Morgunblaðið - 01.12.1966, Síða 12

MORCUNBLADID
Fimmtudagur 1. des. 1966
12
tireinn Benediktsson prófessor :
Múðurmálskennsla
og skúlapdlitík
f LOK fyrra hluta þessarar
greinar, sem birtist hér í blaíf-
inn í gær, var dregin saman sú
niðurstaða sem fengizt hafði um
það, hvar á vegi við erum nú
stödd um móðurmálskennslu í
framhaldsskólum. Þegar sú nið-
urstaða er fengin, liggur næst fyr
ir að ræða hverjar horfur séu
og hvert stefna beri, og er það
vissulega rétt til getið hjá Jó-
hanni skólameistara í grein hans,
að mér sást engan veginn yfir
„þetta skólasjónarmið" er ég reit
ritdóm minn, heldur er þvert á
móti með því komið að þeim
kjama málsins sem mér lék hug
nr á að taka tU umræðu. Skulu
ýmsir þættir þess máls ræddir
hér á eftir.
Áður en að því kemur er þó
néitt að minnas t á ástæðurnar
fyrir því, að nú er svo háttað í
þessum málum sem raun ber
vitni ,en um það ræðir sfcóla-
meistari nofckuð í grein sinni.
Að viísu er það ekki lortáðin
aem mestu skiptLr hér, heldiur
Hramtíðin, en gagnlegt getur þó
verið að skyggnast aftur, þvá að
á atundum má læra atf reynsl-
unni.
Skólameistari tekur réttilega
ftraan að í þessum málum er
byggt á gamalli hefð, sem í
sinni núverandd mynd nær aft-
tir á 16. ödd, en á í grundvall-
aratriðum rætur að rekja aftur
tll miðalda. Auk þess bendir
ekólameistari á að Við Háskóla
ísiands, þar sem „margir is-
ienzkukennarar við framhalds-
afcóla landsins hlutu menntun
«ina“ séu málvísindi „ekki með-
M þeirra frœðigreina sem eiga
•ér merkidegasta sögu,“ og fær-
Ir hann fram tvö atriði þvá til
atuðnings. Ekki er það mitt áð
fteUa dóm um starí Háskóla ís-
Hands á undanförnum áratugum,
en mér sýnist að fleiri „heima-
tatbúnar" ástæður muni liggja til
núverandi ástands. Skal aðeins
minnat á eitt atriðL
Fyrir um tveimur áratugum
var sett hér ný fræðstLulöggjötf,
sem var óefað merkt spor í fram
faraátt, þótt ýmsum hafi á henni
þótt gallar eins ag á öðrum
mannanna verkum. Með þessari
löggjöf má segja að gagnfræða-
stigið hafi fyrst myndazt sem
sjiálfstætt skóHastig, aðgreint frá
og hliðstætt við önnur skólastig
fræðslukerfisins. En engu er
iíkara en láðst hafi hreinlega
að hugsa fyrir þvá, að vfð þetta
skóáastig þyrfti nokkra kennara.
Engum aðila virðist hafa verið
fengið það hdutverk, eða sköpuð
aðstáða tiL, að hafla á hendi
mermtun kennara þessa skóla-
stigs. Og það virðist jatfnvel ekki
hafa legið ljóst fyrir, hvort stefn
an væri sú, að kennarar á þessu
stigi ættu að vera hiáskálamennt-
aðir eða byggja á sömu mennt-
un og kennarar vi'ð barnastigið.
Það er t.d. tfyrst um þessar mund
ir að verið er að byrja á því að
skapa Háskólanum aðstöðu til að
veita þeim menntun sem hugsan-
lega gœitu orðið kennarar á þessu
sfcólastigi; hingað t*I hefur Há-
skólinn ekki haft einum einasta
kennara í fullu starfi á að skipa
við kennslu undir þau prótf sem
eðlilegtt befði verið að krefjast
af væntanlegum gagnfraeðaskóla
kennurum. Og þáð er einnig að-
eins um þessar mundir, sem
kennaraskólamenntuðum mönn-
um eru að opnast beinar leiðir
till framhaldsnáms hérlendis.
Afleiðingarnar hafa verið að
koma á ljós og gera það enn með
hverýu ári sem líður. Er óþarft að
lýsa þvá, en af 'þessu og fleira má
m.a. draga þann lærdóm að að-
gerðir í menningarmádum segja
oft ekki til sín fyrr en að ára-
tug liðnum eða tveimur, eða
hafa a.m.k. áhrif á fcjngum tóma.
Þegar móta sfcal sitefnu í málum
atf þessu tæi þarf þvá gjarnan
að mfða við lengri tómahil en um
mörg önnur þjóðflélagsmáL
Hver eru svo þau viðhortf eða
stefnumið sem fram koma í grein
Jóbanns skólameistara í sam-
'bandi við þær endurhætur sem
við virðumsit vera ails kostar
sammála um að sé þörf? Hver
á „kennslúbókapálitíkin", eða
það sem ég vildi heldur kalla
„skólapólitík í móðurmáls-
kennsdu," að vera?
í stuttu máli virðist skóla-
meistari telja að til að koma hin
um „nýrri og óumdeilanlega
framhverfari" viðhorfum inn í
móðurmálsfcennslu hér á landi
skorti „allar forsendur." „Það
er ekki nóg me'ð að nýrri mád-
vísindi séu hér enn að heita má
gjörsamdega óþekkt. Mér er ekki
fcunnugt um eina einustu ís-
lenzka ytfirlitslbók eða yfirlits-
grein um málvísindi, hvorki göm
ul né ný, bvoiki eftir prófessor
né nokkurn annan mann," segir
skólameistari. Kennarar séu þvá
„ekki undir það búnir, nema þá
'þeir allra yngstu, að kenna ís-
lenzku í anda nýrri mádvásinda
og myndu standa uppi meira og
minna ráðalausir með bók atf þvá
tagi“ sem „við prófessor Hreinn
þráum báðir jafnheitt" og sem
við „þyrfltum að geta notað.“ Og
okkur „ríður meira á svigrúmi
í dag en byltingu á morgun,"
eins og skódameistari kemst að
orði, enda telur hann í þessum
efnum „fortíðina enn standa ytf-
ir hór á landi, þótt ntútáðin sé
að vísu farin að glefsa í hælana
á henni.“ Fyrist málum er svo
háíttað, sýnist skólameistara ekki
annað sennilegt en „að báða verði
tid morguns“ eftir nauðsynleg-
um breytingum, og á meðan
verði þá einfaldlega að sætta
sig við hversu lélegar kennslu-
-bækur sem fyrir hendd eru —
einkum ef þær eru nýjar — að
því er virðist sem eins konar
svefnlyf, til að gera „nóttina
bærilegri," eins og hann segir.
Eftir þessu ætti vart að vera
um annað að raeða en leggja
‘hendur í skaut og báða, í trausti
þess að forsjóninni þóknist að
dáta „byltinguna" gerast „á
morgun" og að ekki þurfi að
tþreyja a’ðra fimtoutlnótt. Um það
hvort mannskepnan gæti þó, atf
sínum veika mættd, ef til vill
eitthvað ýtt á efltir forsjóninni
í þessum efnum, hefur skóla-
meistari láltið annað að segja en
það, að „allt tekur sinn tóma,
einnig útbreiðsia þekkingarinn-
ar,“ og að „leiðin frá öngþveiti
tii fræðiilegrar fuiisælu er löng
og krókótt."
Af þeim fjölmörgu sem
þekkja djúpstæðan áhuga Jó-
thanns skólameisitara á skóla-
málum og glöggskyggni hans,
yíli það væntanlega fleirum en
mér mikdum vonibrigðum, ef húg
ur hef.ur algjörlega fylgt máli í
ofangreindum þætiti í grein hamis.
Þau sjónanmið sem þar koma
tfram eru ekki þau sem ég
myndi vænta hjá honum. Vil ég
tfyrir mitt leyti þvá heldur taka
þann kostinn að trúa þvá að
Iþessi sjónarmið séu ekki fram
isett af einlægri sannfæringu,
iheldur bafi aðrar ástæ?ður ráðið
Iþar nokkru um.
En hér er komið að megdn-
atriði, sem ég get sem sé ekki
trúað að Jólhann skólameistari
sé mér ósammála um: Það á
aldrei — undir neinum kring-
■umstæðum — að sætta sig við
tþað að halda áfram að kenna
þann lærdórn" sem hrvorki hef-
ur nauðsyniegan fræðilegan
LONDON
DÓMUDEILÐ
Austurstræti 14.
Súni 14260.
HELANCA
síðbuxur
H E L A l\! C A
skíðabuxur
í ú r v a 1 I .
— POSTSENDUM —
LOIMDON, dömudeild
grundvöll og fær því ekki stað-
izt einfalda fræ’ðilega gagnrýni,
né hefur neitt hagnýtt gildi.
Æskufólkið er dýrmætasta eigh
þessarar þjóðar, og fjárfesiting í
menntun þess er sú göfugasta,
og jafnframt í lengd siú arðbær-
asta, sem völ er á. Tima ungl-
inganna og orku má þvá aldrei
eyða í að láta þá læra það sem
annaðhvort er ekki lengur tima-
toært eða er orðið úrelt.
Ef framtóðarhorfur í móður-
má'lskennslu einkenndust atf því
algera vondeysi sem lýst var hér
að framan, væri þvá mikið álita-
máJ, hvort ekki væri skynsam-
'legra að verja þeim tima sem
til móðurmálskennslunnar fer í
einhverjar aðrar námsgreinar —
eins og t.d. stær'ðtfræði eða eðlis-
ifræðL ensku eða rússnesku —
þar sem fræðileg undirstaða er
nægileg oig hagnýtt gildi ótví-
raett.
Það er þó ekki tilgangur minn
með þessari grein að leggja til
að móðurmálsíkennsla verði felld
niður úr framhaldsskólum. En
þegar fram fer fcönnun á því,
tovar við séum á vegi stödd í
þessum efnum, er sjálfsagt að
igrípa tækifærið til að gera tolut-
ilægt mat á gildi og tilgangi móð-
unmálskennslunnar eins og hverr
ar annarrar námsgreinar. A'ð
vísu kann einhrverjum að þykja
það nálgast toelgispjöll að Ijá
yfirleitt máils á þvá, að móður-
jnálsfcennslan eða einhverjir
þættir toennar yrðu felldir niður.
En í þessu sem öðru verða til-
tfinningar að víkja fyrir raunsæi.
Og sé lirtið á þetta frá sögulegu
isjónarmiði, er málið einflalt. Hér
á landi hafa verið starfræktir
skólar um náu alda skeið, en af
iþessu langa tímalbili befur móð-
unmáli'ð verið sérstök námsgrein
aðeins í rúma eina öld, svo að
Slðari hluti
engin algild rök geta legið til
iþess að kenna móðurmálið sér-
staklega.
Að þvá er ég fæ toezt séð má
segja að ferns konar rök liggi
til þess að kenna beri móður-
málið og málfræði þess í skól-
um, tvenn fremur fræðilegs, en
tvenn fremur hagnýts eðlis, svo
sem nú skal reynt að gera grein
ifyrir í stuttu máli:
(a) í fyrsta lagi mætti sjá
sfcynsamlegan tilgang í a'ð
stefna að þvi að sem flestir ö'ól-
uðust nokkra þekkingu á því
tfyrirtoæri sem við getum 'kallað
„mannlegt má>l.“ Málið er vafa-
Mtið mikilvægasta einkenni
mannsins og það sem greinir
toann mest frá öðrum dýrateg-
undium. Það er undirstaða adlra
mannlegra samskipta, allra vás-
inda og allrar menningar, jafnt
verklegrar sem andlegrar, og að
sumra hyggju jafnvel allrar
tougsunar. Til þess að veita sem
ifllestum nokkra þekfcingu á
þessu mikilvæga fyriitoæri get-
ur vart nokkur vettvangur ver-
áð heppilegri en mó'ðurmáJs-
kennslan, ajm.k. í lægri skól-
uim.
(to) í öðru lagi má sjá skyn-
samlegan tilgang í því að veita
sem flestum nokkra þekkingu
á máli sinnar þjóðar, þ. e. á mál-
tfraeði þess (til viðbótar þeirri
kunnáttu í málinu sem þeir toafa
sem innfæddir málnotendur), á
sama hátt og á sögu þjóðarinnar,
Ibókmenntum, þjióðskipulagi, at-
vinnuháttum, dýra- og gróður-
'tófi landsins o.s.frv.
(c) í þriðja tegi má tóta á það
sem nytsamilegt hlutverk móður-
málskennslunnar að stuðla að
því að glæða málskym nemenda,
enda þótt þeir hafi þegar lært
málið og hafi vald á þvá, og bæte
málnot’iun þeirra, toæði í ræðu
og riti.
(d) Og í fjórða lagi getur
fcennsla í málfræði móðunmáde-
ins verið undirstaða undir nám
á erlendum tungumálum. Um
toagnýtt gildi náms í erlendum
málum nú á támum þarf ekki að
tfjölyrða. Og enda þótt hægt sé
að læra erlend mád án nokkurra
beinrna aðgerða (txL með dwöl
á viðkomandi landi), er þó hafið
yfir allan vafla að hægt er að
auka hraða og árangur í slíku
námi með skipulegum aðgerð-
um, þ.e. í kennslu. Og þá er
Iþekking á máltfræði móðurmáls-
ins óumdeilanlega hagnýt undir-
staða, þvá að hún hjálpar nem-
endum að gera sér grein fyrir
muninum á móðurmáiinu og
toinu erlenda málL og að yfir-
stíga þá erfiðleika sem sá mun-
ur veldur í náminu,
Þegar móta skal „skólapólitík
á móðurmálskennslu" er a3
minni hyggju rétt að leggja þessi
Æjögur atriði til grundvallar.
Ein aðalröksemd skólameistara
tfyrir þeirri afstöðu sem hann
itekur í grein sinni er að núver-
andi fræðagrnndvöllur í mó'ður-
málskennslu byggi á hefð sem
„á sér ekki einungis langa sögu
toeldur er enn í fullu fjöri um
allan hinn vestræna heim —*
tovort sem honum og mér og
öðrum sama sinnis er það ljúft
eða leitt.“ Sem dæmi tekur bann
'Bandafíkin, þar sem málvísindl
standi á mjög háu stigi og þv4
vanti ekki forsendiurnar — „en
•samt lætur byltingin á sér
standa.“
Vissuilega er það rétt að nú-
verandi grundvöllur byggir á
hefð allt frá miðöldum, eins og
éður var getið. Og það er einn-
ig fétt, að s'kólakennsla hlýtur
ætíð að verða á eftir fræði-
þekkingarinnar tekur vitaskuld
ingarinnar, þvá að úttorei’ðsla
þekkingainnar tekur vitaskuld
sinn tóma. En að móðurmáls-
'kennsla í enskumælandi iönd-
um, þ. á m. Bandaríkjiunum, sé
„enn svo til ósnortin af hinum
inýju viðtoorfum,“ væri ekki rétt
að segja, enda segir skólameist-
ari það ekki fyrirvaralaust. Að-
eins eitt lítið dæmi skal tekið,
Það var lengi telinn góður og
gild’ur lærdómur að í nafnorða-
þeygingu í ensku væru sex föU.
(Nú eru skólar í Bandaríkjiunum.
eins og kunnugt er, mjög mis-
jafnir, og skal ekki dregið í efa
að enn séu til skólar þar sera
þetta telsit góð fræði. En víða
er það þó af lagt. Hér á landi
eru aftur á móti mjög sambæri-
leg fræ'ði enn kennd alls staðar,
ón þess að nokkurt lát sé á, sera
sé að í sagnorðabeygángum í ía~
lenzku séu átta tóðir.
í þessum máluim hefur vissu-
lega ekki gerzt nein bylting í ná-
grannalöndum okkar, enda væri
toylting ekki hagkvæmasta leið-
in. En á undanfiörnum tveimur
áratugum a.m.k. hefur í þess-
um málum orðið þróun, hægfara
framan af, en miklum mun
toraðari á síðustu 5—10 árum,
sem mun smám saman valda ger
breytingu. Það sem vaT hið ugg-
vænlega við útgéflu margnefndr-
ar kennslulbókar var einmitt það,
að er hún kemur út, er um að
ræða skref aftur á bak i þessura
efnuim hérlendis á sama timt
sem greinileg og umtalsverð
tframþróun toefur orðið me*ð öðr-
um þjóðurn. Og jafnvel þótt eia-
faver vildi samsinna skólameist-
ara í því, að afturför fré því sera
rvar sé ekki hugsanleg, þá væri
(þó atóa vega uim stöðnun að
xæða; og í þessum efnum væri
stöðnun sama og atfturför. En
vart mun nokkur mæla því gegn,
að léleg kennslubók er ekki að-
eins til tjóns í kennslu og námi,
heldur verður nýútkomin léleg
kennslutoók einnig til tjóns að
þvá leyti að hún er Mkleg til að
tefja útgáfiu betri foókar; þegar
verkefni er leyist, fayort sem vei
tekst til eða ekkL snúa menn sér
gjarnan að nýjurn verkefnum,
sem ætíð bíða.
í þessum efnum erum við
greinilega a.m.k. tveimur ára-
tugum á etftir ýmsum nágrönn-
um okkar.
Hváð er þá framundan? Hveri
skal stefnt? Hver á „kennslu-
bókapólitíkin" að vera?
Að minni hyggju þarf, að þvtf
er móðurmá'Iskennslu varðar, að
hefja skipulegt átek, sem ættt
að vera í tveim.ur samlhliða þátt-
um, svo sem nú skal rakið.
Annars vegar ætti að velja til
þess ábugasaman, efnilegan
ungan mann að byrja undiitoún-
ing að samningu nýrrar kennslu-
Framhald á bls. 22