Morgunblaðið - 04.07.1970, Blaðsíða 11

MORG-UNBíLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 4. JÍHÍ MGO
11
Guömundur G. Hagalín
skrifar um
BÓKMENNTIR
Theódór Friðriksson fæddist í
Flatey á Skjálfanda árið 1876
af Blásnauðum foreldrum.
Bernskuár hans voru svo til
einn samfelldur harðindakafli af
völdum frosta, hafíss öskufalls
og erfiðrar verzlunar, og fólk
úr Þingeyjar- og Norður-Múla-
sýslu flýði til Ameríku í stór-
hópum. Foreldrar Theódórs
hokruðu í húsmennsku á ýmsum
stöðum í sveit, sem nú er eydd
að mannfólki, og eins og flest
skorti til fata og fæðis á heim-
ili þeirra, var sú fræðslá, sem
Theódór fékk, svo takmörkuð,
að þrátt fyrir góða greind og
bókfýsi varð varla sagt, að hon-
um væri kennt að draga til
stafs.
Rúmlega tvítugur kvæntist
hann skagfirzkri stúlku, og þau
eignuðust hóp af börnum. En
Theódór hafði hvorki eðli né að-
stöðu til að koma undir sig fót-
um sem bóndi eða útvegsmað-
ur, ekki einu sinni í sérlega smá
um stíl. Hann var í húsmennsku
hér og þar nyrðra — seinast hálif
an annan áratug á Húsavfk.
Hann vann, hvar sem hann gat
fengið vinnu — og hvaða störf
sem fáanleg voru, en lengstum
var hann á vetrarvertíðum við
fiskaðgerð í verstöðvum á Vest-
ur- og Suðurlandi.
J>rátt fyrir hinar ömurlegustu
aðstæður var hann snemma sí-
skrifandi í tómstundum sínum
og löngum með hugann við
skáldsagnagerð, þó að hann
hefði alls ónóga fræðslu tilhvers
konar ritstarfa. Hann var þó sið
ur en svo örvaður af umhverfi
sinu. Jafnvel á Húsavík var
hann hinn umkomulausi utan-
garðsmaður. Hann sagði eitt
sinn við okkur Friðrik Brekk-
an:
Theódór í Gröfum virðir
þann menningaraðal, sem hefur
gert Þingeyinga að þvi, sem þeir
eru orðnir hjá þessari þjóð, en
Theódór í Gröfum stendur þar
utangarðs, nema helzt hjá stöku
mönnum í sveitinni, til að mynda
þeim Sandsbræðrum og sonum
þeirra.“
En fram að hálfsextugu komu
frá hendi Theódórs þrjú smá-
sagnasöfn og þrjár bóksögur og
auk þess i Lögréttu hin langa
smásaga Gríma, en hún er það
skáldrii hans, sem ljóslega sýn-
ir, hvert sagnaskáld hann hefði
getað orðið, ef hann hefði hlot-
ið meiri fræðslu í uppvextinum
og á unglingsárum einhverja
bókmenntalega handleiðslu —
og síðan haft sómasamlega tóm-
stundaaðstöðu til ritstarfa, með-
an hann var á blómaskeiði.
Á ferðum sínum heiman og
heim kom hann, þegar fram í
sótti, til ýmissa menntamanna í
Reykjavík og hlaut vinsamlegar
viðtökur, og þegar hann að ósk
konu sinnar sleit við hana sam-
vistum, reyndist sjálfur Sigurð-
ur Nordal honum slíkur dreng-
ur, að hann útvegaði honumhús
næði og fæði með óvenjulegum
kjörum og þá aðstöðu til rit-
starfa, sem hann hafði aldrei
látið sig óra fyrir, en Nordal,
sem kynnzt hafði munnlegri frá-
sagnargáfu Theódórs, gerði að
skilyrði, að hann ritaði ævisögu
sína. Svo varð þá til hin sér-
stæða bók í verum, síðan Ofan
jarðar og neðan, tvær eða þrjár
samtíðarsögur, bók um hákarla-
veiðar og hákarlamenn — og
loks sagan um Náttfara. Og nú
reyndist Þingeyingurinn Arnór
Sigurjónsson Theódóri slíkur
hollvinur, að hann bjó bækur
hans undir prentun af einstæðri
kostgæfni, og framan við Nátt-
fara ritaði hann af allt að því
ástúðlegri nærfærni ritgerð um
manninn og rithöfundinn Theó-
dór Friðriksson og glimu hans
við gerð þeirrar sögu, er hann
kveið mjög að fá ekki lokið, áð-
ur en líkami hans yrði á ný vist-
aður „í gröfum".
Landnámsmað-
urinn Náttfari
Theódór var skapheitur tilfinn
ingamaður, og oft beit hann sár-
ar en jafnvel kemur fram íhinni
bersöglu ævisögu hans sá skort-
ur, sem fjölskylda hans átti oft
við að búa — og sú ömurlega
aðstaða, er olli því, að sköpunar
gáfa hans fékk ekki notið sín
nema að litlu leyti. En sannar-
lega gáfust honum þó bölva bæt
ur: Samfara ótrúlegu þreki til
að horfast af raunsæi í augu við
vanmátt sinn til veraldarvafst-
urs og óbætanlega vöntun sína
á kunnáttu í bókmenntalegum
vinnubrögðum var hann gædd-
ur sívökulum hæfileika til að
njóta alls þess, sem fékk varp-
að bjarma á veg hans, hvort
sem það kom fram í fari sam-
ferðamannanna eða í öðrum hin-
um margvíslegu tilbrigðum alls
lífs, sem hann hafði af kynni
sem þátttakandi eða áhorfandi.
. . . Jón Sigurðsson í Yztafelli
var þrettán árum yngri en Theó
dór Friðriksson. Þá er hann hef-
ur munað fyrst til sín, hafa
verstu harðindin verið um garð
gengin. Hann var og sonur eins
af hinum raunsæjustu og gagn-
merkustu forystumönnum Þing-
eyinga í menningar- og félags-
málum, og þó að Jón hlyti ekki
aðra skólafræðslu en þá, sem
hann fékk heima fyrir og sáðan
í búnaðarskólanum á Hólum, var
aðstaða hans til þekkingarauka
og bóklegrar menningar litlu
síðri en þeirra, sem stund-
uðu langskólanám I þann tíma
Hann hafði meðal annars skil-
yrði til að kynnast flestum þeim
Þingeyingum, eldri og yngri, sem
fremstir stóðu á uppvaxtarárum
hans að áhuga og gáfum. Hann
varð og snemma vel ritfær, og
af skoðanabræðrum sínum í þjóð
máluim var hann rúmlega hálf-
fertugur svo mikils metinn, að
hann var boðinn fram við lands-
kjör til Alþingis. Hann var einn-
ig í þrjú ár skólastjóri Reykja-
skóla í Hrútafirði — og í mörg
ár ferðaðist hann um byggðir
landsins sem fyrirlesari sam-1
vinnumanna. Hann bjó við góð-
an kost á föðurleifð sinni, unz
böm hans tóku þar við, og marg
vísleg trúnaðarstörf voru hon-
um falin í sveit sinni og hér-
aðL Eftir hann liggja naargar
bækur og ritgerðír, þar á meðal
Land og lýður, sem Bókaútgáfa
Menningarsjóðs kostaði.
Af framansögðu má öllum
vera ljóst, að það voru menn ær
ið ólíkrar menningar- og lífsað-
stöðu, sem fundu hjá sér köllun
til að láta það verða sitt síðasta
verk að rita skáldsögu um hinn
fyrsta Þingeying.
Tvennum sögum fer af því í
foraum heimildum, hver hafi ver
ið orsök þess, að vtkingurinn og
ævintýramaðurinn Garðar Svav
arsson lenti til f slands. Önnur er
sú, að hann hafi hrakið þangað,
þá er hann var áð vitja föður-
arfs konu sinnar til Suðureyja,
hin, að hann hafi farið að leita
landsins að tilvísan móður sinn-
ar framsýnnar. Jön í Yztafelli
segir í eftirmála sögunnar Garð
ar og Náttfari:
„Efni þessarar sögu hefur ver-
ið ríkt í huga mínum frá æsku-
dögum: Hvi lagði Garðar fyrst-
ur manna af ráðnum huga í
landaleit á hið ægilega úthaf,
sem að trú þeirra tíma kringdi
um mannheim. . . ? Landnáma
segir, að hann hafi farið að ráði
móður sinnar framsýnnar. En
hvaðan kom henni framsýnin?“
Jón lætur sem sé eins og hann
þekki ekki þá sögn, að Garðar
hafi hrakið til íslands, ekki
heldur þann möguleika, að hann
hafi haft fregnir af hrakningi
Naddoðs víkings — eða hann
kunni að hafa frétt, að írar hafi
um langan aldur vitað land eitt
norðvestur í hafi og jafnvel tek-
ið sér þar bólfestu I sögunni
kemur einnig í ljós, að hann
virðist ekkert leggja upp úr
framsýni móður Garðars, heldur
vill hann láta hana vera gædda
vitneskju um, að ekki hafi að-
eins fundizt „óbyggt undraland“
norður og vestúr í hinu mikla
Vesturhafi, heldur muni þar
vera „mikil heimsálfa," — og til
þess að móðirin geti verið gædd
þessari vitneskju þarf hún að
vera að dómi Jóras, dóttir grísks
fræðimanns. Svavar, faðir Garð-
ars, fer því í leiðangur mikinn all
ar^götur suður í Mikilagarð, kemst
þar í sveit Væringja, hefurvarð
stöðu við marmarahöll, sem hef-
bókasafn. Hann bjargar síðan
úr klóm eins af tilbiðjendum
„andskotans Mahómets" hinni
fögru dóttur hins tigna og lærða
bókavarðar, hlýtur meyna að
launum og fer með hana og
þernu hennar gríska norður til
Svíþjóðar. Hollur húskarl hans
fær þernunnar, sem þó skilst
ekki við húsmóður sína. Frum-
burður hinnar tignu Helenu er
sonur, sem hlýtur nafnið Garð-
ar, og þerna hennar elur einnig
son mjög samtímis. Sá er heitinn
Nektar, en er seinna nefndur
Náttfari sakir þess, hve vel
hann sér í myrkri. Drengimir
alast upp saman og verða óað-
skiljiainilieigiir fósiturbræðiur, fara
saman á veiðar, æfa iþróttir og
vopnaburð og sitja báðir og
hlýða á sögur hinnar grísku
fræðakonu, sem meðal annars
segir þeim, að Grikkir viti, að
land eitt mikið sé óbyggt norð-
ur og vestur í hinu mikla úthafi.
Garðar er ljós yfirlitum, mikill
vexti og sterkur, djarfur og
hvatur og næsta ör í lund, —
Náttfari er dökkur á brún og
brá, lítill vexti, en lipur, létt-
ifær og laginn, stilltur í lund
og íhugull og glöggur og minn-
ugur á allt, sem hann sér eða
heyrir. Þeir fara saman í kaup-
ferðir í fyllingu tímans, og farn
ast þeim v'el, enda er Náttfari [
Garðari ráðhoilur og er raunar ■
ráðamikill, þótt Garðai1 viti ekki i
annað en hann ráði einn öllu. [
Hið þriðja vor farmennsku sinn !
ar búast þeir betur en áður til j
ferðar, jafnt að farkosti og vist- j
um sem að mönnum, enda skal [
nú leitað hins fyrirheitna lands
að tilvísan hinnar grísku móður,
sem engan veginn virðist hafa
verið jafn framsýn og hún var
fróð. Þeir félagar taka vatn í
vogi einum á Hjaltlandi, og reyn
ast þar með ólíkindum heppnir.
Þeir sigra mikinn og liðsterkan
viking, sem að þeim ræðst, reka
menn hans á land, að honum
felldum, hirða herfang og birgð-
ir og bát sexróinn, að ógleymd-
um þrælí og ambátt — og síSan
sökkva þeir skipi víkinganna.
Að svo búnu láta þeir á ný í
haf. Þrællinn, sem þeir hafa tek
ið heitir Kjarlaikur, enda keltn-
eskur að ætt. Hann var höldur
á ey einrti í Orkneyjum, var á
leið að skila skatti til Orkneyja
jarls, þegar víkinga^nir tóku
hann og meyna, sem er dóttir
hans og náskyld jarlinum ímóð
urætt. Mærinn heitir Rafarta,
og er hún bæði myndarleg í sjón
og k»na mikilíhæf, og lízt Nátt-
fara fljótt vel á hana. Er þar
svo skemmst frá að segja, að
með þeim takast ástir, áður en
komið er til Húsavíkur. Þar
reynist ekki aldeilis í kot vísað.
Þar drýpur sannarlega smjör af
hverju strái, enda má svo heita,
að þeir fósturbræður og allt
þeirra lið lifi þar hreinasta bí-
lífi um haustið og veturinn. Þar
eð svo Náttfari er í rauninni
enginn víkingur að eðli og skap-
gerð og þunglega leggst í hann,
hversu horfi um framtíð Garð-
ars Svavarssonar og þar með
sína og meyjarinnar Raförtu í
fylgd með honum, ákveður hann
að stilla svo til að hann verði
eftir á fslandi með meynni, sem
hefur verið gefið nýtt nafn, eins
og nú á dögum þeim mönnum er-
lendum, sem fá íslenzkan borg-
ararétt, og er hún heitin
Hrefna. Vel tekst til um þá fyrir
ætlun, því að Garðar, sem hefur
rökstuddan grun um, að þetta sé
með ráðum gert, vill ekki freista
þess að neyða fósturbróður sinn
og hollvin til að breyta fyrir-
ætlun sinni, enda erfitt um vik,
svo sem veðri og vindátt er far-
ið. Náttfari nær svo landi í Nátt
faravíkum, og síðan hefst átján
ára einbýli þeirra Hrefnu i hinu
víðlenda héraði. Náttfari kann-
aði landið enn betur en hann
hafði áður gert og nam síðan
land í Reykjadal, þar sem bezt
var til fanga, bæði af landi og
úr vatni — og líklegast var að
sama skapi til jarðyrkju. Þre-
menningunum vegnar svo með
ágætum, og elgnuðust þau Nátt-
farí og Hrefna einn son og
hvorki fleiri né færri en átta
dætur. sem allar voru fnðar og
föngulegar og hinir beztu kven-
kostir. Nú vill svo vel til, að
ekki er í Landnámabók getið
kvenna þeirria landnámsmann-
arnnia stóræittniðu, Eyvindar og
Keti'Is Þorsteinssana, og gengur
því Jón að því vísu, að þeir hafi
gengið að eiga dætur Náttfara “
— og svo hafi þá allar hinar
orðið húsfreyjur í héraðinu. í
Landnámabók er sagt, að Ey-
vindur hafi rekið Náttfara á
brott úr Reykjadal og látið hon-
um eftlr Náttfaravíkur, en auð-
vitað fer vel á með honum og
! frumbyggjunum í sögunni, svo
sem ljóst er af því, sem segir
um tengdímar. En siðar koma
ágengir menn og hvatvísir, sem
ekki virða landnámsrétt Nátt-
fara og hann vill ekki eiga við
þá illdeilur, þótt hann eigi sér
vfsa stoð Eyvindar og Ketils, oig
flytur hann ótilkvaddur þang-
að, sem hann hafði fyrst búið,
enda urðu afkomendur hans
menn friðsamir, til dæimis Ás-
kell goði — og raunar Þingey-
ingar yfirleitt um aldir — nema
ef vena kyinin isitöikiu miaður á
þessari vondu öld, trúlega sakir
óheppilegrar kynblöndunar.
Þegar hér er komið, mættiles-
endum sögunnar vera orðið
Ijóst, hvað fyrir höfundi hennar
vakír með gleymsku á heimild-
um og með allri framvindu at-
burðarásarinnar.
í fyrsta lagi: Hinn fyrsti Þing
eyingur, Náttfari, verður að
hafa numið hér land af frjálsum
vilja. í öðru lagi: Hann verður
að hafa verið ekki óbreyttur há
seti, heldur fósturbróðír og ráð-
gjafi hins glæsilega Garðars
Svavarssonar og honum fremri
að íhygli og raunar vitsmunvim.
í þriðja lagi: Húsfreyja hansmá
ekki vera ættlaus ambátt. í
fjórða lagi: Þau hjón verða að
eiga fjöld dætra — og í krafti
ættar og annarra verðleika
tengjast göfugum norskum land-
námsmönnum og verða forfaðir
og formóðir mikils og merkilegs
ættbálks. Þannig er og um hnút-
ana búið, að Áskeil goði Eyvimd
arson og aðrir meintir afkom-
endur Náttfara og Raförtu —
nei, afsakið — Hrefnu — eiga
gríska langömmu, vitanlega af
góðum stofni, þar eð hún var
Framhald á hls. Í6
„Þetta eru hörku-piltar“
NOKKRIR unigir piltar á aldr
inum 15—16 ára eru nú um
borð í varðsfcipitniu Ægi og
Þó*r sem niemar.
„Piltiuinium hjá okfcur er
skipt þaniniig niður,“ sagir
I Helgi Hallvarðsson, skipberra
á Þór, „að 3 ganga sjóvaktir
o>g fá uim leið kenmslu í at-
hyglþ því hver sé maður, sem
á vakt er í brúnrni, verður að
hafa sérstafct „útkflrik" og
gefa vafctbaifanidi stýriimianini
sfcýrslu um allt það, er hann
sér í sjónidieildianhrimg skipsins
á ferðinmd. Fjórir eru á dag-
vakt og vinma undir stjórn
bátsimannisinis öU þau störf,
sam til falia hverju sinni.
Tvedr sjá uim alla hreingern-
iinigiu uim borð, og tveir hjálpa
til í eldihúsimu. Þessum vöfct-
urn er skipt á vibu frasiti,
þammiig að allir piltamir fá
góða yfirsýn yfir starf sjó-
miaomsirus.
Á hverj*uim roorgni eru þeir
þjálfaðiir í göiruguæfingum, al-
miennri kurteisi, vir'ðingu fyr-
ir fániainium, aðstoð í sfcyndi-
hjiálp, báitaróðri, kenmsíu í
siglinigaifræðL feenmisliu í víra-
og tógsplæsdinigu o. fl. Piltam-
ir fánamium, aðstoð í stoyncM-
piltar."