Morgunblaðið - 04.07.1970, Blaðsíða 16

f
10 MORGUNRLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 4. JÚLÍ 1970
— Bókmenntir
Framhald af bls. 11
þerna hinnar ættgöfugu Hel-
enu, — þeir eiga sænskan lang-
afa, Úlf, einn af beztu mönnum
Svavars Væringja, — keltnesk
ur höldur, nátengdur Orkneyja-
jarli, er einn af langöfum þeirra,
og afi þeirra er norskur hersir,
— og má af þessu sjá, að þarna
koma saman góðar og að nokkru
göfugar ættir af fjórum þjóð-
flokkum, en af slíkum rótum
renna oft ærið kostaríkir stofn-
ar. Ættu Þingeyingar að mega
una allvel við ættfærsluna,
og ef þeir á annað borð fallast
á getgátur söguhöfundarins,
væri ekki með ólíkindum, þótt
einhverjir þeirra gerðu kröfu
til, að Ingólfur Arnarson viki úr
sæti fyrir Náttfara Úlfssyni.
Það er annars um söguna að
segja, að þriðji hluti hennar ger
ist erlendis, í Svíþjóð, Mikla-
garði, Hlésey og á Hjaltlandi —
og annar þriðjungur hennarger
ist hér á landi, áður en skilur
með þeim fósturbræðrum. Svo
eru þá ekki nema milli 50 og 60
blaðsíður helgaðar landnámi, bú
skap og heimilislífi þeirra Nátt-
fara og Hrefnu. Öll er sagan
sögð á góðu máli, en allt það,
sem gerist erlendis, er að vonum
einungis útþynnt stæling á stutt
orðum frásögnum fornra sagna,
en hins vegar er líf og litur yfir
lýsingunum á hinni ósnortnu ís-
lenzku náttúru, þótt allar séu
þær mjög í anda Þórólfs smjörs.
Til dæmis er glæsileiki vorun-
aðar yfir lýsingunni á víkinni,
sem verður fyrst aðsetursstað-
ur þeirra, Náttfara og feðgin-
anna. Ennfremur verður ekki
annað sagt en að höfundur sé
getspakur og fundvís á þá mögu
leika til lifsbjargar, sem landið
veitir þremenningunum til átján
ára búskapar án sambands við
umheiminn. Hins vegar eru svo
mannlýsingamar í sögunni lítt
eftirminnilegar gljámyndir.
Saga Theódórs Friðrikssonar
hefst, þá er knörr Garðars Svav
arssonar flýtur fyrir landi, bú-
inn til brottferðar frá Húsavík,
en Náttfrari, ásamt þrælnum
Krumi og ambáttinni Yrsu —
nöfnin ekki aldeilis jafn virðu-
leg og Kjarlakur og Rafarta —
er að „tína saman í fyrsta rökk-
urhruminu smámuni, er óttazt
var að orðið hefðu eftir í flaustr
inu, er búizt var til skips. Þau
áttu að skila þessu og því síð-
asta af farangrinum á smákænu
er skipinu fylgdi.“ Náttfari er
þokkalegur maður, rúmlega þrí
tugur, bjartur yfirlitum, mjúk-
ur í hreyfingum og skjótur til
úrræða. Hann er sómasamlega
klæddur og vopnaður er hann.
Krumur er írskur, kominn yfir
fertugt, „gildvaxinn, einkurn
þykkur um lendar, útliimamikill,
burðamikill, en seinn í svifum
og stirður, dökkbrýnn og dökk-
ur á hörund. Klæddur var hann
í larfa, er fóru honum illa, en
voru þó til nokkurs skjóls. Kníf
hafði hann við belti, en mátti
ekki bera önnur vopn! Yrsa var
átján vetra, „og hafði Garðar
tekið hana í Suð-ureyjum,
skömmu áður en hann hóf för
sína til ólandsins norður í höf.
Hún var suðræn að svipmóti,
móeyg og dökkhærð, bráðiger,
blóðheit og skaprík, þrálynd og
langrækin og lét sér fátt fyrir
brjósti brenna.“ . . . Hún hafði
annazt matseld um veturinn og
varðveitt tundur og tinuu.“
Þannig er því lýst, hversu það
ber til að þessi þrjú verða eftir
af skipinu:
„Áður en varði brast ó ofsa-
stormur og stóð stormstrokan
með suðurhlíð fjallsin® upp frá
víkinni. Náttfari renndi kæn-
unni undan veðrinu fram að
knerrinum, er sneri háum stafmi
í veðrið. En um leið og taug-
'inni úr bátnum var kastað til
skipverja á knerrinum, sló bátn-
um flötum fyrir stormi, og
hrökk þá taugin í sundur, en
bátinn hrakti út í myrkrið. „Skip
verjar töldu að vonum, að þau,
sem í bátun voru, hefðu farizt.
Theódór fylgir sem sé trúlega
frásögn Landnámabókar um að-
skilnað Náttfara og skipsfélaga
hans og síðan er öll sagau mót-
uð af þeim fasta ásetningi höf-
undar, að hvergi sé vikið frá
því, sem hann telur sennileg-
ast, miðað við lífsreynslu hans
og þekkingu á veðurfari og
möguleikum til bjargræðis hjá
búfjárlausu fólki í óbyggðu
landi. Hann lætur ekki Nátt-
fara taka sér bólfestu í Reykja-
dal, því að honum er vænlegast
til fanga í Náttfaravík. Hann
merkir aðeins á viðum í dalnum
og eignar sér þar land í þeim til-
gangi að fá hjá þeim, er síðar
koma, búfé og fleira gagnlegt í
skiptum fyrir land , það, sem
hann hefur merkt sér. Vist þre-
menninganna hátt í tvo áratugi
í Náttfaravík verður og ekki ein
samfelld velsæld, og er það auð-
sætt, sem Arnór Sigurjónsson
bendir á í ritgerð sinni, að Theó-
dór setur sjálfan sig ævinlega í
spor Náttfara, metur og vegur,
hvað sér hefði virzt eða reynzt
fært. Er enginn vafi á því, að
saga Theódórs er ekki til orðin
beint eða óbeint í áróðursskyni,
heldur hetiur honum — og það
trúlega tiltölulega snemma á æv
inni — dottið í hug, að svo sem
ömurleg tilvillj>uin hafi silitið Nátt
fara úr tengslum við samfélag
hans og drepið þar með þær von
ir, sem hann kynni að hafa gert
sér um framtíðina, svo hafi og
il'l örlög og sár gert hann sjálf-
an að utangarðsmauni þess vett
vangs, sem hann hefði viljað
njóta sín á í samræmi við með-
fædda hneigð sína og hæfilei'ka.
Al'lar eru lýsingarnar á landi
og lífsbjarg.armöguleitoum
óglæsileigri en hjá Jóni í Yzta-
felli, og víða er frásögnin vart
gædd æskilegu lífi og litríki.
En persónulýsingarinar eru hag-
lega gerðar og sennilegar, en
aukið hefði það á sérleik þeirra,
ef höfundurinn hefði oftar en
hann gerir notað samtöl til upp-
lífgunar og mótunar. Náttfari
er ekki mikill fyrir sér, þó að
sitthvað gott hafi hann til
brunns að bera, en hins vegar
er Yrsa ailmikillar gerðar og
Krumur drengur góður og seil-
ingsmaður, og að öllu laus við
sýndarmennsku. Yrsa er kona
þumguð af völdum Garðars
Svavarssonar, þegar leiðir skil-
ur í Húsavík, og fæðir hún
meybarn. Náttfara er lítt um
það gefið, og það hvarflar jafn-
vel að honum að bera það út.
Hann lætur það ekki uppi, en
auðvitað flnnur Yrsa hug hans,
og hún er ekki hrifin af honuim,
þótt hún verði að þýðast hann,
og svo verður þá Náttfari af-
brýðisamur gagnvart Krumi,
sem er henni hlýr og góður. Þau
Náttfari eignast tvö börn, en
hvorugt þeirra lifir og því verð-
ur Mókolla Garðársdóttir eina
barnið á hinu ærið afskekkta
heimili. Er lýsingin á vaknandi
ástarþrá hennar í fásinminu eitt
hið haglegasta og næfærnasta 1
manngerðum sögunnar. Theódór
mun hafa bundið allmikla ást
við þá ungmey, því að þótt
hann fari að frásögn Landnáma-
bókar í því að l'áta Eyvind Þor-
steinsson hrifsa af Náttfara það
land, sem hann hefur eignað sér
í Reykjadal, getur hann ekki á
sér setið um að láta Mókollu
gefast landnámsm'anninum
Hjálmun-Gauti, en einmitt til
þess að svo mætti verða, varð
hún að vera dóttir hins sænska
ví'kings og ævintýramanns, Garð
ars Svavarssonar, en ekki há
seta hans eða húskarls, Náttfara,
sem bæði er hjá Theódóri og
höfumdi Landnámabókar ekki
einungis ættlaus, heldur í raun-
inni nafnlaus í ofanálag, auk
þess sem hann nam hér ekki
land af frjálsum vilja, héldur
var búlaus eftirlegukind í vik-
urkorni og lifði þar af þeirri
veiði, sem gafst að geðþótta mis-
lyndrar náttúru!
Það má al'lum vera auðsœtt, að
saga Theódórs hreyfir ekki við
Ingólfi Arnarsyni í þeim heiðurs
sessi, sem hann hefur skipað frá
því að menn hér á landi fyrst
vita til, en hvað um sögurna
Garðar og Náttfara? Ef á a*nnað
borð á að rengja öll okkar forn
rit og gera þau að svo til stað-
reyndalausum skáldritum eða
þjóðsögukenndum sam'Setningi
eða að minnsta kosti hagræða
frásögnuim þeirra og velta þeim
á ýmsa ve.gu, svo sem þóknast
þessum eða hinum sprenglærð-
um fræðimanninnm, sem vili
vekja á sér athygli, hví mætti
þá ekki taka gilda eins og hvað
annað rökfærslur og getspeki
hins gáfaða og menntaða bónda
Jóns í Yztafelli, þótt raunar
hafi nú Bjartroar á Sandi haft
Náttfara^vegsemdina í fl'imting-
um, maður sem ekki sveifst þess
að ráðast að hinni heligu flór-
kú, Guðbergi Bergssyni. Það má
líka segja, að Ara fróða og höf-
undi Landnámabókar sé ekki
vamdara um en sjálfum Jesú
Kristi, er ýmsir spekin,gar hafa
haldið fram, að aldrei hafi ver-
ið til, — eða Wiliiam Shakespe-
are, sem ýmsir fræðimenn þykj-
ast hafa svipt með fulluim sanni
þeim heiðri, að hafa skrifað þau
ódauðlegu leikrit, sem honum
hafa verið eignuð.
Guðmundur Gíslason Hagalín
Framhald af b]s. 15
'hafa um notokurn tíma gefið út í sam-
einingu blaðið Vettvang. Nú gerðist
það fyrir notokru, að Síne tók Vett-
vang traustataki og fleytifyllti af lífs-
skoðunum andófsaflanna. Það er eftir-
tektarvert, þegar þessdr háværu gagn-
rýnendur fá umráð yfir eigin mólgagni,
þá túlka þeir einungis sínar eigin skoð-
anir og öll sjónarmið eru látin sigla
lönd og leið. í blaðinu eru birtar árásir
á önnur blöð fyrir einstrengingslegan
málflutning, en ekki gerð hin minnsta
tilraun til þess að fá fram hin ýmsu
sjónarmið viðvíkjandi töku sendiráðs-
ins í Stokkhólmi. ABar stuðningsyfir-
lýsingar við þessar aðgerðir eru birtar,
en önnur sjónarmið sjást hvergi. —
Hvar er samræmið milli orða og at-
hafna?
Fyrir nokkru var birt í Morgunblað-
inu gagnrýni stúdenta í Lundi á Morg-
unblaðið. Þar er aimazt vi@ því, að
Morgunblaðið slkuli hafa lagt út af við-
tölum, sem það hafði við nokkra
'kjörna fulltrúa stúdenta hér heima, og
komizt að þeirri niðurstöðu: „Að mik-
ill meirihluti íslenzkra stúdenta að-
hylltist ekki þá kenningu að nota erf-
iðleika námsmanna erlendis til þess
að plægja jarðveginn fyrir sósíalístískri
byltingu." Síðan var því bætt við, að
aðeins sextán menn aðrir hefðu komizt
að sömu niðunstöðu á síðum blaðsins.
Alls væru þetta 19 einstaklingar og
þess vegna gæti Morgunblaðið ekki tal-
að um meirihiuta stúdenta, nema það
(héldi, að stúdentar væru ekki fleiri en
37. Þarna er ekki tekið tillit til þess,
að þeir fulltrúar stúdenta, sem rætt var
við eru kjörnir til trúnaðarstarfa í al-
mennum kosningum á grundvelli ákveð
inna skoðana. Það er alls ekki óeðilegt
að líta svo á, að skoðanir stuðnings-
manna þessara kjörnu fulltrúa séu að
verulegu leyti hinar sömu, þó að auð-
vitað sé það etoki algild regla. í þessu
tilviki taka andófsmennirnir ektoert til-
lit til þess, að um kjörna fulltrúa var
að ræða. Ekki var látið þar við sitja,
iheldur var gerð harkaleg árás á þá
lámamenn í Svíþjóð, sem lentu í minni-
hluta, þegar sendiráðið var tekið. Þar
beita þeir sömu aðferðum og þeir halda
fram, að þeir sjálfir séu beittir af stjórn
völdurn eða „kerfinu" eins og þeir
gjarnan nefna það — Enn er unnt að
spyrja: Hvar er samræmið milli orða
og athafna?
NÆRINGIN
Það leilkur varla tveiimur tumigium,
að þessi svonefndu andófsöfl eru bæði
rótlaus og andlýðræðisleg. En þau eru
veruleiiki og eru jafnvel í mokkrum vexti;
þcið gerðiist hins vegar ekki, nema
þau nærðust á eimhverju; það er stað-
reynd, sem vert er að hafa í huga. Á
öllum sviðum þjóðlífsins má finna van-
kanta, og það er einmitt á þeim, sem
andófsöflin nærast. Þess vegna er það
næsta furðulegt, að andstöðu virðist
gæta hjá sumum öflum í þjóðfélaginu,
sem telja sig styðja lýðræðislega stjórn-
arhætti, við að koma á eðlilegum um-
bótum og breytingum á ýmsum svið-
um. Ljóst er, áð hér er brýnt verkefni
fyrir stjórnmálaflokka að hefjast handa.
En þeir voru í fyrstu — og eru sumir
enn — tregir til þess að fallast á ný
sjónarmið, vegna þess, að þeir töldu,
að gagnrýninni væri beint gegn þeim
sjálfum. Vissulega hefur orðið breyt-
ing á til batnaðar, en hvergi nærri nóg.
Ef slítot tómlæti heldur áfram, verður
það einungis vatn á mylluhjól öfga-
aflanna.
Að vísu hafa einstaka stjórnmála-
flokkar gengið nokikuð til móts við hin-
ar nýju hugmyndir, en endanlega hefur
stjómmáliasitarfsiemiinim efaki verið snið-
inn stakkur við nútímalegar aðstæður.
Starf shættir stj órnimálaflokkanna
verða að taka breytingum, jafnvel má
færa rök fyrir því, að flolkkakerfið
þjóni ekki nútímaliegum aðstæðum.
Endurskoða þarf stjórnkerfið, kjör-
dæmaskipunima og sfarfshætti Al-
þingis. Setja þyrfti reglur um þjóðar-
atkvæði og skoðanakannanir. Þetta
eru aðeins fá atriði af mörgum, sem
þurfa endurbóta við. Það er vafalaust
að efla þarf völd og álhrif hvers ein-
statos borgara. Aimenningur fær ekki
notið þeirra réttinda, sem honum ber,
vegna þess, að stjórnarhættirnir hafa
ekki fylgzt með nýjum tímum, þar
liggur hundurinn grafinn. Það er ekki
einungis, að fólkið hafi rétt, heldur
er það höfuðnauðsyn, að fóllkið noti
þennan rétt sinn til þátttöku í mótun
eigin samfélags. Að öðum kosti verður
lýðræðið aldrei virkt. Stjórnmálastarf-
semin hefur silitnað úr tengslum við
fólkið, hinn almenna borgara, sem oft
á tíðum lítur orðið á stjórnimálin sem
eins konar sérfræðingastarf. Stjórnmál
eru hins vegar ekltoert annað en mat á
markmiðum og leiðum, fjarskyld öll-
um vísindalegum vinnubrögðum. Þessi
hugarfarsibreyting hefur átt sér stað
við hægfara þróun, sem er afleiðing af
breyttum þjóðfélagsháttum. Bn hvað
sem því líður, þá er etoki seinna vænna
að snúa blaðinu við.
Einstaka stjórnmálamenn hafa oft
litilð svo á, að lýðræði yrði einungis
tryggt, með því að tryggja áhrifastöðu
minnstu S'tjómmálaflokkanna. í þeim
fáu tilvikum, þar sem reynt hefur verið
að betrum.bæta lýðræðið, hefur ævin-
lega verið tekið mið af flokkunum, en
etoki fóilkinu sjáilfu. En auðvitað er það
fóilkið sjálft, einstaklingamir, og etok-
ert annað, sem skiptir máli í þessu
sam'bandi. Það er fólkið sjálft, sem á
að taka tillit til; gefa á hverjum þjóð-
félagsþegni taekifæri til þess að móta
sínar eigin skoðanir og tækifæri til
þess að nota sína sérstöku hæfleika.
Það er andlegt og efnalegt frelsi ein-
staklinganna, sem ölllu skiptir. Andófs-
mennirnir líta hins vegar á þjóðfélagið
sem múg en ekki mismunandi einstakl-
inga.
SÚRDEIG
Brestirnir í þjóðfélagskerfinu mynda
þann grundvöll, sem andófsmenn lýð-
ræðisins byggja á. Þeir sem vilja lýð-
ræðið feigt hljóta að gera annað
tveggja: Að vera á móti eðlilegum
breytingum eða ganga í lið með and-
ófsihreýfingunni. Það kann svo að fara
að mótl'eikurinn við andófshreyfing-
unum verðj gagnstæðar öfgar. Við-
brögðin við þessum andlýðræðislegu
aðgerðum hér 'hafa verið þrenns konar:
Suimiir hiafa hinieytoslazt einhvier óstoöp;
aðrir 'baifa gripið þeitta fegiinisihiendi á loifti,
hafi það þjónað þeirra hagsmunum;
enn aðrir hafa viðurkennt, að þetta er
að nolkkru leyti afieiðing andvaraleys-
is. Sæmundur fróði kom fyrir púka í
fjósi sínu til þess að verja fjósamann
sinn af blóti og ragni. Púkanum óx
jafnan ásmegin og gerði fjósamanni
gramt í geði, því meir sem fjósamaður
hreytti í hann blótsyrðum. En þá daga,
sem fjósamaður sat á strák sínum
veslaðist púkinn upp og varð lítils
megaindi. Eiinis er með amdófsmemin
lýðræðisins; þeir færast allir í aukana,
þegar eitthvað fer aflaga í þjóðtfélag-
inu og því meir seim reynt er að lurnbra
á þeim. Það verður ekki unnið gegn
þessum öflum með fordómum og
hneykslunarkenndum upplhrópunum;
það mun skamimt duga. Á sama hátt og
fjósamaður Sæmundar fróða varð að
láta af blóti og ragni til þess að koma
púkanum fyrir kattarnef, verður a@
kippa grundveHinum undan starfsemi
andófslhreyfinganna: Hleypa lífi í skoð
anaskipti og almennar stjórnmálaum-
ræður, auka jafnrétti, efla lýðræðið,
færa fólkinu aukin völd og endurskoða
þátttöku þesis í ákvarðanate'kt miðað
við nútímalegar aðstæður.
Við brauðgerð er gjarnan notaður
hæfilegur skamrotur af súrdeigi. En
eitt út af fyrir sig er það óætt og víst
er, að brauð verður eklki gert úr súr-
deigi einu saman. Eins er með andófs-
hreyfingarnar. Einar út af fyrir sig eru
s'tooðanir þeirra og athafnir oftast nær
andlýðræðislegar, en sýna otokur jafn-
framt fram á yfirburða kosti lýðræðis-
skipulagsins. Þetta sýnir otokur, að við
verðum að standa vörð um þetta stoipu-
lag; etoki með því að láta það grotna
niður í höndunum á otokur, heldur með
því að endurnýja það í sífellu og laga
það að breyttum aðstæðum. Það er því
óhætt að lita á andófsihreyfingarnar sem
eins konar súrdeig, sem að sínu leyti
gera nokkurt gagn.