Morgunblaðið - 07.01.1968, Page 15

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUÐAGUR 7. JANÚAR 1968
15
Þeir hverfa einn
af öðrum
Það er lífsins lögmál, að eftir
því sem menn eldast hverfa æ
fleiri samferðamenn þeirra, einn
af öðrum. í Reykjavíkurbréfi hef
ur ekki fyrr gefizt færi á að
minnast tveggja manna, sem mik
ið létu að sér kveða í félagslífi
Reykjavíkur, að nokkru hvor
á sínum vettvangi og báðir önd-
uðust nokkru fyrir hátíðir. Þess-
ir menn eru Sveinn Helgason
stórkaupmaður og Haraldur
Hjálmarsson matsveinn, nú síð-
ast forstjóri Hafnarbúða.
Sveinn Helgason var lengi í
fremstu röð verzlunar- og kaup-
manna hér í bæ. Hann var aldrei
sérlega umsvifamikill eða fyrir
að láta á sér bera en naut
trausts allra þeirra, sem honum
kynntust, og þokaðist því fyrir
annarra atbeina í fremstu röð
þeirra samtaka, sem hann tók
þátt í. Ber þar fyrst að telja fé-
lagsskap hans eigin stéttar, þá

KlakabundiÖ skip i Reykjavíkurhöfn. Ljósm. Kr. Ben.
REYKJAVIKURBREF
Laugardagur 6. jon
bindindishreyfinguna og loks
Sjálfstæðisfélögin í Reykjavík,
einkum Varðarfélagið. Sízt mun
ofmælt þó a'ð sagt sé, að engum
einum manni sé meira að þakka,
að upp er risið hið glæsilega hús
Góðtemplarareglunnar á Skóla-
vörðuhæð. Áhugamál Sveins var,
að það yrði um langa framtíð
höfuðstöð heilbrigðs skemmtana-
lífs í bænum, og er óskandi, að
svo verði. I Varðarfélaginu reynd
ist Sveinn óþreytandi vi'ð öll þau
störf, sem hann tók að sér og
átti þar fáa sína jafningja. Sér-
staklega verður hans þó minnst
fyrir það, hversu tillögugóður
hann ætíð reyndist. Eins og verða
vill hefur verzlunarstéttin á
stundum talið á sig hallað eða
ekki nógu örugglega staðið á
verði um sina hagsmuni. Sveinn
var einn hennar ötulasti tals-
maður, en hann kunni einnig
að meta það, sem vel var gert,
og lét það ekki liggja í þagnar-
gildi, enda skildi hann, að án
samhugs annarra er öllum, jafnt
stéttum og mönnum, vo'ðinn vís.
Haraldur Hjálmarsson var
lengi á sjó og gerðist þegar á
þeim árum oddviti stéttarbræðra
sinna. Síðar komst hann í eins-
konar lykilstöðu sem umsjónar-
maður verkamannaskýlisins og
síðar forstjóri Hafnarbúða. Hann
vann traust þeirra, sein hann
hafði samskipti við, enda misnot-
aði hann aldrei aðstöðu sína í
pólitískum tilgangi, þrátt fyrir
mikinn stjórnmálaáhuga. En
hann fór heldur aldrei dult með
skoðanir sínar, hvorki gagnvart
þeim mikla fjölda, sem hann
umgekkst í daglegu starfi né
gagnvart flokksbræðrum, þegar
hann af hreinskilni sagði hvern
hug hann hélt, að almenningur
bæri til framkvæmda, sem yfir
stóðu, og ráðagerða, sem uppi
voru.
Sjálfstæðisflokknum er mikill
missir að þeim báðum, Sveini
Helgasyni og Haraldi Hjálmars-
syni.
Ásg
isgeirsson
eir
lætur af
forsetastörfum
Þó að rétt það sé, sem herra
Ásgeir Ásgeirsson sagði i ára-
mótaávarpi sínu, að kveðjustund
hans sem forseti Islands væri
ekki komin, þá er eðlilegt, að
mönnum verði tíðrætt um þá
yfirlýsingu hans, að hann muni
ekki oftar verða í kjöri. Ásgeir
Ásgeirsson var kjörinn forseti
eftir harða kosningabaráttu og
auðvitað hafa ekki allir verið
sammála um allt, sem hann hef-
ur gert í starfi sínu. En enginn
efi er á, að yfirgnæfandi meiri-
hluti manna telur, að hann hafi
rækt starf sitt með afbrigðum
vel. Sú staðreyhd, að eftir fyrstu
kosningarnar hefur aldrei verið
boðið fram á móti honum, sýnir
sannfæringu forystumanna um
lýðhylli herra Ásgeirs, og a'ð
vísu einnig vilja þeirra til að
hefja forsetaembættið upp yfir
dægurþras. Slíkt getur forsetinn
einn, þótt ágætur sé, ekki gert.
Til þess þarf samkomulag, —
í þessu tilfelli þegjandi — yfir-
gnæfandi meirihluta áhrifa-
manna með þjóðinni. Það sam-
komulag ber því fremur að virða
sem herra Ásgeir hefur stundum
ekki komizt hjá að taka ákvarð-
anir, er menn voru mismunandi
ánægðir með. Öllum kemur sam
an um. að herra Ásgeir Ásgeirs-
son sé í senn maður varfærinn
og hygginn, en hann hefur aldrei
hikað við, er á reyndi, að taka
þá ákvör’ðun, sem hann taldi
rétta, þó að hann vissi, að hann
kynni þess vegna að verða fyrir
aðkasti um sinn. Enda vita menn
í þvílíkum ábyrgðarstöðum, að
þeir þurfa hvort tveggja, að
hlýta dægurdómum og dómi sög-
unnar. Umræður um verk þeirra
eru því óhjákvæmilegar, og eng-
um til góðs, að þagað sé um það,
sem menn eru ósammála. En um
forseta ber öðrum fremur að
gæta þess, að persónuleg áreitni
eigi sér ekki stáð, þó að sitt sýn-
ist hverjum um málefni. Ánægju
efni er, að þetta hefur yfirleitt
tekizt um þá tvo forseta íslands,
sem hingað til hafa setið.
,Ber að halda
í hæstum heiðri46
V'
í áramótaávarpi sínu minntist
forseti á staðreynd, sem mjög
hefur mótað hans eigin viðhorf
og íslenzka þjóðin má aldrei
missa sjónir á. Hann sagði:
„Og þá minnist ég ekki sízt
Alþingishátíðarinnar 1930, sem
átti ríkan þátt í að efla sjálfs-
traust íslendinga og athygli og
álit erlendra manna á fámennri,
afskekktri þjóð, sem átti þúsund
ára þingsögu að baki. Einn brezki
fulltrúinn stóð að vísu fast á
því, að brezka Parliamentið væri
móðir þjóðþinganna, en játaði
fúslega, að Alþingi íslendinga
væri þá amma þeirra. Með slíka
forsögu getum vér hvorki leyft
oss né megum óvirða vort eigið
Alþingi. Því ber að halda í hæst-
um heiðri.“
Þetta er þörf áminning lífs-
reynds manns, eins þeirra, sem
allra lengst hefur starfað að
stjórnmálum hér á landi. Saga
Alþingis er að vísu mjög breyti-
leg. Um margar aldir voru völd
þess lítil, allt önnur og ólíkt
minm en í upphafi og á síðustu
áratugum. En þrátt fyrir breyt-
ingarnar, hefur Alþingi ætíð
verið meginás innlendrar ís-
lenzkrar stjórnskipunar, og ým-
ist helzti fulltrúi sjálfstæðis
þjóðarinnar e'ða helzta táknið í
baráttunni fyrir því. Vilji og
vonir almennings hafa lýst sér
í ályktunum Alþingis. I sumum
lögum er þjóðhöfðinginn uppi-
staða stjórnskipunarinnar; svo
var hér einungis á ófrelsisöld-
um þjóðarinnar, og þá var hann
handhafi og umboðsmaður hins
erlenda valds, sem Alþingi eftir
megni stóð á móti og að lokum
tókst að losa þjóðina við. Islend-
ingar þurfa þó ekki síður á
þjóðhöfðingja að halda en aðr-
ar norrænar þjó'ðir, sem búa
við svipaða menningu og stjórn-
arhætti en hjá öllum þessum
þjóðum, er hann fyrst og fremst
sameiningartákn og er því aðeins
ætlað að taka sjálfstæðar ákvarð-
anir, að aðrir handhafar ríkis-
valdsins bili. Engu að síður hefur
þjóðhöfðinginn hjá þeim miklu
sterkari sögulega hefð en hér-
lendis. Eins og þeim hentar okk-
ur áreiðanlega bezt, að á milli
kosninga sé Alþingi a'ðalvaldhaf-
inn, sem kveði á um hverjir fari
með rikisstjórn og hafi úrslita-
ráð um stefnu hennar og störf.
Það er eftirminnilegt vitni um
hinn glögga skilning herra Ás-
geirs Ásgeirssonar á starfi sínu,
að hann skyldi minna á þetta í
hinu síðasta áramótaávarpi sínu.
„Koraið inn á
hætlusvæði
á ófriðartíma“
Herra Ásgeir Ásgeirsson á
einnig þakkir skyldar fyrir það,
að hann nú eins og oft áður, er
ekki myrkur í máli um það, að
íslendingar verða að taka afleið-
ingunum af breyttum tímum og
aðstæðum. Forsetinn sagði:
„Svo virðist sem ýmsir hafi
áhyggjur af því, að einangrun
íslands sé úr sögunni. Og ekki
er því að neita, að á þessari öld
tækninnar, kafbáta, flugvéla og
eldflauga er ísland eins og önn-
ur lönd, komið inn á hættusvæði
ófriðartíma. Atomöldin gengur
og jafnt yfir alla. Og þá er að
taka því með skilningi og drengi-
legri sambúð við aðrar þjóðir.
Vér búum við gott nágrenni.
Ófriðarhætta milli þeirra þjóða,
sem búa á ströndum norðanverðs
Atlantshafs að vestan og austan,
er einnig úr sögunni. Oss ber að
rækja góða frændsemi við skyld-
ar þjóðir, og vinskap við allar
þjóðir, sem vér höfum nokkur
samskipti og viðskipti við. Stór-
veldisdraumar eru engin freist-
ing fyrir vopnlausa, fámenna
þjóð."
Alit er þetta satt og rétt,
mætti raunar segja, að það ætti
að vera svo auðsætt, að óþarft
væri að hafa orð á því. En því
miður eru enn furðu margir, sem
ekki gera sér grein fyrir þessum
auðsæju staðreyndum. Sumir
harma. að éinangrunin sé úr sög-
unni og virðast vilja láta þjóð-
ina hegða sér eins og engin breyt
ing sé á orðin. En hvort sem
mönnum líkar betur eða verr,
þá er einangrunin horfin og
kemur aldrei aftur. Flestir þeir,
sem þekkja sögu Islands, mundu
bæta við: Sem betur fer. Á síð-
ustu misserum heyra menn raun-
ar þá nýjung, að misskilningur
sé, að Island hafi áður fyrri
verið einangrað. Einn eða fleiri
kommúniskir sagnfræðingar eru
að reyna að lauma þessari hugs-
un inn hjá mönnum, að því er
ætla verður í þeim tilgangi, að
ekki séu teknar eðlilegar, óhjá-
kvæmilegar afleiðingar af ger-
breyttu ástandi. Auðvitað hefur
einangrun Islands verið misjafn-
lega mikil og þjóðin ætíð orðið
fyrir einhverjum erlendum áhrif-
um. Menning þjóðarinnar náði
fyrrum hæst, þegar mest voru
samskipti við aðrar þjóðir. Á
hinum dimmu, döpru öldum
hafði einangrunin sem sé ekki
aðeins nærri drepið þjóðina í
bókstaflegum skilningi, heldur
var hún komin langt með að
eyða menningu hennar, jafnvel
þó að líftóra héldist með því fáa
fólki, sem eftir hjarði. Óþarft
er að deila héðan af um það,
hvílíkan skaða einangrunin gerði
okkur því að hvort tveggja er
óhagganlegt, að hún var fyrir
hendi og er nú horfin. Þá er að
taka afleiðingunum af því, þar
á meðal, eins og forsetinn segir,
gera sér grein fyrir að ísland er
komið inn á hættusvæði ófriðar-
tíma. Þegar af þeirri ástæðu eiga
Islendirgar sjálfs sín vegna að
hjálpa til að halda því öryggi,
sem bezt tryggir frið í okkar
heimshluta.
Ekki „fornminjar
íí
hættu. Prófessor Þorkell Jóhann-
esson vakti athygli á því, að
þrátt fyrir einangrunina voru
öldum saman erlendar bækistöðv
ar umhverfis allt land, bæki-
stöðvar, þangað sem allur al-
menningur varð að sækja hluta
af s:nni lífsbjörg og þá a. m. k.
öðru hvoru að bregða fyrir sig
erlendu tungutaki. Auðlærð er
ill danska, eins og þar stendur.
Það var fyrst eftir að einangrun-
in fór að hverfa og samtímis
brotthvarfi hennar, sem lands-
menn tóku markvisst að hreinsa
mál sitt. Nú gæta menn þess
svo vel, — flestir, sem komnir
eru t.l vits og ára, — að óhikað
og yfirlætislaust má segja, að
aldrei hefur verið lögð á það
önnur eins stund að yfirlögðu
ráði. I þessu sambandi er raun-
ar ekki alsendis ófróðlegt að
kynnast því, sem nýjustu rann-
sóknir sýna, að áhrif talvéla og
fjölmiðlunartækja við tungumála
kennslu virðast vera miklu minni
en menn lengi hugðu. Þeir sem
þvílíkra tækja njóta taka sízt
meiri framförum í tungumála-
námi, en hinir, sem búa við gam-
aldagsaðferðir. Áhrifaríkasta
kennslan fæst við að dvelja nokk
urn'tíma meðal þeirra þjóða, sem
sjálfar tala tunguna, sem læra á.
Bezta verndin fyrir viðhald ís-
lenzkunnar ætti samkvæmt því
að vera sú að hindra, að a. m. k.
unglingar færu úr landi! Sem
betur fer eru íslendingar nú orðn
ir svo margir veraldarvanir og
meðvitandi um gildi tungu sinn-
ar, að sennilega hefur hún aldrei
verið í minni hættu en nú. At-
hyglisvert er einnig, að einmitt
endalok einangrunarinnar hjá
öðrum þjóðum — og var einangr-
unin þar þó miklu síður tilfinn-
anleg en hér — hafa víðsvegar
vakið upp aukinn áhuga fyrir
fornri tungu, frelsi og þjóðmenn-
ingu. Svo er t. d. í Skotlandi
og Wales, að Irlandi ógleymdu.
I sjónvarpinu mátti fyrir fáum
kvöldum sjá myndir frá Indlandi,
þar sem stúdentar þar mótmæltu
því, að enska væri lögfest sem
höfuðmál, og hefur hún þó um
aldir verið það tungumál, sem
Indverjar úr ólíkum landshlut-
um urðu að tala saman til að
skilja hvern annan. Hinsvegar
fengu menn enn síðasta gamlárs-
kvöld að sjá og heyra, að frænd-
ur okkar á Norðurlöndum, sem
búið er að telja trú um, að við
séum að hverfa í gin Ameríkana,
eru mun ameríkanséraðri en við.
a
Síðar í ræðu sinni segir forset-
inn:
„Sumir virðast og hafa aukn-
ar áhyggjur um framtíð íslenzks
máls og menningar. En þá væri
hvort tveggja lítils virði, ef það
gæti ekki þrifizt nema í einangr-
un, eins og viðkvæm jurt undir
glerþaki eða fornminjar á safni.
íslenzkt þjóðerni er málið, hugs-
unarhátturínn og óslitin saga frá
upphafi íslands byggðar. Hrein
og svipmikii tunga stóð af sér
allar hættur nýlenduáranna um
margar dimmar aldir.“
Einnig í þessum efnum segir
herra Ásgeir sannindi, sem sum-
ir sýnast ekki hafa gert sér nógu
ljós. Vel má vera, að einangrun-
in hafi um skeið verið nokkur
vernd íslenzkri tungu. En á
mestu niðurlægingar- og einangr
unartímum var hún þó í mestri
Dr, Páll ísólfsson
hættir störfum
Menning nútímaþióðar er ekki
takmörkuð við tungumálið eitt,
hversu mikið sem menn vilja
úr því gera. Um það ber ævistarf
Páls ísólfssonar glöggt vitni. Á
meðan fslendingar bjuggu við
einangrun hefði þvílíkur lífsfer-
ill verið óhugsandi á tslandi. Fáir
gerum við okkur enn fulla grein
fyrir því, hvílíkt þrekvirki Páll
vann á unga aldri, þegar hann
komst í allra fremstu röð organ-
ista og það í höfuðkirkiu, þar
sem sú list hafði náð einna eða
allra hæst i heimsbyggðinni. Þeir,
sem vit hafa á hljómlist, segja
frá afrekum Páls í þeim efnum.
Það er ógleymanleg sjón að hafa
séð Pál og séra Biarna saman við
ótal jarðarfarir áður fyrri. Og
séra Halldór á Reynivöllum
skrifaði um það á sínum tíma,
hve hneylcslanlegt væri, að menn
hreyfðu sig í Dómkirkiunni fyrr
en Páll hefði lokið leik sínum.
Jafnvel þeir, sem um þetta gerðu
sig seka, fundu, að Páll átti rík-
an þátt í að gera kirkiusókn að
hátíð fyrir þá sem hennar vildu
njóta. Nú hefur Páll endanlega
látið af því starfi, en hann mun
lengi lifa í minningu manna,
ekki einungis fyrir músíkafrek
sín heldur ætíð á meðan sam-
tíðarmenn hans hafa ánægju af
að ryfja upp góðlátlega og
græskulausa gamansemi. Minn-
ingarbæltur hans tvær tryggja
raunar að það verða ekki sam-
tímamennirnir einir, sem þeirrar
ánægju njóta, heldur einnig hin-
ir, sem gaman hafa af góðum
bókmenntum um ókomnar aldir.