Morgunblaðið - 29.09.1967, Side 17

MORGUNB'LAÐIB, FÖSTUDAGUR 29. SEPT. 1997
17
Erlendur Jónsson
skrifar um
BÓKMENNTIR
SAMTÍÐARMENN
Jón GuSnason, Pétur Haralds-
son: ÍSLENZKIR SAMTÍÐAR-
MENN, síðara bindi, K-Ö+ við
bætir. 447 bls. — Bókaútgráfan
Samtíðarmenn.
Reykjavík, 1967.
EKKi er auðvelt að lesa í strik-
lotu margafr blaðsíður í íslenzk-
um saimtíðarmönnum og láita um
leiið athyiglina nema að jöfnu
hvert atriði, Nöfn, ár.töl og
skam.mstafanir talka brátt að
hverfaist fyrir sjóniuim lesandans..
Jónarnir og Guðrúruarnar rennia
úit í ei.tt
Enda eu fslenzkir samtíðar-
menn ekki til þess ætlaðir, að
ritið s>é lesið í lotu. Það er upp-
sláttarrit, orðabók og dæmist
einungis eftir því hlutverki, sem
það kann að gegna sem slíkt.
Fyrra þindi ritsins kom út fyr-
ir röslkum tveim árum. Nú er
siðara bindið komið út, álíka
stórt sem hið fyrra. Var ýmsai
tekið að lengjia eiftir því. Út-
gefendur gera grein fyrir sein-
lætinu í eftirmála.
Þar segir, að í upþhafi hafi ver
ið „senid út eyðubilöð ti'l flestra,
sem taka átti í ritið. Var mælzt
til þesis, að viðtakendur sendu
svör sín innan hálfs mtániaðar
frá því er þeir fengu spurninga-
blöðin I hendiur. Margir brugðu
skjótt við og sendu svörini um
hæl, en aðrir dræmt eða aiils
eftdki, jafnvel þrátt fyrir ítrek-
aðar óskir af hendi útgefanda.
Hefur þetta tafið stórlaga fyrir
útgáfu ritsins. Mun láta nærri,
að starfsmen.n útgáfunnar hafi
orðið að semja um það bil edna.
af hverjum fjórum ævis'krám í
ritinu án þess að svör aðila væru
fyrir hendi. Auk þess varð að
s'leppa alknörgum, þar sem eigi
reyndist un,nt að afla næg.ilegra
upplýsiinga um þá á þeim tíma,
sem til umráða var. Verða menn
að hafa þetta í huga, er þeir
sakna einhverra, sem þeir telja,
að geta hefði átt í ritinu".
Þetta segja útgefendur í eftir-
mála. Varnaglinn kemur í góð-
ar þairfir, því maður hliýtur að
sakna ýmissa nafna, sem s'ký-
iausit eiga heima í ritinu sam-
'bvsemt þeirri áætlun, sem út-
igefendur í upphafi settu sér.
Hitt er furðuleg staðreynd, hve
margir svöruðu „dræmt eða alls
efkki, jaifnvel þrátt fyrir ítrek-
aðar óskir“.
Ætla mœttli, að sérhver venju
legur maður teidi það vera
heiðursiskyldu sína að láta í té
fáeinar, almennar upplýlsingar
um sjáifan sig, þegar um er að
ræða fyrirtælki sem þetta. Á-
stæðurnar tlil þesis, hve margir
dau'fheyrast við svo hógvær-
legæi bón, eru Jítt skiljanlegar.
Ekki getur talizt höggvið nærri
dinkaimálum nokikurs manns,
þó fæðingarda.gur hams og ár
sé gert heyrin kunnugt. Og
„ýmis nefnda- og önnur ttrún-
aðanstörf innan sveitar" (eins
og stendur í einni æviskránni)
geta varla verið avo mikið
leyndarmál, að ekki m'egi minn
aist á þau í bók, sem kemur fyr-
ir alimennings sjónir.
Það er gamall og nýr löstur
í fari íslendinga að svara alls
eklki bréfum. Surnir halda það
stafi af leti. Ég held það stafi
fremur af einhvers konar búra-
legri þrjózku. Það er rótlgróið
eðli kotungsins aftan úr grárri
forneskju, að „láta ekki á sig
ganga“; gera helzt ekki nokk-
ur.n skapaðan hlut fyrir tilmæli
annarra; lifa og deyja sem ein-
angiraðastur á sínum skækli og
láta afganginn af veröldinni
lönd og leið.
Og að láta ókunnuga „veiða
u<pp úr sér“ þótiti ekki einu
sinni bera vott um mikil hygg'-
indi.
En íslenzkir samtíðarmenn
er engin einkamálaski á. Það
er fyrst og fremist skýrt' frá
opinberum störfum eða annars
konar störfum, sem unndn eru
í alílra au'gsýn, ef svo má að
orði kveða.
Vilji menn fræða'st um per-
sónusögu, m'un ritttð ef til vill
koma að einhverju gagni. En
að sjálfsögðu getur aðalti'lgang
uirinn með riti af þessu tagi
aldrei verið sá að svaia því-
líkri forvitni.
Vilji menn fræðaist um per-
sónusögu, mun ritið ef ti'l vill
koma að einlhverju gagni. En
að sjálfsögðu getu.r aðaltlii-
gangurinn með riti af þessu
tagi aldnei verið sá að sva'la
þvLlíkri forvitni.
Tiigangurinn hlýtur fyrist og
frernst að vera sá að upplýsa,
hvað verið er að gera í þjóð-
félaginu og hverjir gera það.
Að vísu er í ritimu sagt um
mann einn, að hann sé skáld-
mæltlur án þess að getið sé um
leið, að eftir hann liggi nokk-
urt frum'samið skiáldlverk, stórt
eða smátt, prentað eða óprent-
að. En slík athugasemd tteist
til uindantekninga. íslenzkir
samtíðarmenn greina í stórum
dráttum frá vertkum, sem uno-
in hafa verið, en ekki frá hæfi
leikunum til að vinna einhver
verk.
Skýrt er frá því í efWrmála,
að í ritinu séu samtals 4686
æviskrár „eða hátt á sjöunda
hiumdrað fleiri en fyrirhugað
var í U'pphafi“.
Sá fjöld'i ber vott um mikla
elju höfuindanna, einkum er
haft er í hugia, hve drjúgan
hluta upplýsingannia þeir urðu1
sjálfir að afla sér. Og ritlið hef
ur bókstaflega vaxið í höndum
þeirra, sam'anher upphaflega
áætlun, er uim hana segir svo
í eftirmálamum:
„f ritið skyldu skráðir þeir,
er gegna eða gegnt hafa meiri
háttar opiniberum störfuim í
þágu ríkis, höfuðborgar, bæj-
arfélaga og sveitarfélaga, enn-
fremuir atlhafnamenn, forstöðu
mtenn og aðrir sérstakir trún-
aðarmenn fyrirtæikja í ýmsum
sbarfsgreinum., forvígsmenn í
félagsmiáíluim og amnarri menn-
ingarstarfsemi, rithöfundar,
listamenn, sem viðurkenningu
hafla hlot ið, og ýmsir fleiri,
sem'_ eigi er unnt að gera t*æm-
andi grein fyrir í stuittu máli“.
Þessi áætlun er skýr og
greini'leg. Engu að síður hlýt-
ur að vera álitamál — í sumuim
tilvikum, hverja t'aka skal með
og hverjum skal sleppa. Hvaða
störf eiga t.d. að telja.st til
„meiri háttar opinberra
sitarfa"? Hvaða ritlhöfundar og
listamenn hafla hlotið „viður-i
kenninigu11? Og hvað er annn
ars „viðurkenning!1, ef út í þá
sálma er farið?
SMkt og hlýtur að vera mats-
atriði. Mér sýnist höfundar
íslenzkra samtíðarmanna
hafa fylgt áætlun sinni í víð-
tækasta skilningi. Þeir hafa
ekki verið strangir á reglun-
um, eins og fjölgun æviskránna
gefur líka til kynna.
Sé litið á þetta tveggja bin>da
rit sem persónulega viðskipta-
s'krá, virðist mér æviskrárnar
vera óþarflega margar. Sé hins
vegar litið á verkið sem alþýð-
legan konversasjónslexíkon, að
ekki sé minnzt á þjóðfræðilega
hl'ið málsins, hlýtuir ritið að
koma því fleiri að notuim, því
víðtækara sem það er.
íslenzkir samitíðarmen.n bæta
úr þeim miun brýnni þörf, að svo
er nú langt síðan Hver er mað-
urinn? Bryn'leifs Tobíassonar
kom út, að þjóðin hefur síðan að
miklu leyti endurnýjaizit. Höf-
undar og útgefendur eiga þakkir
skilið fyrir framtak sitt. Eniginn
dómur skal á það iagðiur að
sin-ni, hvernig tekizt hefur.
Reynzlam ein sker úr því. Aðei'ns
þanf svona. laigað rit að koma
ofltar út, endurskioðað, h-elzt á
firnm eða sex ária fresiti, Það
byrja-r að úreltast, um leið og
það er komið út. Að áratuig liðn-
um er það einskiis virði sem hag
nýtt uppsláttarrit.
Þei-r, sem hér eftir itaka sér fyr
ir henduir að semja rit ein® og
íslenzka isatmtíð'a.rmenn, geta
haft það verk að fyrirmynd —
að niokkru ieyti. Verk þeirra síra
Jóns Guðnasonar og Péturs Har
ald.s.s'onair er gortit, eins og þiað
er. En -svo ýba.rlegt rit þarf ©kki
að taka saman nema einu sinni
á m.ainnsaldri. Verði svipað rit
tekið sarnan afltur, áður en mörg
ár líðia, sem vonandi verður, sak
ar ekki, að það sé að mimnsta
kositi helmingi stytitra en íslenak
ir saimtíðiarmenn. Jafnvel 'tvö
þúsund æviskrár ættiu að nægja..
Það þætti ekki lítið meðial stór-
þjóðianna að birta þamniig í al-
mennu rálti æviskrá huindr.aðiasta
hvers þegns. Það mundi gera
tvær miiljónir í B>aind,aríkjum
Norður-Ameríku oig sjö mi'Hjónir
í Kína, en fimmtíu þúsund í
Danaveldi. Erlendur Jónsson.
— Forsætisráðherra
Fram/h. af bls. 32
flokknum hefði verið legið á
hálsi af andstæðingum sínum að
hafa ekki nægilega trú á land-
inu. Með því ættu þeir við, að
stefna flokksins væri sú, að
ekki væri treyst á einhæfa at-
vinnuvegi. Óumdeilanlegt væri
að frá 1958 til 1966 hefði hér-
lendis verið einstakt framfara-
tímabil. Á þessu tímabili hefði
hagur almennings batnað um
nálægt 50% og atvinnuvegir
landsins hefðu sbórbætt aðstöðu
sína, m.a. með miklurn tækja-
kau.pum. Því hefði hinsvegar
verið haldið fram af Sjálfstæðis-
flokknum, að óvarlegt væri að
treysta á stöðuga velgengni, er
byggð væri á þeim atvinnuveg-
um, sem nú væru í lamdinu.
Ómótmælanlegt væri, að margt
benti til þess, að mjög gengi
á suma fiskstofna og ennfremur
að sumar viðskiptaþjóðir okkar
á þessu sviði þyrfti ekki lengur
á fiski frá okkur að halda.
Þetta hefði verið megin ástæða
þess, að flokkurinn hefði barizt
fyrir því, að hérlendis yrði kom-
ið upp álbræðslu, — sem jafn-
framt hefði skapað mun hag-
stæðari virkjunarmoguleika
Þjórsár, en ella hefði orðið. Mál
þetta hefði verið eitt mesta
baráttumál á Alþingi um lang-
an tíma. Þá hefðu andstæðing-
arnir óttast og haldið fraim, að
þessar framkvæmdir mundu
draga vinnuafl frá öðrum at-
vinnugreinum og skapa aukna
þenslu og verðbólgu. En það
væri of seint að koma í veg
fyrir atvinnuleysi þegar það
væri skollið á - - óverjandi væri
með öllu að bíða með ráðstaf-
anir þar til vandræðin væru
skollin á. Það hefði líka komið
á daginn, að öll þau varnaðr-
orð, sem fram hefðu verið færð
til rökstuðnings byggingu ál-
bræðslunnar, hefðu rætzt að-
eins einu ári eftir að þau voru
töluð.
Minnkandi útfiutningstekjur
Forsætisráðherra sagði, að nú
vildu sumir svo vera láta, að
öll þau vandræði. sem nú væri
við að etja í efnahagsmálum,
stöfuðu af verðlagsþróun inn-
anlands hér síðustu árin, og
s-egðu að allt væri í lagi, ef
sama verðlag væri hér ríkjandi
og 1962.
En verðlagsþróunin hefði
fyrst og fremst orðið þessi, sök-
um þess að allur almenningur
hefði fengið sinn hlut í aukrnun
þjóðartekjum og orðið aðili að
hinum mikla gróða. Því færi
fjarri, að andstæðingarnir
hefðu vilja láta hlut almenn-
ings verða minni, og oft hefðu
beyrzt ásakanir í þá átt, að at-
vinnuvegunum væri ívilnað um
of á kostnað almennings. Sæju
allir hversu mikið samræmi
væri í slíkum máiflutningi.
Forsætisráðherra sagði að örð-
ugleikarnir hefðu fyrst komið
fram á árinu 1906, en þá ekki
verið tilfinnanlegir. Verðlækk-
anir þá hefðu bætzt upp með
mjög mikilli síldveiði. Nú horfðu
málin hinsvegar þannig við., að
við hefðum í vetur átt einhverja
þá óhagstæðustu vetrarvertíð,
sem 'komið hefði síðan 1914, eða
um hálfa öld og væri því verð-
fallið, sem orðið hefði á útflutn-
ingsvörunum enn tilfinnanlegra
en ella. Þar að auki kæmi svo
mikið verðfall á síldveiðum, auk
afiatregðu. Það lægi fyrir, að
jafnvel þó að síldin, sem veidd-
ist það sem eftir væri árs, yrði
jafnmikill og á sama tíma í fyrra
og það tækist að salta að veru-
legiu leyti upp í gerða samninga,
yrðu útflutningstekjurnar um
1300 milljónum króna minni en
í fyrra, a.m.k„ eða sem svaraði
Vs - Vi. Þessu til viðbótar hefði
svo afli orðið minni á öðrum
veiðum og skreiðamarkaður
hefði að verulegu leyti lokast.
Allt þetta sannaði réttmæti þess,
að nauðsyn væri að skjóta fleiri
stoðum undir fjölbreiyttara at-
vinnulíf í landinu. Sagði ráð-
herra, að ljóst væri, að nú miundi
hér ríkja alvarlegt ástand í at-
vinnumálum, ef ekki hefði kom-
ið til bygging álbræðslunnar og
Þjórsárvirkjunnar, og auk þess
veittu þessar framkvæmdir
miklar gjaldeyristekjur. Það
hefði því ekki farið sem and-
stæðingar þessara framkvæmda
hefðu spáð, að þær yrðu íslenzk-
um atvinnuvegum fjötur um fót,
heldúr þvert á móti yrðu þær
til þess að létta á margan hátt
undir með þeim.
Forsætisráðherra sagði að
vinna yrði að því markvisst að
skapa hérlendis fleiri atvinnu-
greinar, sem gætu staðið undir
gjaldeyrisöflun, heldur en nú
væru fyrir hendi. Álbræðslan og
Þjórsárvirkjun væri aðeins upp-
hafið af því sem koma skyldi.
Leggja yrði áherzlu á að nota
náttúruauðlindir þjóðarinnar
henni til 'heilla og til þess að
auká öryggi lífsafkomu almenn-
ings. Hitt væri svo annað mál,
hvort auðvelt væri að fá erlend
stóriðjufyrirtæki til þess að
koma starfsemi sinni fyrir hér-
lendis. Það hefði t.d. verið um
það rætt, að flýta framfcvæmd-
um við álbræðsluna og taka
stærri hluta hennar í notkun
strax, og þá um leið auka fram-
kvæmdir við Þjórsárvirkjun.
Nú væru hinsvegar horfur á, að
Svisslendingarnir, sem verk-
smiðjuna ættu, gætu komizt að
hagstæðari orkukaupum frá
kjarnorkiuverum í Þýzkalandi,
svo óvíst væri, hvort af þessu
gæti orðið.
Þýðing gjaldeyrisvarasjóðsins
ISíðani vék iforisiæbiisiriáðherTa
að söfnu'n gj.aldeyris variaisijóð'S -
inis og saigði að anidstæðingar
SjáLfstæðisfilolkksinis hefðu verið
óspariir á að náðaist á afleiðinigar
þess frjálsræðis í viðsikilptahiáitt-
um, sem sjóðuriinn hefði skap-
,aið. Rifja mætti það t.d. upp, að
einn af ynigri foruistuimönniuim
Fraimsóknarifllokiksinis hafði mjög
kvatt ti'l þess að þessum sjóði
ynð'i eytt sem allra fyrst, Ráð-
herra sagði að sá vanidi, sem nú
hafði borið að höndum í efna-
h'agslífinu, væri mun auðleysan-
lagrí fyrir það, að safniað hefði
verið í gjaldeyrisvaraisjóð. Hann
'hafði hamið í vag fyrir að gera
þyrfti skynidiráðsitaifanir. Því
væri ekfci að leynia að nú að
uindaniförnu hefði gengið á sjóð-
inn, en horfur væru á meira'
jiaifnvægi í þeim málum á næsta
áni, ef nauðsiynlegari ráðstatfanir
yrðiu gerðar niú .Sagði ráðharra
að nú gæti engum duiist að talsi-
menn þas.s, að kamið yrði upp
gjaiideyri'S'flarða, höfðu haift rétt
fyrir sér.
Nauðsyn efnahagssamvinnu
'Þá vék florisætisráðherra að
efniahagssiam.skiiptum ofcikar við
önnur ,lönd. Minnti hann í upp-
hatfi á þá sögulegu sitaðreynd,
að viðskiptakreppa millistríðs-
ánanna stafaði aSS Verulegu leyti
af þeirri efnalhagsistefnu, sem þá
var ríkjandi — að þjóðirnar
reyndu að mætti að florðast við-
skipti við aðrar og vera sjáltf-
um sér nóigar. Ekki væri þó við
neina að sakast varðanidi þæri
verðsiveiflur, sam nú hefðu orðið,
en fróðlegt væri að brjóita ástæð
ur bennar til mergjar. Gat náð-
hterra þesis' t.d. að í siumar 'heíði
hann átt tal við sjávarútvagsi-
mál'aráðherra Rússa og hetfði
hann þ(á lýst þvtí yfir að árið
1970 yrðu Rússar orðnir sjáltf-
um sér nó'gir, um fisfcfr.am-
'leiðslu,
'Þá væru Rússar nú farnir að
bjóða síld til sölu í Þýzkalandi
og þannig farnir að keppa við
okkur um marfcaði þar. Sömu
sögu væri að segja um Banda-
ríkjamarkaðinn. Þar væru t.d.
Pólverjar orðnir miklir keppi-
nautar okkar. Ráðherra sagði, að
oft hefði verið ráðizt á ríkis-
stjórnina fyrir að auka ekki
viðskiptasamibönd og vörúkaup
við austantjaldslönd. Væri þá
um það talað að slíkt væri hægt
með vöruskiptum. Benda mætti
hinsvegar á það, að Austur-
Evrópuþjóðir teldu sl'íka við-
sfciptahætti úrelta og kærðu sig
ekki um þá. Allt þetta væru atr-
iði, sem við gætum ekki ráðiS
við, en hefðu eigi að síður úr-
slitaáhrif í efnahagsmálum okk-
ar, og þessi höfuðvandamál væri
útilokað fyrir íslendinga að
leysa án alþjóðlegrar samvinnu.
Enn sem komið væri hefði hér
ekki orðið vart við mikla erfið-
leika sökum Efnahagslbandalags
Evrópu, og stafaði það m.a. af
því, að í fyrra hefði ekki svo
mikið orðið vart við tollahœkk-
anir vegna mikillar veiði og
hagstæðs verðiags, en tollar
bandalaganna yrðu strax tilfinn-
anlegri, þegar ver áraði.
Forsætisráðherra sagði, að úti-
lokað væri fyrir ísland að ger-
ast aðili að Efnahagsbandalag-
iniu, en nauðsynlegt væri fyrir
okkur að ná við það samningum
um aukaaðild eðá einhverskonar
viðskiptasamninga. Um Fríverzl
unarbandalagið væri það að
segja, að nágrannar okkar á
Norðurlöndum hefðu talið sér
mjög mikinn hag að vera aðilar
að því, og auðveldara yrði fyrir
ísland að ná samningum við
Efnahagsbandalagið, ef það væri
aðili að Fríverzlunarbandalag-
inu.
Mangt bæri að athuga í saim-
'bandi við bugsanl-eg tengsl ís-
landis við þessi bandalög. Mætti
þar nefna atvinmu útlendingia,
og ótakmarfcaðan tilflutning á
ffjármagni. Slífct gæti komið illa
hiður á okkur, — bezt væri, ,að
íslendingar gæt-u haldið áfram á
þeirri braut, sem farið hefði ver-
'ið imn á við samninga um ál-
'bræðslu, að hafa úrslitaáhrifin í
hverju máli fyrir sig í eigin hönd
'um. Hitt yrði að vera öllum
lljóst, að með því að halda því
'fr.am, að ekki ætti að leita tii
terlendra aðila um fjármagn til
Stóriðju, yæri í rauninni sagt að
í slíkar framkvæmdir ætti ekki
'að ráðast.
Að lokum sagði forsætisráð-
herra, að ékki yrði kamizt fyrir.
örðugleika íslenzkra efnahags-
'mála, nema því aðeims að slíkar
sveiflur, sem gerzt 'hefðu hvað
eftir amnað á undan förnum ára-
'tugum, hefðu ekki úrslitaálhritf á
afkomu landsins. Það sem höfuð-
'máli skipti væri, að menn áttuðu
Isig á því hvað gera þyrfti tiF
'þess að komast af þessu sveiflu-
stigi það spor, sem stigið hefði
'verið 1966 með á'kvörðun um'
'byggingu álbræðslu, væri aðeims
lupphafið af sókn, sem fylgja'
þyrflti eftir til þess að gem ís-
'lenzka atvinnuvegi fjölbreyttari'
'og öruggari.