Morgunblaðið - 18.01.1969, Blaðsíða 10

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 18. JANÚAR 1969
Einstaklinga vill fdlk lofa eða níða
við höfunda bókanna Menn í öndvegi
Rætt
Gissur var óheppinn
með eftirmæli
ÁRIÐ 1966 hóf fsafoldar-
prentsmiðja útgáfu nýs bóka
flokks, sem ber heitið Menn
í öndvegi. í kynningu á
bókaflokki þessum sagði, að
ætlunin væri að gefa út ævi-
sögur nokkurra íslenzkra
manna, sem borið hefur hátt
í lífi þjóðarinnar og skapað
henni örlög. Höfundar yrðu
valdir úr hópi fræðimanna,
en leitazt við að gera bæk-
urnar þannig úr garði að
þær yrðu aðgengilegar hin-
urn almenna lesara. Ritstjóri
bókaflokksins Menn í önd-
vegi er Egill Jónasson Star-
dal cand. mag. en eftirtald-
ar fjórar bækur hafa komið
út: Gissur jarl eftir Ólaf
Hansson, prófessor, Skúli
fógeti eftir Lýð Björnsson
cand. mag-, Jón Loftsson
eftir EgiII J. Stardal cand.
mag, og Jón Arason eftir
Þórhall Guttormsson cand.
mag. Fleiri bækur um önd-
vegismenn eru boðaðar á
næstunni.
Blaðamaður Mbl. átti stutt
viðtöl við höfunda þessara fjög
urra 'bóka fyrir skemmstu og
spurði þá lítillega um viðfangs-
efnin, vinnubrögðin og ýmis-
legt fleira í því sambandi.
Fyrst hittum við að máli Ólaf
Hansson, prófessor, og rædd-
um við hann um bók hans um
Gissur jarl. Fyrsti kafli þeirr-
ar bókar heitir: fslenzkt þjóð-
félag á þrettándu öld og hon-
um lýkur þannig:
„Gissur Þorvaldseon fæddist
í þennan heim, inn í þetta póli-
tíska og siðferðilega upplausn-
arástand á íslandi þrettándu
aldar, og hann var auðvitað
barn sinnar aldar. Margir þeir
lestir, sem hann hefur hlotið
ámæli fyrir, eru almennt ein-
kennandi fyrir aldarfarið. En
Ólafur Hansson
mannfólkinu er nú einu sinni
þannig farið, að það vill hafa
einstaklinga til að lofa eða níða,
og því hættir til að sleppa öll-
um blæbrigðum, sjá allt 1
svörtu og hvítu. — Ekki þarf
annað en líta á Stjórnmál nú-
tímans til að sannfærast um
þetta. — Gissur Þorvaldsson
hefur orðið fyrir því óláni, að
almenningsálitið hefur dregið
alla lesti Sturlungaaldar sam-
an í honum eins og í brenni-
depli. — Og þetta hefur gert
mynd þjóðarinnar af honum
óhæfilega dökka".
— Þér finnst Gissur hafa
fengið of neikvæðan dóm í sög-
unni?
— Já, Gissur var ákaflega
óheppinn með eftirmæli og
hafa fáir menn verið jafn
ðheppnir. Allt hans líf er séð
með óvinaraugum. Það væri
skrýtin útkoma ef Sjálfstæðis-
menn hefðu skrifað ævisögu
Jónasar Jónssonar um 1930
og ekkert annað væri til um
hann. Aðalheimldarmaður um
ævi Gissurar er Sturla Þórðar-
son, sem hataði Gislur. Skamm
vinnar tengdir þeirra virðast
ekki hafa breytt neinu þar um.
Sturla er stórmerkur sagnarit-
ari og oftast hófsamur og hlut-
laus. En þegar Gissur á í hlut,
gera þessir eiginleikar hann
varasaman. Oftast reynir hann
að halda hatrinu til Gissurar í
skefjum, en stundum gýs það
upp, svo sem í frásögn af að-
förum Gissurar við Sturlu Sig-
hvatsson á Örlygsstöðum.
— >ú telur þá, að saga Giss-
urar hefði getað orðið með öðr-
um svip?
— Já, vissulega. Hefði Hauk-
dælingur ritað ævisögur Giss-
urar má telja vafalítið, að hon-
um hefði verið lýst sem ágæt-
asta höfðingja og göfugmenni,
sennilega eitthvað svipað því
sem þeim er lýst forfeðrum
hans, ísleifi og Gissuri Skál-
holtisbiskupum. Draumar Jó-
reiðar í Miðjumdal gefa dálít-
inn forsmekk af því, hvernig
sú saga hefði orðið. En hún var
aldrei rituð, og mynd Sturlu
af Gissuri var sú, sem lifði.
— Hvað annað hefur mótað
þessa mynd?
— Á 19. og 20. öld var litið
á Gissur sem dæmigerðan land
ráðamann, enda þótt þjóðernis-
etefna þessara alda væri ekki
til um hans daga. Nú var Giss-
ur ekki manna óðfúsastur að
koma landinu undir konung.
Það var efnahagsástandið, sem
mestu réði. íslendingar voru
svo háðir öðrum. Þá hafa
menn aldrei getað fyrirgefið
Gissuri víg Snorra. En hann
var ekki að drepa sagnasnill-
inginn, hann var að drepa
stjórnmálamanninn, eins og Sig
urður Nordal hefur sagt. Skáld
in íslenzku hafa líka farið illa
með Gissur, Matthías Jochums-
son, í drápu sinni um víg
Snorra, Hannes Hafstein í nið-
urlagserindi kvæðisins Þegar
hnígur húm að Þorra, og Ind-
riði Einarsson í Gissur ríður góð
um fáki. Öll hafa þessi kvæði
verið lifandi á vörum fólks og
átt sinn þátt í að móta dökka
mynd af Gissuri.
— >ú víkur að því í bókar-
lok, að skoðanir á Gissuri muni
ekki á einn veg í öllum héruð-
um landsins.
— Ég ferðaðist mikið fótgang
andi um mörg héruð landsins
fyrir u.þ.b. aldarfjórðungi. Virt
ist mér sveitafólk vel heima í
Sturlungu, en andinn í garð að-
alpersóna var misjafn eftir
sveitum. Var áberandi, hve
flestir Árnesingar vildu bera
blak af Gissuri og töldu hann
ómaklega leikinn af almenn-
ingsálitinu. Sumir voru svo
ákafir í málflutningi sínum, að
mér varð hugsað til drauma
Jóreiðar í Miðjumdal. Var sem
andi Haukdæla fornu svifi
þarna yfir vötnum. Austan
Þjórsár var andinn í garð GiSs-
urar allur annar. Á Norðurlandi
er áþekkur munur, því að Skag
firðingar tala yfirleitt betur
um Gissur en Eyfirðingar. Það
væri freistandi að halda, að
þessu valdi arfsagnir, sem lifað
hafi um aldir í héruðum.
Sá ýmsar dýrustu
hugsjónir rætast
Lýður Björnsson cand. mag.
ritar bókina um Skúla fógeta
og segir á þessa leið í lok inn-
gangsorða:
„Saga 18. aldar geymir marg-
an ritríkan persónuleika.
Óvenjumikið er um stórbrotna
menn, sem halda Vilja hlut sín-
um fyrir hverjum sem er. Stór-
deilur höfðingja verða því dag
legt brauð, en þær bera hæst
á öndverðri of ofanverðri öld-
inni. Þetta er eðlilegt, ef haft
er í huga, að í hretviðrum 18.
aldar átti sú manngerð bezt
uppdráttar, sem auðveldast átti
með að bjóða þrengingum byrg
inn, hvort sem þær áttu rætur
að rekja til náttúrunnar eða
manna. Telja verður og senni-
legt, að sjaldan eða aldrei hafi
jafnþrautvalinn stofn frá nátt-
úrunnar hendi byggt þetta land
og á þeim tveim tímabilum“.
í framhaldi af þessu er svo
Lýður Bjömsson
fjallað um ævi Skúla fógeta,
sagt frá uppvexti hans og mann
dómsárum og lætur höfundur
fljóta með ýmsar sögur úr
ævi Skúla, sem gera frásögnina
litríka.
— En hvað telur þú nú merki
legast um Skúla, Lýður?
— Hann var brautryðjandi í
atvinnumálum, sérstaklega
verzlunarmálum. Jafnframt
reyndi hann að koma öðrum at
vinnuvegum á betri grundvöll.
Iðnaðurinn kallaði á betri hrá-
efni á dögum Skúla, sérstak-
lega ull, og því varð að styrkja
landbúnaðinn líka. n
— Kemur eitthvað nýtt fram
um Skúla í þinni bók?
— Varla held ég það. Það er
þá einna helzt, að mér finnst
Skúli hafa verið gerður helzt
til gallalaus sem maður í því,
sem fyrr hefur verið um hann
ritað. En verk hans munu
standa enn um hríð. Ég er einn
ig þeirrar skoðunar, að Danir
hafi ekki verið jafn illir og oft
er talið á árunum eftir 1750.
Til glöggvunar vil ég leyfa mér
að vitna í eftirfarandi orð bók-
arinnar:
„Skúli Magnúisson lifði og
starfaði á einu atburðaríkasta
tíma/bili felandssögu síðari alda.
Er hann tók við landfógetaem-
bætti árið 1750, var að vísu
nokkur umbótahugur í mönn-
um, en meira var rætt en fram
kvæmt. Við lát Skúla höfðu
flest framfaramál þokazt nokk
uð í.rétta átt. Hafði landfógeti
haft forgöngu í flestum þess-
ara mála, en ekki má gleymast,
að hann naut drengilegs stuðn-
ings hina beztu íslendinga, og
danska stjórnin reyndist oft
góður haukur í horni. Tillögur
Skúla í framfaramálum, eru
ekki ýkja frumlegar. Aðrir
höfðu oft hreyft við slíku áður.
En landfógeti vinzaði hið líf-
vænlega úr og barðist fyrir því
með góðum árangri. Skúli fó-
geti naut þeirrar gæfu að sjá
ýmsar dýrustu hugsjónir sínar
rætast. Honum auðnaðist að
standa yfir höfðuðsvörðum ein-
okunarverzlunarinnar, og ný
tækni og verkleg menning
ruddi sér braut að honum látn-
um“.
— Er fleira í eldri ritum um
Skúla, sem þú ert ekki sam-
mála?
— Já, ég er ekki alls kostar
sáttur við þann fjandskap, sem
gerður er milli Skúla og Bjarna
Halldórssonar á Þingeyrum,
sem var einn svipme®ti embætt
ismaður landsins í þann tíð.
Þeir Bjarni og Skúli virðast um
margt hafa verið skaplíkir
menn, enda báðir stóryndir og
kappgjarnir. Glettur voru oft
með þeim og sumar broslegar.
Einu sinni er t.d. sagt, að þeg-
ar Bjarni hafi tapað máli fyrir
Skúla og verið gert að greiða
talsverða upphæð hafi hann
boðið Skúla heim og veitt hon-
um rausnarlega. Þegar Skúli
var að fara minntist hann á
greiðslu sektarfjárins, en þá
sagði Bjarni, að hann hefði nú
etið það og drukkið. Þessi við-
skipti minna á kunningjaglett-
ur og víst er, að Bjarni gerðist
síðar góður stuðningsmaður
Skúla í sambandi við iðnaðar-
stofnanirnar.
Maður friðar, sann-
girni og stjórnvizku
Ritstjóri bókaflokksins, Egill
Jónasson Stardal, ritar þriðju
bókina, sem út kom í haust og
fjallar um Jón Loftsson, samtíð
hans og syni. Við spurðum Egil
fyrst um bókaflokkinn.
— Tilgangurinn með þessum
bókaflokki er einfaldlega sá, að
útvega hinum almenna lesanda
handhægar bækur um sögu ís-
lendinga, gjarnan í formi ævi-
sagna. Við, sem stöndum að
Egill J. Stardal.
þessari útgáfu, höfum notfært
okkur, að allmikið efni í þessari
grein liggur hjá mörgum þeim,
sem útskrifazt hafa úr_ heim-
spekideild Háskóla íslands.
Margt af þessu efni er um
menn og málefni og á erindi til
almennra lesenda, þegar nánar
hefur verið unnið úr því.
Pétur Ólafsson stakk upp á
því við mig einu sinni, að við
gæfum út stutta ævisögu Jóns
Sigurðssonar, og ef til vill
fleiri 19. aldar manna, sem hent
uðu ungu fólki til lestrar. Ég
gerði það að tillögu minni á
móti, að við hæfum útgáfu
bókaflokks, sem hefði að geyma
ævisögur manna frá sem flest-
um tímabilum íslandssögunnar.
Væru t.d. í þeim flokki einn
eða tveir ménn frá þjóðveldis-
öld og jafnmargir úr kaþólskri
tíð, frá upphafi Lútherskunnar
o.s.frv.
Sjálfsagt er margt ágóðavæn-
legra en að gefa út sagnfræði-
bækur á íslandi, en þrátt fyrir
það lögðum við í þetta. Við
þóttumst mjög heppnir, er vfð
gátum fengið einn kunnasta
sagnfræðing þjóðarinnar, Ólaf
Hansson prófessor, til að skrifa
um einn umdeildasta mann sög-
unnar, Gissur jarl. Og þegar
loforð var fengið fyrir tveimur
bókum í viðbót, var hafizt
handa. Þetta er rammaútgáfa
og ekki skipulögð að öðru leyti
en þvi, að ætlunin er, ef guð
lofar, eins og amma mín var
vön að segja, að birta ævisögur
eins eða tveggja manna, sem
skcfða má sem fulltrúa fyrir
ákveðið tímabil í íslandssög-
unni, eða ákveðna pólitíska eða
trúarlega þróun. Þjóðveldisöld-
inni hafa verið gerð nokkur
skil þegar, fjallað hefur verið
um mann frá tímabili fjörbrota
kaþólskunnar og Skúli Magnús-
son má teljast fulltrúi fyrir
dagrenningu endurreisnax Is-
lands. En nú vantar t.d. ævi-
sögu einhvers öndvegisbiskups
í Lúthersfcum sið og stíðan vant
ar sögu tveggja eða þriggja
merkisbera í sjálfstæðisbarátt-
unni á 19. öld. Þá væri ef til
vill rétt að fjalla um mann
frá tímabili skynsemisstefnunn
ar og ef til vill einn e'ða svo
frá lokasókn sjálfstæðisbarátt-
xmnar 1908 til 1918, en efcki er
ráðgert að fara nær samtíman-
um.
Ýmsir yngri rithöfundar í
hópi menntamanna hafa sýnt
þessu áhuga. Þá hafði einn af
kunnustu klerkum þjóðarinnar,
sem bæði var skáld og rithöf-
undur, haft góð orð um að
rita ævisögu Hallgríms Péturs-
sonar, en hann lézt áður en af
því yrði.
— Hvers vegna valdir þú þér
Jón Loftsson að viðfangsefni?
— Þetta verk varð til í fyrstu
drögum sem kandídatsritgerð
vfð Háskóla Islands, en í bófc-
inni er búningi hennaæ gjör-
breytt, sumu sleppt, en annað
aukið við. En ég vona að þessi
uppistaða tryggi lesendum sann
fræðilega meðferð efnisins.
Ástæðan til þess, að ég skrifaði
um Jón Loftsson, var fyrst og
fremst sú, að mig langaði til
að draga upp mynd af manni,
sem að minni hyggju kemst
næst því a'ð vera ídeal stjóm-
málamaður. Auðvitað hefur Jón
haf t sína galla og heimildir um
hann eru hvergi nærri tæm-
andi til þess að hægt sé að
meta persónuna til hlítar. En
samkvæmt heimildum hefur
Jón undantekningarlaust komið
fram sem sáttasemjari, maður
friðar og sanngirni og þeirrar
stjórnvizku, sem á að einkenna
menningarþjóðfélag á hverjum
tíma.
Eitthvert örlagaríkasta
tímabil íslandssögunnar
Nú fyrir jólin kom svo einnig
út fjórða bókin í þessum bóka-
flokki, Jón biskup Arason eftiir
Þórhall Guttormsson cand. mag.
Hefst sú bók á inngangi, þar
sem í stuttu máli er rakin
kirkj usagan frá öndverðu og
fram á daga Jóns biskups. Þá
er rakin ætt biskups, lýst upp-