Morgunblaðið - 01.12.1968, Blaðsíða 17

MORGU'NBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 1. DESEMBER 1968
17
Jón Pálmason
áttræður
Jón Pálimason varð áttræður
finimtudaginn 28. nóv. sl. Jón
er sl íkur þjóðskörunngur og svo
kiumnur al verkum sínum að
óþarft eir að fara mör.gum orð-
um um ágæii hans. Ekki fer á
milli mála, að Jón er einn sköru-
legasti maður úr bændastétt,
sem sietið hefutr á Alþingi fyiT
og síðar. Áhugamál hans eru
margþætt, en þó hefur hann með
elðlilegum hætti ætíð látið veil-
ferð landbúnaðarins sig mestu
skipta. Jón Pálmason er maður
hikiaus í skoðunum og ófeiminn
að láta þær uppi við hvem sem
er. Að eðiisfari er hann mikill
baráttumaður og nýtur þess að
vera í orrahríð. Hann er óvenju
Stjórnaráðsliúsið.
REYKJAVÍKURBRÉF
hreinskilinn, faJs býr ekki í hans
huga. Fordæmi hanis sýnir
hversu miklu persónulegar vin-
sældir og virðing geta ráðið um
kjör manna til Alþingis. Sjálf-
stæðismenn hafa sennilega veri’ð
í minnihluta í kjördæmi Jóns
allan þann aldarfjórðueg, sem
hann htaut þar ósiitið kosningu.
Þegar deilt er um, hvort heppi-
legra sé að hafa einmennings-
kjördæmi með meirihlutakosn-
iugu eða hl utfa 1Jskosningar í all-
stórum kjördæmum, þá eru fáar
röksemdir frekar til styrktar ein-
menningskjördæmum en hið
margendurtekna kjör Jóns
Pálmasonar og þau afrek, sem
honum þess vegna tólsst að
vinna á Alþingi íslendinga.
ísleudingar fengu
lirslitavaldið
Endurreisn Alþingis 1845, við-
urkenning á löggjafarvaldi
þiingsins 1874, lögfesting heima-
stjórnar og þingræðis 1904 og
brottfall sambandslaganina í
raun 1940 en lögformlega 1944,
allir þessir atburðir höfðu í fram
kvæmd meiri þýðirugu en sam-
þykkt sambandslaganna 1918. Ein
réttarleg eða lögfræðileg þýðing
sambandslaganna var þó öllum
hinum atburðunum meiri. Með
þeim var rofin hin daoska ríkis-
heild eða eining, sem dönisk
stjórnarvöld höfðu þangað til
haldið dauðahaldi í. Því hafði
naunar öðru hvorn verið lýst, að
Danir hirtu ekki um að halda ís-
lendingum nauðugum í Dana-
veldi, en fbrmJega, réttarlega
skuldbindingu þessa efnis, femg-
ust þeir aldrei til að gefa fyrr en
1918. Með samibaaidslögunum var
það lagt í vald ístendinga einma
að kveða á um það, hvort sam-
band landanna sikyldi haldast eft-
ir árslok 1943. Þess vegna skiptir
það í sjáMu sér ekki öllu, þó að
ekki yrði ýkja mikil breyting
efnisLega á meðferð mála ís-
lendinga 1. des. 1918, frá því sem
verið hafði. Ef íslendingar höfðu
sjálfir nógu sterkan vilja til
fullkomins sjálfstæðis, þá
tryggðu sambandslögin, áö sá
vilji fengi að ráða að 25 árum
liðnurn. Skiljanlegt er, að þeir,
sem óttuðust, að Sambandslög-
in yrðu til að slæva sjálfstæðis-
vilja þjóðarinnár, væru andstæð-
iir setningu þeirra. Sá ótti reynd-
ist sem betur fer ástæðulaus, en
það væri sögufölsun, ef því væri
haldið fram, að margir íslend-
imgar hefðu ekki talið, að með
sambandslöigunum væri loka-
markinu náð. Við meira frelsi
hefðu íslendingar ekld að gera.
Það var sjálf atburðarásin sem
skar úr um fánýti sambandsins.
Höfuðkostur Sambandslaganma
var, að þau tryggðu, að því var
hægt að slíta me'ð þeim hætti,
sem Daniir höfðu sjálfir fyrir-
frtam lagt samþykki sitt á.
Laugardagur 30. nóv..
Mannval
Af þessum sökum er óumdeil-
anlegt, að setning Sambandsilag-
anna var mikili sigur í sjálf-
stæðisbaráttu þjóðarinnar. Sá
sigur vannst fyrir baráttu
margra kynslóða og er ekki
neinum einum eða fáum for-
ustumönnum eingöngu að þakka.
Hin hagkvæmu úrslit 1918 hefðu
þó ekki fengizt nema því að-
eins, að þá var vel á málum
haldið. Þeir, sem þar koma öll-
um öðrum fremur við sögu, voru
þáverandi ráðherrar, Jón Magn-
ússon, Sigurður Eggerz og Sig-
uröur Jónsson og sambands-
laganefndarmeninirnir, Jóhannes
Jóhannesson, formaður nefndar-
innar, Bjarni Jónsson frá Vogi,
Einar Amórsson og Þorsteinn
M. Jónsson. Af þessum mönnum
hafði Bjarni frá Vogi verið þol-
inmóðastur og skeleggastur for-
- vígisimaður í réttindakröfum
þjóðiinni til handa. Sigurðuir
Eggerz var eini ráðherrann, seim
látið hafði af völdum, vegna
þess að hann kom ekki fram
gegn kommgsvaldinu og Dönum
þeim kröfum, sem Alþimgi hafði
falið honum að knýja fram. Ein-
ar Arnórsson var lærðastur lög-.
fræðingur allira þeirra sem hér
komu við sögu, þekkti allar
réttarlheiimildir til hlítar ýtinn
og fundvís á rök, sem máttu
verða máLstað okkar til styrkt-
ar. Jóhannes Jóhannesson ger-
þekkti málin frá þátttöku sinni
í samningunum 1908 og hafði
allra manna bezt lag á að koma
máli sínu fram með háttprýði
og góðviild. Þorsteinn M. Jóns-
son var á þessum árum enn ung-
ur og lítt reyndur en fylginn sér
og einarður í sjálfstæðisvilja sín-
um.
Yanþakklæti
laun heimsins
Á engan er þó hallað þó að
fullyrt sé, að mest hafi reynt
á Jón Magnússon forsætisráð-
herra. Honum var manna mest
að þakka, að samningar voru
reyndir og teknir udp á jafnrétt-
isgrundveili. Lagni hans og þolin
mæði réðu sennilega úrslituim til
að sannfæra dönsku fulltrúana
um, að öllum væri fyrir beztu að
fallizt yrði á kröfur íslendinga.
Ef hægt er að segja, að nokkur
einn maður hafi unnið sigur
1918, var það því Jón Magnús-
son. Sigur sinn vann hann í þesiu
'höfuðefni, sem stjórnmál þjóðar-
innar ihöfðu snúizt um frá þvi,
að sjálfræðisvilji hennar vakn-
aði á ný. Engu a!ð síður urðu ör-
lög Jón Magnússonar þau, að
tæpu ári síðar féll hann. með
nokkurra atkvæða ntun við þing
kosninigar hér í Reykjavík.
Auðvitað féll Jón Magnússon
ekki vegna aískipta sinna af
sambandsmáHnu heldur af innan
landsástæðum. En fall hans er
glöggt dæmi hverfulleika stjórn-
málagæfunnar og hversu minni-
háttar mál eru oft meira metiin
en þau, er meiri þýðingu hafa.
Jón Magnússon hefur naumast
enn hlotið þann sess í sögunni
eða meðvitund þjóðarinnar, sem
hann á skilið. Þetta mun að
nokkru stafa af yfirlætisleysi
Jóns sjáifs. Benedikt Sveinsson,
sem lengstum var harður and-
stæðiingur hans og var honum
samtímis á þingi hátt á annan
áratug, sagðist á fyrri árium sam-
vistar þeirra þar naumast háfa
tekið efir Jóni og alls efcki gert
sér grein fyrir hve áhrifamikill
hann var.
Treystu honum
að lokum bezt
Svili Jóns, Hannes Þorsteins-
son skjalavörður, segir um hann
í Endurmiinningum sínum:
„Hann var ágætur námsmaður
og gleðimaður á ungum aldri, en
síðar varð hann nokkuð dulur í
skapi og fályndur og sjaldan með
fullu gleðibragði, þótt hann
kæmist til vegs og valda. Var
eins og eitthvað farg lægi jafnan
á honum og hamlaði gleði hans
og munu því hafa valdi'ð ein-
hverjar óþægilegar minningar
frá fyrri dögum.“
Heldur er það ólíkiega til getið
hjá hinum mikla sagnfræðingi
Hannesi, að Jón hafi verið svo
þjakaður af minningum fyrri
daga, að hann hafi fyrir þær
sakir misst gleði siína. Hitt mun
sancnara, að þeirra í milli hafði
ætíð verið heldur köld mágaást.
En hvað um það, Jón hafði a.m.k.
hjá andstæðingum sínum ætfð
fremur orð fyrir hyggindi og þá
stundum of mikj hyggindi held-
ur en skörungsskap og glæsi-
brag. Flestum flokkismönnum
Jóns þótti aftur á móti mikið til
Jóns koma, og því meira sem þeir
kynntust honum nánar. Magnús
heitinn Jónsson, sem kosinn var
á þing sem harður andstæðingur
Jóns, en var síðan árum saman
samflokksmaður hans, sagðist
hafa gerbreytt um skoðun á Jóni
við kynnni af honum. Eitt af
því, sem Jóni var löngum fund-
ið til foráttu var, að hann væri
úrskurðarlítill og hliðraði sér
við óþægilegum ákvöröunum, en
Ma.gnús sagði að Jón hefði á
stundum, þegar mikið lá við, tek
ið af skarið, þótt hinir yngri og
fyrirferðameiri flokksmenn hik-
uðu. Á fáum mönnum hefur
Pétur Ottesen og meiri mætur en
Jóni Magnússyni, og kom hann.
þó eíns og Magnús Jónsson upp-
haflega úr fylkingu mjög and-
snúiinni Jóni. Þá hafði Bjarni frá
Vogi mikil tengsl við Jón þótt
þeir væm ætíð andstæðing-
ar í stjórnmálum. Segir það og
sína sögu um raunverulegt mat
manna á Jóni Magnússyni, að
hans hörtðustu andstreðingar úr
Sjálfstæðisfiokknium gamla,
Bjarni frá Vogi, Benedikt Sveins-
son, Hjörtur Snorrason, Jakoib
Möller og Siigurður Egger^ réðu
úrslitum um það, að honum tókst
stjórnarmyndun 1924, eftir að
Jóni Þorlákssyni hafði mistekizt
að fá stuðning meirihluta Alþing
is.
„Setti stefnuna
á íullveldi"
1 hinni fróðlegu bók Gísla
Jónssonar menntaskólakennara á
Akureyri „1918“, sem kom út tú
fyrir fáum dögum, ryfjar Gísli
upp, það að á sextugsafmæli
Jóns Magnússonar hafi Ber-
lingske Tidende m a. sagt um
hann.
Jón Magnússon
„Hann greip stjórnvöldin með
traustri hendi þögull, gætinn, en
þó stefnuvissari en f.yrri stjórn-
málamenn íslendinga Og hann
setti stefnuna þegar á fullveldi
íslendinga. Flokkana fékk hann
fljótt með sér, og sama trausts
og hann naut á íslandi aflaði
hann sér í Kaupma nnahöfn. Nú
kom skriður á málið og því lauk
með sambandsiögunum nafn-
buninu.
Það er Jóni Magnússyni fram-
ar öllum öðrum íslendingum áð
þakka, að hinum vandasömu
samnmgum lauk svo friðsam-
lega. Jón Magnússon skilur dansk
an hugsunarhátt. Fr.'ðsamiegia,
gætilega og diplomatískt greiddi
hann úr vandræðuniun jafnan."
Eftir Þorsteini M. Jónssyni sem
nú er einn eftirlifandi þeirra, er
áttu sæti í samninganefndinni
1918, hefur Gísli þetta:
„Á bak við tjöldin mun enginn
hafa unnið betur og verið meir
á verði en hinr hægláti forsætis-
ráðherra íslands og sennilega
hefur hann oft taláð við döinsku
nefndarmeninina og sannfært þá
um, að þeir yrðu að ganga að
mestu leyti að kröfum Islend-
inga, ef samningar ættu að tak-
ast.“
„Hvað með
skörung að gerató
Og enn hefur Gísli eftir Þor-
steini:
„Ég álít, að hann hafi verið
ein.n Jagnasti samninge- og stjórn
málamaður á sínum tíma, hann
var vitmaður, góðgjarn og iétt-
sýnn. Það var ekki litið á hann
sem neinn skörung, hann var
mjög varfærinn máður og stund-
um borið á brýn, að hann væri
óákveðinn í skoðunum, en ég
hygg það orð hafi komizt á vegna
varfærni haras og samvizkusemi.
En á úrslitastundum var harun
ákveðinn og einarður foringi.
Þótt hann væri ekki mælsku-
maður, tei ég, að en.ginn þing-
maður hafi verið bemskeyttari
en hann, ef á þurfti að halda.
Ekki var gott að hrekja roksemd
ir hans, enda þótt hann væri
ekki skörulegur ræðumaður."
Um beinskeytni Jóns, ef í hon-
um hitnáði, getur sá borið er
þetta ritar. Harn minnizt þess, að
hafa heyrt hörð orðaskipti þ«irra
Jóns Magnússonar og Jónasar
Jónssonar frá Hriflu í efri deild
Alþingis, sennilega fyrnhluta árs
1926. Jónas var þá á léttasta
skeiði, harður og ó'/æginn í siókin,
en Jón kominn á sitt síðasta ald-
ursár. Þeim, sem þær umræður
heyrði gat ekki blandazt hugur
um, að Jón Magnússon fór með
sigurorð af þeim fundi.
Skemmtilegust er kannski
saga, sem Gísli Jónsson vitnar
í eftir Þorsteini Gíslasyni rit-
stjóra Lögréttu. Þorsteinn sagði
í blaði sínu um Jóm:
„Þeir eru alltaf að tuggast á
því, að ég sé enginn skörungur",
sag’ði hann eímu sinni við rit-
stjóra þessa blaðs, er hann Jcom
inn til hans, og lagði um leið bros
andi frá sér blað, sem hann var
að lasa. „En hvenær heí ég sagzt
vera skörungur og hvað ætla
þeir með skórung að gera?“
Fjórir enn uppi
standandi
Þegar litið er til atburðanna
1918, er sérstök ástæða til að
gera sér þess grein, að enn eru
á lífi fjórir þeirra þíngmanna,
sem þá fjölluðu um málið á Al-
þingi: Jörundur Brynjólfsson,
Karl Einarsson, Pétur Ottesen og
Þorsteinn M. Jónssun. Af þessum
fjórum er m.a.s. eirm, Þonsteinn
M. Jónsson, sem þá þegar hafði
unnið sér slíkt traust, að hann
var kosinn í sjálfa samninga-
nefndina. Karl Einarsson er þess-
ara manna lang elztur, hinir „að-
eiins“ liðlega áttræðir og enn í
fullu fjöri andJega, þótt e.t.v. séu
þeir ekki jafn fráir á fæti og
þeir voru á léttasta skeiði. Allir
eiga þeir fjórmenningarnir það
sameigirdegit, að þeir voru mikiur
áhugamenn um fulla viðurkenn-
ing sjáifstæðisins og geta því
með mikilli ánægju litið ti] baka
og fagna'ð því, að ekki var stað-
næmzt í dyrunum, sem opnaðar
voru 1918, heldur sótt fram til
fulls frelsis, enda frelsið orðið
þjóðin.ni sá aflgjafi, sem þeir á
srnum æskudögum vonuðu og
byggðu sannfæringu sina á. Ævi
þessara manna er einnig glöiggt
vitni þess, hversu lítið er að ótt-
azt, þótt nokkrar skuldbindingar
séu á sig teknar um árabil, ef
það er skilyrði þess, að góðu
móli verði komið áleiðis.
Fjórmenningarnir lifðu ekki
ei'nungis þau 25 ár, sem líða
þurftu tii þess að íslendingar
gætu samkv. sarr bandslögunum
sjálfum losað sig undan skuld-
bindingum þeirra. Þeir hafa nú
einnig lifað nær önnur 25 ár
eftir að skuldbindingartimi sam-
bandslaganna var liðinn. \ldar-
fjórðung, er íslendingar nubu
fulls frelsis og þegar skuldbind-
ingarnar, sem menn urðu að taka
á sig 19i 8 til að fá frelst3,\ iður-
kenningum, hafa einungis sögu-
lega og fræðilega þý’ðingu. Þær
þykja nú þegar sivo litlu
skipta, að fæstir gera sér grein
fyrir þeim eða hsfa hugmynd um
í hverju þær voru fólgnar. Ef til
mikils á að vinna, mega menn
ekki láta sér andvirðið í augum
vaxa, og allra sízt láta eifiðlerka
hamla sér á framfarabraut, held-
ur sækja því festar að ákveðnu
marki.