S-Afríku.
1963 lýstu utanríkisráðherrar
Norðurl,andanna því yfir, að
þeir væru sammála um að
SÞ skyldu rannsaka hvaða
ráðstafanir kæmi til greina
að gera til þess að tryggja
öllum S-Afríkumönnum jafn
rétti. Verwoerd svaraði með
því að bjóða utanríkisráðherr
um Norðurlanda að heim-
sækja S-Afríku, svo þeir gætu
kynnt sér ástandið þar af eig-
in raun, en því boði var hafn-
að.
1963 voru samþykkt 1 S-
Afríku lög, sem heimiluðu lög
reglunni að hafa grunaða
menn í haldi í 90 daga án
dómsúrskurðar. Lög þessi
voru afnumin í janúar 1965
vegna mikillar gagnrýni og
andúðar á þeim, en Verwoerd
benti þá jafnframt á, að hægt
væri að fullgilda lögin aftur,
gerðist þess þörf.
Stefna Verwoerds varð til
þess, að landið einangraðist
æ meira í alþjóðasamtökum
á árunum eftir 1960. Þá litu
önnur Afríkuríki á það sem
vísbendingu um eðli stjórnar
S-Afríku er Verwoerd gerði
viðskiptalegan samstarfssátt-
mála við nýlenduveldið
Portúgal í október 1964. Hins
vegar virtust hvítir menn í
S-Afríku styðja stefnu Ver-
woerds í gegnum þykkt og
þunnt. Við bæja- og sveita-
stjórnarkosningar í marz
1965 jók Þjóðernissinnaflokk-
ur Verwoerds enn fylgi sitt
Jlftir að Rhódesía lýsti ein-
hliða yfir sjálfstæði sínu fyr-
ir tæpu ári, tók Verwoerd og
land hans að gegna lykil-
stöðu í þessu stærsta vanda-
máli Afríku í dag. Opinber-
lega lét Verwoerd svo, sem
S-Afríka væri hlutlaus, en
hinsvegar dró hann aldrei
dul á að hann styddi minni-
hlutastjórn hvítra manna í
Rhódesíu. Aðstoð S-Afríku
hefur vafalaust reynst stjórn
Ian Smiths hin mikilvægasta,
en hinsvegar lét Verwoerd
aldrei verða af því, að viður-
kenna stjórn Smiths opinber-
lega. Á þann hátt mun hann
hafa ætlað að reyna að koma
í veg fyrir, að Sameinuðu
þjóðirnar tækju upp efnahags
aðgerðir gegn landi hans.
við Verwoerd um þessa
S-Afríka hefur verið lögrcgluríki undir stjórn Verwoerds. Hér reka lögreglumenn flýjandi
negra á undan sér.
breyta stjórnarskrá lands- nokkur annar einn maður.
Verwoerd meS eitt barnabarna sinna.