Morgunblaðið - 26.06.1968, Blaðsíða 12

I 12
MOBGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 26. JÚNÍ 1968
Guðm. G. Hagalín
skrifar um
(.
BÓKMENNTIR
Portúgalska orðan
Agnar Þórðarson: Hjartað í
borði. Almenna bókafélagið.
Reykjavík 1968.
AGNAR ÞÓRÐARSON er ekki
l ungur og fiktgjarn nýliði í ís-
ienzkri skáldsagnagerð, og ég
: býzt ekki við, að hann fjúki fis-
léttur sitt á hvað, þó að ein-
þverjar meinakindur íslenzkr-
ar tízkugagnrýni stappi niður
fótum og fnæsi að honum. Ár-
ið 1949 kom frá hans hendi
skáldsagan Haninn galar tvisv-
ar. Svo liðu fjögur ár, unz hann
gaf út söguna Ef sverð þitt er
stutt. Báðar þessar sögur eru
allvel gerðar, vitna báðar um
glöggskyggnan, gagnrýninn og
rökvísan höfund, en þær eru
samt ekki gæddar því raun-
sanna lífi og persónulega svip-
móti, sem hefði gert þær að eft-
irminnilegum skáldskap.
Þegar hér var komið, var Agn-
ar orðinn maður rúmlega hálf-
fertugur og átti að baki sér at-
hyglisverðan námsferil. Hann
varð stúdent tvítugur, en varð
að gera hlé á skólanámi í þrjú
ár sakir heilsu sinnar, en áreið-
anlega hafa þau ár ekki verið
hinu verðandi skáldi einskis-
virði. Honum hefur þá gefizt
aukið tóm til að svipast um í til-
verunni, átta sig á sjálfum sér
og rýna í rök íslenzkrar menning
ar, og einnig mun hann hafa les-
ið sitthvað forvitnilegt. Sumarið
1940 sækir hann síðan náms-
skeið í Oxford handa erlend-
um stúdentum en hefur um
haustið nám í íslenzkum fræð-
um í Háskóla íslands og tekur
kandídatspróf í þeim 1945.
Hann er svo bókavörður í tvö
ár, ‘en er því næst við fram-
haldsnám í bókmenntum í Ox-
ford árlangt og sækir síðan fyr-
Irlestra í frönskum háskólum
1948-49. Auðvitað kynnist hann
all rækilega á þessum árum
mörgum og merkum verkum
heimsbókmenntanna, fer í leik-
hús, hefur kynni af nýjum stefn
um, straumum og tilraunum í
'bókmenntum og listum og á þess
kost að ræða bókmenntir, listir
og önnur menningarmál við á-
huga- og fræðimenn frá ýmsum
þjóðlöndum. Og nú semur hann
fyrstu skáldsöguna, sem hann
lætur frá sér fara, og bregður
þar ekki á það ráð- að freista
að vekja á sér athygli með tízku
bundnum tæknibrögðum, en
gagnrýnir í settlegu formi hina
síbreytilegu og viðsjálu fram-
vindu lífsins í átthögum sínum,
hinni hraðvaxandi höfuðborg fs
lands. Hann tekur svo ekki
þann kost að þykjast upp úr
því vaxinn að vinna sér og sín-
um fyrir brauði með starfi, sem
tekur dag hvern fastákveðinn
tíma frá ritstörfum, heldur ger-
Ist á ný bókavörður í Lands-
bókasafni 1951 og hefur verið
það síðan.
Svo sem kunnugt er, tók hið
langþráða Þjóðleikhús Is-
lendinga til starfa á árinu 1950,
ög vafalaust hefur Agnar Þórð-
arson fylgzt með starfi þess allt
frá upphafi. En fyrsta leikrit
hans, sem birt var almenningi,
var þó ekki sviðsverk, heldur
útvarpsleikritið Brazilíuförin,
sem flutt var sama árið og út
kom skáldsagan Ef sverð þitt er
Stutt. Brazilíuförin er gaman-
leikur, og kemur þar fyrst
í ljós hið næma skopskyn Agn-
ars. Trúlega hefur hann ekki
verið ánægður með þann list-
ræna árangur, sem hann náði í
skáldsögunum tveimur, en meiru
hefur þó ef til vill ráðið um val
hans á skáldskaparformi á ár-
unum frá 1953-66, sá aukni leik-
listaráhugi, sem fylgdi stofnun
og starfsemi Þjóðleikhússins, en
sú varð raunin í hinum ekki
ýkja fjölmenna höfuðstað fs-
lands, að jafnframt því sem Þjóð
leikhúsið starfaði að flestra
dómi engu miður en vonir
höfðu staðið til, færðist Leik-
félag Reykjavíkur í aukana, þó
að margir hefðu gert ráð fyrir,
að það mundi lognast út af,
og auk þess jókst áhugi á leik-
ritum og leiklist svo að segja út
um allt land. Sú varð og raun-
in, að Agnar Þórðarson sneri
sér nú að leikritagerð, og á
fjórtán árum eða frá 53-66 voru
sýnd eftir hann fimm leikrit í
leikhúsum Reykjavíkur og flutt
þrjú framhaldsleikrit og fjögur
styttri í útvarp. f flestum leik-
ritum sínum ræðst hann á sýnd-
armennsku og kapphlaup um
peninga, þægindi og margvíslegt
tildur, og meira og minna góð-
látlegt og galsafengið skop
skiptist á við biturt háð. Út-
varpsleikrit hans hafa notið mik
illa vinsælda hlustenda, en sviðs
verkum hans hefur verið mis-
jafnlega tekið og að mínum
dómi oftast lakar en efni stóðu
til, enda virðast sumir leikdóm-
arar íslenzkra blaða yfirleitt
líta svo á, að skop sé í hæsta
lagi afsakanlegt til skemmtunaj
þeim Jítt eða ekki siðmenntaða
lýð, sem þeir í krafti sinnar há-
tízkulegu þekkingar á heimslist-
inni séu hátt hafnir yfir. Eru
méi* ekki sízt í minni dómarnir
um Kjarnorku og kvenhylli,
þann haglega gerða og um flest
hnitmiðaða skopleik um loddara
skap og flónslega fégræðgi ann-
ars vegar og heilbrigða skyn-
semi og dálítið hrjúfa skapgerð
og framkomu hins vegar. Það
sýnir vel áhuga og alvöru Agn-
ars sem leikskálds, að 1960-61
var hann við nám í School of
Drama, Yale, New Haven, og
er fyllsta ástæða til að ætla, að
enn eigi hann ósamin sín beztu
leikrit.
Svo er þá komin frá hendi
Agnars ný skáldsaga, sem hann
kallar Hjartað í borði.
Sagan gerist í Reykjavík, og
henni lýkur í fyrra, því að ís-
lenzka sjónvarpið er tekið til
starfa í sögulok. En viðfangs-
efni skáldsins er svo sem engin
nýjung. Aðalpersóna sögunnar,
sem er gjaldkeri í meiri háttar
verzlunarfyrirtæki, á sér marga
kunna áa í íslenzkum sögum og
sögnum. Þar má nefna hinn •
gilda Björn í Mörk, hinn eftir-
minnilega Árna í Botni, og þá
má ekki gleyma Sölva sálaða
Helgasyni, sem víða er við get-
ið í frásagnaþáttum og tvö merk
isskáld þessarar aldar hafa lýst
í löngum skáldsögum ... En
aldrei mun ættbálkurinn hafa
orðið jafnyfirgengilega frjósam-
ur og þá um leið fjölmennur á
voru landi fslandi og á þessari
öld. Hún færði snauðri og ein-
angraðri kotþjóð vitneskju um
feiknamiklar og fjölþættar fram
farir og ótrúlegt gengi með fram
andi þjóðum, og lauk upp
augum hennar fyrir margvísleg-
um lítt eða ekki notuðum mögu-
leikum hérlendis, en færði
henni aftur á móti ekki að sama
skapi fé og þekkingu til nýt-
ingar þeirra. Og þjóðin, sem
hafði orðið að láta sér nægja að
dreyma sig inn í kóngsríki gulls
og grænna skóga og enn um
sinn varð að sætta sig við lít-
ilfjörlegt framfara- og fram-
kvæmdadútl, freistaðist til að
stækka allt, sem undir hillti,
ýkja hina raunverulegu vitn
eskju eða jafnvel spinna gull úr
draumum einum saman. En svo
kom þar, að hún færði þjóðinni,
í einu vetfangi fullar hendur
fjár, þæginda og velsældar. Það
var því líkast, sem hið fljúgandi
klæði ævintýranna hefði allt í
einu svifið niður til hennar úr
skýjum himins.
Það er fyrst og fremst einn af
fulltrúum sýndarmennsku, sjúk-
legrar gróðahyggju og óábyrgr-
ar sjálfsblekkingar, sem Agnar
Þórðarson sýnir okkur enn
ný í þessari skáldsögu sinni, og
honum er svo mikið í mun að
draga sem minnst athyglina frá
þessari manngerð, sem er í hans
augum ótvíræður og ærið mein-
legur skaðvaldur í þróun ís-
lenzks þjóðlífs, að hann skirrist
yfirleitt við að beita þarna
skopskyni sínu og að draga upp
áberandi mynd af sjálfu þjóð-
félaginu.
Form sögunnar er allsérstætt,
án þess að það sé þó andkanna-
legt eða með auglýsingakenndu
tízkusniði. í sögunni skiptast á
beinar frásagnir af atburðum,
sem eru að gerast, og því sem
gerzt hefur og söguhetjan minn-
ist ýmist í óráðskenndu móki —
eða í vöku, þar sem hann liggur
Agnar Þórðarson
mikið meiddur og illa haldinn í
sjúkrahúsi eftir bílveltu, sem
orðið hefur konu hans að bana
og hann verið valdur að.
Þessi gerð sögunnar er allá-
hrifarík, enda í fyllsta samræmi
við gerð söguhetjunnar, sem allt
sitt líf hefur dreymt vöku-
drauma og oftast ekki kunnað
skil draums og veruleika, sann-
Teika og lygi, en sviðskipting
sögunnar og samtölin minna les-
endann aftur og aftur á það, að
þarna er að verki skáld, sem
ekki hefur aðeins skrifað leik-
rit, heldur kynnt sér vandlega
leikritagerð, sviðsetningu og
leiklist.
Hin yfirskyggjandi aðalper-
sóna er sonur glæsilegs loddara,
sem lifði ávallt á lygum og
blekkingum. Um hann var sagt:
„Hann sá alls staðar gull, en
það varð að skít, þegar hann
snerti það. „En þrátt fyrir þenn-
an dóm, tókst honum að blekkja
margan mann, og auk þess
bundu ýmsir trúss við hann af
því, að þeir höfðu gaman af hon-
um og höfðu líka sumir í sér
kveikju þess, sem brá oft á tíð-
um fölskum ljóma yfir fram-
komu og gerðir þessa loddara,
sem meðal annars veifaði orðu
með löngu og hátíðlegu og flest-
um óskiljanlegu heiti, en þess-
ari orðu kvað hann forseta
Portúgals hafa sæmt sig. Af
konu og börnum, sem oft urðu
að svelta, heimtaði hann ótak-
markaða virðingu og hlýðni, en
þannig lauk ferli hans hér á
landi, að hann stökk frá fjöl-
skyldu sinni til Ameríku — og
síðan bárust ekki af honum nein
ar trúar fréttir.
Þó að ekki væri fé í garði, þá
er faðirinn stökk á brott, lét
hann syni sínum eftir örlaga-
þrunginn arf. í fyrsta lagi eðlis-
hneigðir og hið sérlega tákn
lyndis síns og lífsstefnu, orðuna
portúgölsku. í öðru lagi óafmá-
anlegar minningar og það eftir-
mæli, sem hann hlaut hjá sam-
borgurum sínum. Sonurinn hafði
að öðrum þræði dáð hinn glæsta
og orðglaða föður, en að hinu
leytinu fundi sárt til þess,
hvernig aðrir mátu hann, hver
lífskjör hann veitti fjölskyldu
sinni og hver varð viðskilnaður
hans við konu og börn, og þar
eð umtal kunningjanna um föð-
ur hans var niðurlægjandi og
þó auðheyrilega blandið hálfdul
inni aðdáun, varð syninum það
því meiri metnaðarsök, sem hon-
um óx aldur og þroski, að líta
á föðurinn sem misskilinn hug-
sjónamann, eins konar píslar-
vott lítilsigldrar og hugsjóna-
snauðrar samtíðar, og svo bar
þá syninum að hefja sig upp yf-
ir fjöldann, sýna, að hann væri
sannur arftaki hins mikilhæfa og
misskilda föður. En þöll metnað-
arins fékk þó aldrei hjá honum
notið glæsilegrar grózku, því að
rætur hennar nagaði án afláts
ormur þeirrar vanmáttarkennd-
ar, sem raunsönn vitund ól hon-
um í brjósti. Matið á föðurnum
var í rauninni hliðstætt viðhorf-
inu við orðunni portúgölsku.
Sonurinn vildi gjarnan trúa því,
að hún væri ekta, en lúmskan
grun — jafnvel vissu — hafði
hann um það, að faðirinn hefði
keypt hana hjá skransala íLond
on!
Oft hefur gott kvonfang dreg-
ið úr eðlislægum og aðstæðu-
bundnum veilum í skap-
gerð manna og tilfinningalífi, en
hjá aðalmanni þessarar forvitni-
legu sögu varð reyndin hið gagn
stæða. Hann nær ástum góðrar
og glæsilegrar stúlku af efnuð-
um foreldrum, sem líta stórt á
sig og eru vönd að virðingu
sinni og sinna. Þau kunna skil
á loddaranum alkunna, föður
hins væntanlega tengdasonar, og
leggjast fast á móti ráðahagnum,
enda ætla þau dóttur sinni
annað og æskilegra gjaforð.
Hún fer sínu fram, en þó að
foreldrar hennar umgangist
tengdasoninn hennar vegna og
síðan dótturbarna sinna, er hon-
um ljóst, að mat þeirra á honum
hefur ekkert breytzt. Þetta eflir
vanmáttarkennd hans annars
vegar og hins vegar státnina og
sýndarmennskuna, og honum
finnst hann verði að temja sér
lífsháttu efnaborgara og lifir um
efni fram. Hann spilar fjárhættu
spil í gróðaskyni, en tapar meiru
en hann græðir, og svo verður
þá spilamennskan honum að á-
stríðu. Hann falsar bókhald og
stelur úr sjálfs sín hendi og
hefur svo á prjónunum óraun-
hæfar fyrirætlanir um að spila í
viðskiptum á eigin spýtur og
öðlast mikinn og fljóttekinn
gróða. Þær ærlegu taugar, sem
til voru í honum, seyrast og
slakna, og hann verður hrædd-
ur um konu sína fyrir eina vin-
inum, sem hann á. Hann fær æð-
iskast og misþyrmir konu sinni,
og svo skilur með þeim í bili, —
hún flytur með börnin til for-
eldra sinna, hann til kunningja
síns og drykkjufélaga ... Svo
lendir hann þá í tygjum við
stúlku, sem hefur unnið með
honum og þrátt fyrir allt er
hrifin af honum og vill vera
honum góð, en fremur af þráa
og vonzku yfir sigri tengdafor-
eldra sinna en af ást og sökn-
uði leitar hann fundar og sátta
við konu sína og lætur viðhald-
ið lönd og leið, og þrátt fyrir
ákafa andstöðu tengdamóðurinn
ar, tekst honum á fá konu sína
heim með börnin ... Daginn eft-
ir fara hjónin ein saman í bif-
reið sinni til Þingvalla og tjalda
í rjóðri. Á bjartri og kyrri nóttu
í skauti anganríkrar náttúru
játar hann fyrir konu sinni mis
gerðir sínar, sver henni að gera
upp allar sínar sakir og hefja
nýtt og betra líf, — og honum
er hægðarleikur að telja sér trú
um, að þannig verði þetta. Næsta
dag skal haldið til Reykjavíkur,
því að konan hefur falið börn-
in foreldrum sínum, og gömlu
hjónin eru boðin út um kvöld-
ið. Hann vill fara „stóra hring-
inn“, en hún ekki, því að
„mamma er kannski orðin þreytt
á krökkunum.“ Nú var sem kom
ið væri við kviku hjá bónda
hennar. Enn var það mamtna, og
það blossaði upp í honum reiði
og þrjózka. Hann sat við sinn
keip og æsti sig meir og meir,
ók loks sem óður maður — og
svo ...
Þar kemur að meiðslin gróa
og hann fer heim til sín úr
sjúkrahúsinu, og svo ákveður
hann að krefjast barnanna og
fer til fundar við þau og ömm-
una. En nú er enginn, sem legg-
ur hömlur á gömlu konuna, og
hún er vel vopnuð og beit-
ir vopnum sínum hlífðarlaust.
Hún rekur hann út, og þegar
hann svo krefst inngöngu á ný,
er það hönd sonar hans, sem
dregur fyrir glugga ... Hann er
ekki lengi að jafna sig eftir
þetta, — því ábyrgð er þó þarna
af honum létt! Svo kemur hún
þá til hans, viðhaldið hans, —
hún ann honum ekki síður nú en
áður, og nú er hann frjáls og
honum er jafnvel velkomin spari
sjóðsbókin hennar. Hann víkst
undan, og þá tekur hún það ráð
að reyna að vekja hjá honum af-
brýði. Og hann grípur tækifær-
ið: „Já, farðu til hans, seldu
þig fyrir minkapels og skart-
gripi ...“ Þar með er hann laua
við aðra byrði í viðbót! ... En
svo er það, að til borgarinnar
er komin yngri systir hans, sú
sem fór til Ameríku. Það hafði
sýnt sig snemma, að hún var
hold af holdi riddara hinnar
portúgölsku orðu, og henni
hðfðu gefizt tækifærin, sem hon-
um gáfust ekki. Hún hefur safn-
að fé, og hún á að koma fram
innan stundar í sjónvarpi í
gamla landinu og auglýsa þar
hreyknum löndum frægð sína i
því nýja. Þessi óvílna heims-
kona bauð bróður sínum með
sér yfir hafið — og það boð
hentaði bæði aðstæðum hans og
skapferli. En áður en hann fór,
iaumaðist hann til fundar við
son sinn og fékk honum til eigin-
ar og varðveizlu erfðagripinn,
orðuna portúgölsku . . . Og hann
sagði, þegar hann gekk á brott
frá syni sínum:
„Þá er ekki annað eftir en að
hafa sig af stað, kannski finn ég
mitt týnda sjálf í landi hinna
gullnu tækifæra.“
Hann er samur við sig!
Þessi mannlýsing er gerð af
mikilli glöggskyggni og vand-
virkni, og það er ekkert sóða-
legt eða sorafengið við hana, —
hún er samræm og sannmannleg
í öllum sínum ömurleik, maður-
inn hvorki eðlislakari né spillt-
ari en tnargur annar, bæði fyrr
og síðar, en þó persónugerv-
ingur þess, sem höfundi mundi
virðast einna viðsjálast með ís-
lenzku þjóðinni á undanförnum
árum velmegundr, margvislegra
lífsþæginda og fjölþættra mögu-
leika til úrræða og afkomu. Aðr
ar mannlýsingar sögunnar eru
yfirleitt dregnar fáum, en skýr-
um dráttum. Eiginkonan er geð-
felld og eðlileg og hin einlífis-
þreytta Helena, sem bundið hef-
ur ást sína og framtíðarvonir við
skýjaglópinn, er sönn kona í eft-
irlætinu við frumhvatir síns
kvenlega eðlis. Yfir hinni geð-
ríku og ókvalráðu tengdamóður
er stoltaraleg reisn „heldri“ frúa
þeirrar kynslóðar, sem nú er
komin á fallanda fót, og af henni
stendur gustur, þegar hún rís
öndverð gegn dusilmenninu og
loddaranum til verndar börnum
hans, sem einnig eru kynkvist-
ir hennar sjálfrar. Og ekki meg-
um við gleyma bónda hennar,
sem raunar birtist aðeins í svip
og er að nokkru orðinn glapinn
af elli, en segir við son sinn,
þingmannsefnið Júlíus, orð, sem
láta þarna í eyrum eins og þau
bærust upp úr gröfum löngu
horfinna leiðtoga: „Mundu það,
— þeir heimta af þér vegi, verk-
smiðjur, íshús, flugvelli og hafn-
ir, en það er Bjargræðissjóður-
inn sem mestu máli skiptir,
mögru kýrnar éta þær feitu.“
Gleggri andstæða þess tíð-
aranda, sem heiltækur birtist í
gerð og örlögum feðganna,
handhöfum hinnar portúgölsku
orðu, verður vart mótuð.
Stíllinn á bókinni er látlaus
og samfelldur og málfarið eðli-
legt. Áður hef ég minnzt á sam-
tölin, sem eru oftast mjög vel
Framhald á bls. 13