Morgunblaðið - 09.11.1968, Blaðsíða 15

1
MOHGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 9. NÓVEMBER 1968
LEIKFÉLAG REYKJAVÍKUR:
Höfundur:
Þýðandi:
Leikstjóri:
Witold Gombrowicz
Magnús Jónsson
Sveinn Einarsson
Leikmynd: Steinþór Sigurðsson
ÞAÐ var vel og innilega klapp-
að í Iðnó á miðvikudagskvöldið
að lokinni frumsýningu Leik-
félags Reykjavíkiur á sjónleikn-
um „Yvonne Borguindarprins-
essa“ eftir pólska útlagaskáldið
Witoíd Gombrowicz, og voru þó
víst fsestir fyllilega á því farein-a
með, hvað þeir hefðu verið að
horfa á. Það fór ekki milli mála,
að áhorfendur skemmtu sér hið
bezta, að minnstakosti framanaf,
og að þeir tóku þessum nýstár-
lega og torskilda höfundi opnum
örmum og fordómalausum huga
— kannski ekki sízt fyrir þá sök
að hann bauð þeim uppá ósvikið
leiksviðsverk, . hvað sem öðru
leið.
Witold Gombrowicz hefur
áunnið sér alþjóðlega frægð á
'síðustu árum bæði fyrir skáld-
sögur og sjónleiki. Lei'kritum
hans þykir svipa tii absúrd-
verka samtímahöfunda einsog
Ionescos, Becketts, Adamovs og
jafnvel Darios Fos, en sannleik-
urinn er sá að Gombrowicz er
fremur andlegur ættfaðir þeirra
en arftaki, því hiann kom firam
í þessu gervi á miðjum fjórða
tug atdarinnar — leikritið sem
hér um ræðir var t.d. samið ár-
ið 1935, en ekki sýnt á leiksviði
fyrr en 1957, og vaktí. þá mikla
hrifningu í Póllandi.
Menningartengsl milli Frakk-
lands og Póllands hafa allia tíð
verið mjög náin, og ekki er
ósemnilegt að Gombrowicz hafi
orðið fyrir einhverjum áhrifum
írá fyrstu frönsku fjarstæðuhöf-
undunum, t.d. Alfred du Jarry
sem samdi leikritíð um Úbú
konung fyrir aldamót og stað-
setti það einmitt í Póllandi, og
svo kannski frá Appollinaire
(sem vaor af pótskum ættum) og
súrrealistuinum. Hvernig sem
þeim tengslum kann að vera
háttað (og má vera að þýzku
expressjónistarnir komi líka inní
myndina), þá hefur Gombro-
wicz samsamað áhrifin sinni eig-
in lífssýn og skapað sér nokkurs-
konar eimkaheim eða „hug-
myndakerfi“ þar sem tiltekin
lögmál eru allsráðamdi.
f heimi Gombrowicz eru það
atvikin og aðstæðurmair sem öllu
máli skipta, en ekki „sagan“,
persónurmar eða mannlegur vilji.
'Hann virðist vera sama simrnis
og Heraklítos til forna (d>g raun-
ar eðlisfræðingar nútímans líka)
um það, að allt sé í stöðugri
hreyfingu, emginn fastur punkt-
ur í tilverunni, hvaðeima sé ofur-
selt sífelldum umskiptum, mynd-
hvörfum. Hvert nýtt aitvik
breyti því sem fyrir var, nýjar
aðstæður skapi ný viðhorf og
nýja einstakiinga. Þessi lífsskitn-
ingur hefur verið nefndur sitúa-
sjónalismi, og Gombrowicz talar
um „formbindandi röikvísi að-
stæðnanrna“: hver afhöfn manns-
ins ákvarðast atf aðstæðunum
sem hann er í hverju sinini, en
jafnframit breytir athöfnin hon-
uim í nýjian mann; vilji einstakl-
ingsins er bundinn af aðstæðun-
um, persónuleiki hans er sí-
breytilegur, og hann fær einung-
is kynnzt sjálfum sér með því
að atfhuga viðbrögð sjálfs sín
við umhverfi og atvikum, kanna
áhrifin sem hann hefur á aðra
og aðrir hafa á hann. Það er í
þessu látlausa samspili aðstæðna
og gagnkvæmra viðbragða sem
einstaklingurinn „fæðist" í
hverri líðandi andrá. Pólski
gagnrýnaindinn Andrzej Wirtti
hefur orðað það svona: „Sí-
breytiteiki atburðaráisarinnar er
driffjöðurin sem ákvarðar hvaða
atefnu gerðir manna taka. iÞetta
er alls óskylt sálfræðilegri leik-
ritun — þar sem persónuleiki
mannsins ræður hegðun harns —
og jafnframt óskylt epískri leik-
ritun — þar sem hegðun manms-
ins ræður persónuleikanum. Hjá
Gombrowicz er hegðun mannis-
ins ekki aðalatriði í samanburði
við atburðarásina, heldur undir-
orpin henni. Gombrowicz lætur
atburðarásina ákvarða hegðun
mannsins — hann lætur því
staðar numið þar sem epíska
leikritið hefst“.
Vissulega eru þetta álhuga-
verðar kenningar og frjóar, bæði
að því er varðar nýjar víddir í
leikhúsiinu og ekki síður fyrir
hitt að við þykjumst kannast
við réttmæti þeirra úr eigin
reynslu. Eða hvar ætli við finn-
um raunverulega „heiísteyptar
persónur“ nerna í skáldverkum?
Gombrowicz er ekki þræll
kenninga sinna. 'Hinsvegar er
auðsætt að þær veita óstýrilátu
hugmyndaflugi hans og ærsla-
fenginni kímni verulegt svigrúm.
En glettni hans er einatt grá og
nöpur; hann hefur óhugnanlega
næmt auga fyrir brestum imann-
kindarinnar og því fáránlega í
fari hennar. Bakvið ytra borð
ærsla og skoplegra atvika glittir
alsstaðar í grimmiiegcin veru-
leik, mennskt eðli í ölluim sín-
um nakta óhrjáleik. Gombro-
wicz hefur verið nefndur tragí-
kómískur höfundur, sem má til
sanns vegar færa, en þá verður
áherzlan að vera á fyrra lið orðs-
ins, og er jafnvel ekki frítt við
að tragísk tilfinning leiksins sé
venzluð „leikhúsi grimmdarinn-
ar“.
hinar göfugu hvatir ævintýrsins
— öðru nær. Eða ef við höldum
okkur við „hugmynidakerfi“
Gombrowicz, þá eru persónurn-
ar ekki sjálfum sér ráðandi,
heldur leiksoppar atvikanna,
þeirra margvíslegu kringum-
stæðna sem sífellt eru að breyta
eðli þeirra og ætlunum, skapi
þeirra og tilfinningum.
Kannski má líka líta á leikinn
sem dæmisögu um fólk í álögum
steinrunnins kerfis, fjötirað úr-
eltum og lamandi hefðum. Og
ennfremur má taka hann sem
dæmisögu um saimskipti óMkra
kynþátta, einsog leikstjórinn
bendir á í leikskránni. Leikur-
inn hefur semsé marga kosti að
bjóða, og engin skýring hans er
einhlít. Það sem er ótvírætt er
afturámóti rey.nslan sem sýniing-
in færir manni, tilfinningin fyrir
mannlífinu sem verkið vekur
svo sterklega, og þá ekki sízt sú
tiltfinning að allair okkar gerðir,
jafnvel þó þær séu ósjálfráðar,
dragi á eftír sér stórain diiLk, og
að allar tilfinningar sem við
vekjum í öðrum feli í sér óend-
anlega möguleika til góðs og iHs.
Leikrit einsog „Yvonne" út-
heimtir velþjálfaða áhöfn sem
búi yfir mikilli leiktækni. Þar
má helzt hvergi skeika ef allt
á að koma til skila .Var vissu-
laga í mikið ráðizt af Leikfélagi
Reykjavíkur að taka svo viða-
mikið og vandmeðfarið verk-
efni til sýningar, og ber að virða
og þakka þá dirfsku, en hinu
verður ekki neitað að sýniingin
varð leikendum í sumum greiin-
um ofviða.
Umgerð henniar frá hendi
Steinþórs Sigurðssonar var
hreinasta augnayndi, ljósir vegg-
irnir og margbreytilegar mynd-
irnar mögnuðu fram glæsiíeik
ævintýrahallarininar. Búnimigar
Unu Collins voru ákaflega lit-
ríkir og féllu vel að ljósum bak-
Jón Sigurbjörnsson (kóngurinn), Jón Aðils, hirðstjórinn) og
Sigríður Hagalín (drottningin).
miðuð og útsmogin, kannski
fyrst og, fremst vegna þess að
við eigum enga eiginlega Shake-
speareJhefð til að miða við og
skopfæra. Eintal drottningar
missti t.d. að mestu manks og
yfirleitt allur undirbúningur
„morðsins“. Hitt var einkar fróð-
legt, þó það segi að vísu meiri
sögu um leikhúsgesti en sjálfa
sýninguna, að stam Ragnars
Kjartanssonar vakti einna mesta
hrifningu, þó það væri algert
aukaatriði í samhengi leiksiins.
Af einstökum leikendum bar
Jón Sigurbjörnsson af fyrir sak-
ir leiktækni, öruggrar fnam-
göngu, kostulegrar og marg-
slungimnar túlkunar á hinum
heimska kóngi. Má segja að
Helga Jónsdóttir (lsabella), Borgar Garðarsson (Filippus) og Þórunn Slgurðardóttir (Yv-
onne).
Hverskonar leikrit er þá
„Yvonne“? Það er nú það.
Ætli því sé svo auðsvanað? Ævin-
týraleikur kannski. Við erum
leidd inní heim ævintýrsins með
kóngi, drottningu, prinsi, hirð,
skarti og ströngum siðvenjum.
Við könnumst við persónurnar,
heimskan kóng, ráðríka drottn-
irngu, lífsleiðan prins, smjaðrandi
hirðfólk og svo „öskubuskuna“
sem dettur í lukkupottinn ófor-
varandis — en það er einsog allt
fái hér öfug formerki. Hvatim-
ar sem ráða gerðum persónanna
og gangi atburðanna eru ekki
grunninum: stemningin úr æv-
intýrinu var ósvi'kin. Sveinn
Eimarsson leikstjóri hefur aug-
sýnilega vandað mjög til svið-
setningarininar; heildaráferðin
var sérlega falleg og þokkafull,
stílfærslan var hnitmiðuð og
hugkvæm, ævintýrið fékk
vissulega líf og lit á sviðinu,
varð heill og heillandi heimur —
en það vantaði samt þann mikil-
væga herzlumun sem hrifi
álhorfendur fullkomtega með, og
gætbi þess einkanlega í síðasta
þættí. Þar varð skopstæli/ngin á
Shakespeare ekki nægilega hnit-
hann bæri uppi sýninguna og
gæfi henni þann rétta tón.
Nýliðinn Þórunn Sigurðardótt-
ir í hlutverki Yvonne prinsessu
átti líka sinn góða þátt í heild-
armyndinni. Túlkun hennar á
vönkun stúlkukindarinuár og
álappalegu útliti var næstum
hrollvekjandi. Gervi hennar,
svipbrigði og allt fas féllu full-
komlega að hlutverkinu.
Sigríður Hagalín lék drottn-
inguna og átti marga góða
spretti, einkanlega fyrir hlé, og
voru svipbrigði hennar einatt
mjög skopleg, er göngulagið hins
vegar með köfium óþarflega ýkt.
Samleikur þeirra Jóns Sigur-
björnssonar vai yfirleitt mjög
góður og var sem Jón magnaði
leik hennar. Sem fyrr segir tókst
Sigríði ekki að hefja eintal drottn
ingar í fjórða þætti til listrænn-
ar tjáningar, og kom þar satt
að segja hálfge"ður antíklímax.
Borgar Garðarsson lék prins-
inn lífsleiða, Filippus, af umtals-
verðum tilþrifum og náði oftast
að túlka snöggar geðsveiflur hans
á sannfærandi hátt — lakast
tókst honum í rjórða þætti þeg-
ar hann var að undirbúa morð
unnustunnar.
Jón Aðils lék hirðstjórann af
mikilli stimamýkt með flærðar-
fullu látbragði — sannur hirð-
maður eiinsog við þekkj.um þá
bezt úr íslenzku stjórnmálalífi.
Helga Jónsdóttir, annar ný-
liði, lék fsabeiiu og vakti strax
athygli fyrir léttar og leikandi
sviðshreyfingar, örugga fram-
komu, þokkafulit látbragð og
góða framsögn. Hér er greini-
lega komin efmleg leikkona.
Með hlutverk Cýrils, vildarvim-
ar prinsins, fór Pétur Einarsson
og gerði því viðunandi skil, en
náði ekki að jafnaði eðlilegum
raddbiæ í framsögn sína. Sama
var að segja um Sigurð Karls-
son íem lék Cýprian, annan lags-
mann prinsins: maður fann að
hann var að gera sig til. Kjartan
Ragnarsson v.ikti einsog fyrr
segir mikinn hlátur með stami
sínu í hlutverki Innocentys, enda
tókst honum það mætavel, en
persónan sjálf varð einfhvernveg-
inn utanveltu, skilaði sér ekki
fullkomlega í sýningunni. Frænk
ur Yvonne léku þær Emilía Jón-
asdóttir og Þóra Borg á sinn gam-
algóðlátlega hátt. Með minni
hlutverk fóru Daníel Witliaims-
son, Guðmundur Erlendsson, Jón
Hjartarson, Hrafnhildur Guð-
mundsdóttir, Helga Kristín
Hjörvar og Harald G. Haralds-
son.
Ég held að það hafi helzt stað-
ið sýningunni fyrir þrifum hve
sundurleitur leikarahópuTÍnn
var, þannig að sum minni hlut-
verkiin, sem mikið valt á, urðu
ekki nægilega atkvæðamilkil.
Hinsvegar var sýningin í heild
ákaflega myndræn og lokaiatriðið
nánast einsog helgimynd. Hvað
sem öðru líður, er hér um að
ræða leiklistarviðburð, sem eng-
inn leiklistarunnandi má iáta
framhjá sér fara.
Þýðing Magnúsar Jónssonar er
á lipru og lifandi máli, málblær-
inn hæfilega háðskur og ísmeygi-
legur.
Sigurður A. Magnússon.
Yvonne Borgundarprinsessa
4