Morgunblaðið - 23.05.1967, Blaðsíða 17

MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 23. MAf 1»67.
17
Erlendur Jónsson
skriíar um
BÓKMENNTIR
Varkár og gætinn
Jón Dan: BERFÆTT ORB.
80 bls. Almenna bókafélagið.
Reykjavík, 1967.
„HffiGT safna ég saman orð-
um“.
Þannig hljóðar stefið í kvæði
einu í Berfættum orðum, ný-
kominni ljóðabók Jóns Dans.
Sú var tíðin, að ungir menn
hermdu hver eftir öðrum orð
skáldsins Arohibald Mac-Leish:
a poem should not mean buit
be. Ef þau orð væru höfð að
leiðarljósi við lestur Benfættra
orða, væri líklega fjarstætt að
halda því fram, að Jón Dan
meinti nokkuð sérstakt með
fyrrgreindu stefi. Samt er það
nú svo, að orðin eru einkenn-
andi fyrir hann sjáltfan, ef hatfð-
ur er í huga rittferill hans.
Jón Dan hetfur farfð sér hægt.
Hann hetfur ekki verið áhlaupa-
maður á vettvangi ritlistarinn-
ar. Hann hetfur fetað sig áfram
„af mikilli varúð“ og „atf mikilli
gætni“, svo atftur séu tilfærðar
línur úr sama ljóði.
Tekið er fram á kápuauglýs-
ingu, að Berfætt orð sé fyrsta
ljóðabók Jóns Dans.
En höfundurinn er miðaldra
maður. Ljóð hans eru því ekki
ungs rnanns ljóð. Þar atf leið-
and i eru þau hvort tveggja: laus
við þann hlakkandi lílfsleiða,
®em oft einkenna ljóð ungra
skálda, svo og firrt þeim öfg-
um, sem að sama skapi afvega-
leiða unga og hrifnæma hötf-
undta. Á því leikur enginn vafi,
að ungur maður finnur meir til
persónu sinnar en fullorðinn
imaður og á jafnframt erfiðara
imeð að setja sig í spor annarra.
IBann er í senn sjálfselskari og
tiitfinninganæmari. Sannleiks-
krafan veldur því, að hann er
sífellt í vandræðum með orða-
valið, að minnsta feosti meðan
hann er að sætta sig við þá
staðreynd, að allur sannleikur-
inn verður aldrei með orðum
sagður.
Hinn fullorðni hefur tamið
sér að hugsa í orðum. Þvi síður
reynir hann að segja nokkuð,
sem ekki verður með orðum
sagt. Líkingamál hans verður
því alla jafna ljósara, skiljan-
iegra.
Jón Dan yrkir mikið í líking-
um. Og líkingaimál hans er
Ihvorki torskilið né fjarstætt.
Einkar gott dæmi um mynd-
sköpun hans er nafn bókar-
innar: Berfætt orð.
Nú er seinni liður þessa nafns,
„or'ð“, heiti á hugtaki. Lýsingar-
orðið „berfættur" er á hinn
Ibóginn áþreifanlegra. Og að því
atefnir Jón Dan einmitt með
mörgum líkingum sínum að
gera hið óáþreitfanlega áþreif-
anlegt.
„Marglit eru orðin". Þannig
hefst eitt ljóðið. „Nú eru orðin
komin á ról“. Þannig hetfst ann-
að. Atf sömu rótum er runnin sú
tilhneiging skáldsins að láta sem
hið dauða sé lifandi. Á þess
'konar líkingamáli verður her-
flugvél að „herfugli“ og her-
skip að „brynvörðum stórhvel-
um“.
Líkingar atf þessu tagi hafa
lengi tíðkazt í skáldskap. Mis-
jatfnlega orka þær á lesendur.
Að minni hyggju samræmast
þær illa þeim fagunfræðilegu
viðhorfum, sem nú eru helzt við
tekin.
Jón Dan skiptir bók sinni £
ifjóra hluta. í gömlu húsi heitir
hinn fyrsti. Lengst í þeim katfla
er Flugvallarljóð — gæti verið
ort út af minningum um Breta-
vinnuna á stríðsárunum. Ljóð
þetta (í því er einmitt talað
um „herfugla" og „brynvarin
stórhveli“) hlýtur að teljast á
mörkum skáldskapar og leir-
burðar og mætti tilfærast sem
dœmi um hið lakasta í bókinni.
— Þannig er ekki illa til fundið
að skipa því lakasta fremst.
Vegferð um nótt heitir annar
katfli bókarinnar. Þar er meðal
annars ljóð, sem heitir — Ókveð
ið ljóð. Gerum okkur í hugar-
lund, svo sem til gamans, að ljóð
sé ekki einungis til að skynja,
eins og Archibald Mac-Leish
gaf til kynna, heldur einnig til
að skilja. Má þá ekki af því
Ókveðna ljóði draga þá ályktun,
að skáldið sé nú — komið á
miðjan aldur — að harma, að
æskuljóð þess skyldu aldrei
verða til, að þau skyldu aldrei
sjá dagsins ljós. Látum okkur
sjá. Ókveðið ljóð er svona:
ÉB & kvæSl mitt óort.
Ég fór um það höndum i vor,
hugsaði um það
i heilt sumar, nótt og dag.
Ég hvarf frá IJóði minu i vor
og lét mór nægja að hugsa
um það.
Ég gaf mér ekki tíma til að
unna þvi
— ég hefði þó átt að lifa fyrir
það eitt.
Nú er ljóðið mitt ókveðna týnt,
Astarljóð í sama kafla er ekki
djúpfundinn skáldskapur, en ekki
ósniðuglega ort. Það er á þessa
leið:
Ég get ekki að því gert,
en stundum lít ég spegilinn
í leit að þér.
Eins og þig sé enn sem forðum
að finna bæði í honum
og fangi mér.
En þú ert horfinn, ennþá
geng ég stundum að speglinum
og gái að þér.
Þetta Ástarljóð væri ennþá
betra, ef numið væri brott úr
næstsíðustu ljóðlínunni atviks-
orðið „stundum1*, því það seg-
ir ekkert.
Þá er komið að þriðja hluta
bókarinnar, sem skáldið nefnir
Orðaljóð, og er sá kaflinn að
mínum dómi athyglisverðastur.
öll skáld hugsa uim leyndar-
dióm orðsins. Sumir höíundar
skrifa um það efni ritgerðir og
bækur. Aðrir greina ekki frá
glímu sinni við orðin fyrr en í
ævisögum á gamals aldri.
En Jón Dan yrkir um orðin.
Fyrsta kvæðið í kaflanum Orðá-
ljóð nefnist Notuð orð. Það er
lýsing á vinnubrögðum skálds,
og er á þessa lund:
Hægt safna ég saman notuðum
orðum
og skoða þau vandlega, gái
hvort ekkert sé gallað, hvort ekki
megi
fá annað hæfara f staðiim.
Annað sem hvorki er þvingað né
háfleygt
og ekki með vott af tilgerð,
f guðanna bænum alis ekki
skáldlegt,
en einfalt, hversdagslegt, kyrrlátt.
Loks hef ég tínt saman nokkra
tugi
af orðum og safnað í bingi,
og bíð þess mér takizt með einum
neista
að koma þeim til að loga.
Þá koma ljóðin Fatakaup,
Gestakoma, Vistaskipti, Frosin
orð, Orð eru ekki frímerki og
Orð í skútffum, sem mig langar
einnig að tilfæra hér, en það
hljóðar á þessa leið:
Hægt safna ég sarnan orðum
og raða þeim vandlega 1 skúffur,
syngjandi orð í þá efstu
og gæf og mjúklynd 1 næstu,
hittin f þriðju skúffu
og ásakandi i fjórðu
og ennþá neðar hin grimmn
og allra neðst eitruð, banvæn.
Jón Dan
Ég opna gjarna efstu skúffurnar
og lofa orðunum að syngja og
dansa
mér til gamans, 1 lelk.
Ég vona að enginn fari með
hernað
á hendur mér, ég er stirður
og tekinn að eldast.
Ég á orðið bágt með að beygja mig.
Ef tú vúl gætu þessi Orð í
skútffum sýnzt eins og framhald
Ókveðins ljóðs, sem áður var
tilfært.
„Ég hvarf frá ljóði mínu í
vor“, segir í Ókveðnu ljóði. „Ég
er stirður og tekinn að eldast",
segir í þessu, Orð í skúffum.
Þrjú ljóð eru enn í kaflanum
Orðaljóð, og heita þau: Orð eru
alltaf til reiðu, Orð geta verið
misindismenn og Sofandi orð.
Og svo endar bókin á fimm
stuttum ljóðum, sem skáldið
skipar saman í flokk og kallar
Barnaleg ljóð. En þau eru nú
ekki svo barnaleg sem skáldið
vill vera láta. Síðasta Ijóðið
heitir Englaspil og er svona:
Vifí 9kulum líta upp til Gu5s
og virða fyrir okkur dásemdir
hans.
Kurteislega skulum við berja að
dyrum
og halda á húfunni f hendinnl.
Við skulum þurrka vel af okkur
til þess að spora ekki hvítskúrað
gólfið.
Hljóðlega skulum við ganga inn
til þess að vekja ekki Guð —
hann gæti hafa lagt sig i
rökkrinu.
Við skulum læðast inn að
kommóðu
þar sem englaspilið ymur.
og tveir gyiltir englar snúast
hring eftir hring;
6, hvíiik dásemd.
Og ef við snertum ekki á nokkrum
hlut
fáum við að koma aftur
þegar við erum orðuir gamlir.
Þannig yrkir Jón Dan: ekki
stórbrotið, heldur þýtt: ekki
barnalega, heldur barnslega; ekki
skáldlega, heldur alþýðlega.
Hann er gætinn og orðvar; skáld,
sem samræmir hugsun og tú-
finning.
Jón Dan er hvergi snarpur
höfundur. Ljóð hans eru ekki
afgerandi. „Siáandi“ orðasam-
bönd eru vandfundin í þessum
ljóðum hans. Þar eð hann géng-
ur berfættur, getur hann ekki
slegið saman járnhælum. Ekki
stendur neistaflug af orðum
hans. En undir þeim stirnir í
dálitla glóð. Rödd hans er hvergi
ytfirgnæfandi. En hún er róleg
og traustvekjandi.
Berfætt orð hafa yfir sér svip-
mót þess, sem er lengi að skap-
ast. Vera má, að einhver ljóðio
séu til orðin sem skyndilegar
hugdettur. Veit að sjálfsögðu ekh
ert um það. En þó svo væri,
leynir sér ekki að Jón Dan er
hötfundur, sem gerir sér ljóst,
hvað hann ætlar að segja, og
segir það eitt sem hann ætlar að
segja.
Erlendur Jónsson.
Ný bðk frá Þorsteini
Þorsteinn frá Hamri: JÓR-
VÍK, 66 bls. Heinrskringla.
Reykjavik, 1967.
ÞORSTEINN frá Hamri hefur
verið duglegt ljóðskáld með hlið-
sjón af magni. Bókin Jórvík,
sem hann hefur nú nýverið sent
frá sér, mun vera hin fimmita
þess efnis frá hans hendi á níu
ára tímabili, frá því hann
kvaddi sér hljóðs sem ljóða-
smiður, kornungur maðiur.
Margt ljóðskáldið hefur nú
sent frá sér færri bækur á langri
ævi og samt unnið sér til ævin-
legrar viðurkenningar. Enda er
það sannast mála, að fáum hefur
gefizt að ganga að ljóðagerð eins
og akkorðsvinnu.
Má líka segja um ljóðasafn
það, sem þegar liggur eftir Þor-
stein frá Hamiri, að það er ekki
að sama skapi margbreytilegt
sem það er mikið af vöxtum.
Þorsteinn á sér persónulegan
tón, ,sem greinir hann frá öðrum
skálduiru En sá tónn er hvorki
sterkur né áhrifamikill. Svo
margt jákvætt sem segja má
um kveðskap hans, er hinu ekki
að neita, að ýfir honoim vokir
eitthvert drungalegt fjörleysi,
einhver andlegur vítamíns-
skortur, sem gerir kvæði hans
leiðinleg og þreytandi; því
fremur sem þau eru fleiri lesin.
Því skal ekki neita, að kvæði
Þorsteins hafa löngum hlotið
dágóðar viðtökur. 0,g sumir
hiafa beinlínis borið lof á þau.
Það hefur líka virzt áhættulítið
að veðja á Þorstein, þar eð hann
er sem skáld gæddur ótvíræðri
náttúrugreind.
En lofið er tvíeggjað. Að mín-
um dómi hafa ljóð Þorsteims
stundum verið oflofuð. Örugg-
lega hefur meðbyrinn orðið
skáldinu til ills fremur en góðs.
Ung skáld þurfa ekki á lofi að
halda, jafnvel þó þau verð-
skuldi það. En óverðskuldað lof
þeim til handa — það er bjarn-
argreiði.
Mig grunar, að ,þeir, sem mest
hafa hrósað kveðskap Þorsteins,
hafi hrósað honum vegna þess,
að þeir hafi þótzt finna í honum
eitthvert gildi, sem liggur utan
og ofan við skáldskap. Auðvitað
felst þá í loftinu sú ósk skáldinu
til handa, að það haldi sér við
efnið, en breyti ekki til.
En þetta eru nú einungis hug-
leiðingar. Á þær verða engar
sönnur færðar, né heldur verða
þær afsannaðar.
Hitt virðist mér augljóst,
hvort sem höfð er í huga síðasta
bók Þorsteins frá Hamri eða
fyrri 'bækur hans, að hann er enn
tiltölulega rótfastur í sjötta áxa-
tugnum. Það er í rauninni enga
nýbreytni að finna í þessari
bók. Hún er aðeins framhald af
því, sem áður var ort. Skáldið
kveður ekki betur en áður. Að-
eins liggja nú eftir það fleiri
kvæði, meira magn., Það er allt
og sumt.
Kannski er ekkert við það að
athuga, ,þó Þorsbeinn sé enn, að
fást við efni, sem skáld voru að
glíma við fyrir áratug eða
meira. Hitt er öllu lakara, að
Þorsteinn tekur þau svipuðum
tökuim og þau voru tekin þá, en
reynir ekki eða megnar ekki að
blása í þau nýju lífL
Ekki skal helduir efa, að skáldið
standi heilt og óskipt að baki
efni sínu. Engu síður skortir það
ein'beitni í framisetning. Til
dæmis er því tamt að nota
atviksliði og forsetningarliði.
Vera má, að Þorsteinn hyggist
með því skapa st£l sinum traust
og tiltrú. En sú finnst mcér hreint
ekki verða raunin. Smáorð, sem
ætlað er að gera stíl varfærnis-
legan, en traustan, veikja hann
oftast, en styrkja hann ekkL
Hinu verður ekki neitað, að
Þorsteirvn hefur brageyra, sem
kallað er, næma tilfinning fyrir
hrynjandi ljóðs. Ennfremur hef-
ur hann I sér anda þjóðisögiunn-
ar. Því tekst honum einna lip-
urlegast, þegar hann yrkir
reglubundið; með stuttum og
léttum Ijóðlínum, rími, stuðlum
og höfiuðstöfum. Sum beztu
kvæði hans minna þannig á göm-
ul þjóðkvæði, eða vísur, sem
fyrrum voru felldar inn í þjóð-
sögur. Ef skáldið væri einbeitt-
ara í framsetning og skæri
formi sínu þrengri stakk, giæti
það ort ágæt fevæði í þeim
dúr.
Sem dæmi ,um, hvernig Þor-
steini tekst að ljóða og ríma skal
hér tiXfært kvæðL sem heitir
Vaggan. Það er á þessa leið:
Það svaf og ég heyrði
sæng þess lyft
og aagt: 6 hér
ertu loksins fundið.
Þorsteinn frá Hamri
Ogr allt er hreytt:
mér er bylt og hrundið.
Ég er vagga einhvers
sem um var skipt.
At/hyglisvert er líka stutt
kvaeði, sem skáldið nefrtur
Rveðju. í>að er á þessa lund:
Maður minnist og saknar —
maður hrekst um hinn dapra sæ
unz báran blóðuga vaknar
og ber hann að nýrri strönd sem fræ;
stund s*em var stutt er geingin;
stormar rísi og byljina hvessi —
hver þú ert veit einginnr
annar en ég og vísa þesst
Þannig hljóða þessi stuttu
bvæði. Varla munu þau verða
stórfengleg talin. En lagleg eru
þau og lipur, smekklega form-
uð, kunnáttulega saman setL
Hafi Þorsteinn frá Hamri
framtak í sér til að læra, það
sem hann hlýtur að eiga ólært
um lífið og ljóðið og tækifæri
til að víkka sjóndeildarhringinn,
svo hann geti endurnýjað form
sitt og tekizt í hendur viður-
hlutameiri verkefni, þá er alls
ekki ósennilegt, að han.n verði
einhvern tíma verður þess lofis,
sem vafasamlega hefur verið á
hann borið. Eðlisgreindina
vantar hann eklki.
Erlendur Jónsson.
Guðmundsson
form. Fél. ísl. rithöfunda
AÐALFUNDUR Félags íslenzkra
rithötfunda var haldinn þriðju-
dagiinn 9. þessa mánaðar.
Á fundinum var einróma sam
þykkt að kjósa Bjarna M. Gísla
son heiðursfélaga í viðurkenn-
ingar- og þakklætiss'kyni fyrir
starf hans að lausn handrita-
málsins.
Töluverðar umræður urðu um
úbhlutun listamannalauna. Guð-
mundur Gíslason Hagalín taldi
að áiherzlu bæri að leggja á
Framh. á bls. 24