Morgunblaðið - 16.12.1970, Blaðsíða 14

14 MOROUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 16. DESEMBER 1970
Ný Heklubók
Höfundur dr. Sigurður Þórar-
insson, jarðfræðingur.
Setning og prentun: Oddi h.f.
títgefandi: Almenna bókafélag-
ið.
Eldg'os hafa verið áhrifamik-
111 þáttur í myndun lands, en
auk þess svo afdrifaríkt í mót-
un þjóðarinnar, að þjóðarsag-
an verður ekki fyllilega skilin
nema í Ijósi þeirra náttúruham
fara, sem eru að gerast á sögu-
sviðinu.
Hekla er vissulega það eld-
fjall á Islandi, sem víðfrægast
hefur orðið, enda var þáttur
þess drjúgt ivaf í sögu lands
og þjóðar. Saga þessa fjalls og
hamfara af völdum Heklu hef-
ur verið skráð á ýmsum tim-
um allt frá því er Herbert
munkur í Clairvaux lýsti ógn-
um fjallsins og þvi gífurlega
víti eilífs elds í hverju sálir
framliðinna taka út sínar þján-
ingar.
Siðasti þátturinn í gossögu
Heklu hófst hinn 5. maí 1970,
þegar enn tók að gjósa úr
fjallinu, og höfðu þó aðeins
liðið 22 ár frá siðasta Heklu-
gosi.
Sigurður Þórarinsson hefur
á mörgum undanförnum árum
ötullega rannsakað eldstöðv-
amar i og við Heklu svo og
áhrif eldgosanna. Enda hefur
honum tekizt giftusamlega að
draga skýra mynd af gossögu
fjallsins, með því að tengja
frásagnir skráðra heimilda
þeim fróðleik, sem hann hefur
aflað sér við lestur rúna, er
Hekla hefur sjálf rist. Og með
þvi að leita upptaka og bera
saman þau gjóskulög, sem
dreifzt hafa um landið.
Þessi fróðleikur hefur birzt i
bókum hans Heklugosið 1947
og The Eruption of Hekla in
Historical Times, sem Vísinda-
félag Islendinga gaf út 1967.
1 hinni nýju Heklubók rek-
ur höfundur enn þessa gossögu,
þar sem greint er frá vísinda-
legum rannsóknum og niður-
stöðum á skilmerkilegan háfct i
máli og myndum, en frásögnin
er hæfilega krydduð söguleg-
um atburðum og þeirri hindur-
vitni, sem Hekla er löngu orð-
in illræmd fyrir.
Þá er endurskráð lýsing af
Heklugosinu 1947, en það gos
var skipulega rannsakað af
vrsindamönnum, og var þáttur
höfundar verulegur í þeirri
rannsókn.
Aðaltiliefná útigáfu bókar-
innar eru umbrotin í Heklu
síðastliðið vor. Gerir höfundur
því efni skil í síðasta kafla
bókarinnar, þar sem hann
greinir frá aðdraganda gossins,
upphafi þess og framvindu.
Þetta Heklugos olli talsverðu
tjóni, eins og mörg fyrri
gos í því fjalli hafa gert.
Hraun rann yfir nokkurt
gróðurlendi, en þó gerði
gjóskudreifin, sem barst norð-
ur frá Heklu, enn meiri
skaða. Hefur höfundur gert yf-
irlits lýsingu af gosi og gjósku
falli svo og áhrifum gjóskunn-
ar og styðst þar meðal annars
við frásögn ýmissa sjónarvotta
og umsögn blaða. Samstarfs-
nefnd sérfræðinga hafði tekið
að sér að kanna hugsanleg á-
hrií gosisins, meðall annars fcil
þess að geta leiðbeint og veitt
ráð til úrbóta og til þess að
öðlast nokkra reynslu, sem
öðrum mætti að gagni verða.
Varð af þessum sökum safnað
talsverðum heimildum um áhrif
gjósku á gróður og búfé og þá
einkum um flúormagn gjósk-
unnar, en sé flúor að nokkru
magni í gjóskunni getur hann
valdið eitrun á iífverum, og
varð sú raunin á í þessu
Heklugosi. Þessi kafli bókar-
innar er því ekki sizt fróðleg-
ur. þar sem hann lýsir einum
þeim þætti gosa, sem ef til vill
hefur orðið afdrifaríkastur fyr-
ir afkomu landsmamna á
umliðnum öldum. Heklugosið
1970 varð þó, sem betur fer,
ekki einungis til tjóns. Það jók
yið þekkingu manna á eld-
virkni svo og á magni,
samsetningu og gerð gosefna,
og er höfundur löngu viðkunn-
ur fyrir rannsóknir á þvi sviði
og fyrir góða framsetningu á
þvi viðfangsefni. 1 Heklubók-
inni er þetta atriði skýrt á
rnjög greinargóðan háfct í máli,
töflum og myndum, Þá er enn
ótalið, hve þetta gos dró að
sér mikla athygli innlendra
sem erlendra manna, enda
nefndi höfundur þessi umbrot
Heklu túristagos. „Var þá.hægt
að sitja eins og á svölum leik-
húss“, segir hann „og horfa á
þá miklu skrautsýningu, sem
þar var uppfærð kvöld eftir
kvöld . . . Lítil börn á hnjám
foreldra sinna, jafnt sem gam-
almenni lítt gangfær, sátu
þarna sem i leiðslu stundum
saman og blíndu á flugeldana
yfir gignum og flæðandi
hraunelfurnar“.
Sigurður Þórarinsson á
miklar þakkir skilið fyrir að
hafa vakið áhuga margra
landsmanna á jarðfræði, leitt
þá að hinu mikla leikhúsi jarð-
sögunnar og verið óþreytandi
í að skýra fyrir þeim gang
leiksins. Þessi bók er lesendum
hin vandaðasta leikskrá að
þættinum um Heklu, en auk
hins fróðlega lestrarefnis er
bókin prýdd völdum myndum af
sviðinu, svipmyndum af ham-
förum við Heklu.
Sturla Friðriksson.
Einar Örn Björnsson, Mýnesi:
Er verkalýðshreyfingin þrúguð
af pólitískri ánauð ?
Þegar Hannibal Valdemars-
son hrökklaðist úr Alþýðu-
flokknum 1954 og sá fram, að
hann gæti lent á pólitiskri eyði-
merkurgöngu, mætti hann á
fömum vegi Lúðvik Jósefssyni,
þar sem þeir tóku tal saman.
Kommúnistar voru þá í óðaönn
að reyna að sannfæra menn um,
að þeir væru aflið i íslenzkum
stjórnmálum, sem fært væri um
að sameina vinstri menn undir
eitt merki.
Viðræður fóru síðan fram
milli kommúnista, Ilannibals og
nokkurra fylgismanna hans á
hvem hátt skyldi nú unnið að
því að treysta fylkingar. Fyrsta
atriðið í sjónarspilinu var að
þeysa skyldi um landið til að
freista þess að ná meiri hluta i
Alþýðusambandi íslands. Lúð-
vik og Hannibal marseruðu síð
an hlið við hlið úr einu byggð-
arlaginu í annað með hinn nýja
kyndil vinstri „mennskunnar" í
hendi sér, sem sanna átti ágæti
hugsjónarinnar. Áhlaup þeirra
félaga heppnaðist og Hannibal
var kosinn forseti Alþýðusam-
bandsins haustið 1955. Þar með
átti verkalýðshreyfingin að
vera orðin hinn rétti vettvangur
vinstri stefnunnar og sá grunn-
■ur, sem byggja skyldi á í áform-
um kommúnista að sanna ágæti
sitt í aðalhlutverkinu. En
Hannibal sá frama sinn birtast í
skímu hins rauða loga kommún
ismans, sem sló bjarma sínum á
þá, er heillaðir voru inn í
heiðnaberg hins alþjóðlega
kommúnisma, þar sem varðmenn
hans gættu eldanna og tryggðu,
að allt skipulag og fyrirætlanir
yrðu endanlega innan þessa
ramma, sem bergbúar ætluðust
fyrir. Þetta var forleikurinn að
stofnun Alþýðubandalagsins
1956, sem síðan nærðist af slík-
um öflum og hinni alkunnu
„mannúð" og „nærgætni" sem
tíðkast í þeim efnum.
Ur þessum efniviði var vinstri
stjórnin síðan mynduð, en komm
únistar komu því inn í stjórnar-
sáttmálann að hafa skyldi sam-
ráð við verkalýðshreyfinguna
um mikilvæg mál, svo sem kaup
gjalds- og efnahagsmál, en
höfðu þá tiltæka aftökusveit 1
leyni innan verkalýðshreyfing-
arinnar, sem ógna skyldi ríkis-
stjóminni, ef hún haggaðist á
þeirri vetrarbraut, sem hið nýja
sólkerfi vinstcimennskunnar
markaði með rauða glott komm-
únismans í austri í baksýn.
Þannig voru aðfarir kommúnista
er þeir stóðu að því að fella stjórn
Hermanns Jónassonar haust-
ið 1958 og Hannibal Valdemars-
syni var fyrirfram kunnugt um
er hann sem félagsmálaráðherra
og forseti Alþýðusambandsins
fór með forsætisráðherranum,
Hermanni Jónassyni inn á þing
Alþýðusambandsins, sem felldi
ríkisstjórnina. Hannibal sagði
ekki eitt orð forsætisráðherra
siínum til stuðnings, heldur stóð
hjá lafhræddur sem bandingi
hjá kommúnistum. En þáði að
launum embætti sem forseti Al-
þýðusambandsins á ný.
Og þar með hrundu til grunna
Alþýðubandalagið og hræðslu-
bandalagið, sem mynduð voru
fyrir kosningamar 1956. Siðan
má rekja harðspora kommúnista
í verkalýðshreyfingunni, sem
ánetjuðu hana til að halda sér
á floti með Hannibal sem forseta
allt til síðasta Aiþýti usambands
þíngs, umkringdum af kommún-
istum og fylgifiskum þeirra. Inn
byrðis átök og óheilindi komu í
veg fyrir, að verkafólkið nyti
þess mikla ágóða, sem skapaðist
á síldarárunum þar sem dag-
kaupið var hraklega lágt.
en yfir- og næturvinna var
höfð sem viðmiðun og beinu
skattarnir komu síðan til að
hirða sinn bróðurpart af strit-
inu. Þetta var gert i þeim til-
gangi að láglaunastéttirnar
yrðu til taks, ef á bjátaði. Þess
vegna var verðfallið mikla og
aflabresturinn 1967 og ’68 kær-
komið þessum öflum, sem ekki
iétu á sér standa veturinn 1968
í vetrarverkfaliinu, sem öllum
ætti að vera í fersku minni.
Nú standa kommúnistar og
Hannibalistar á sínum eigin rúst
um í verkalýðsbaráttunni og þar
með stjórnmálabaráttunni. En
vilja enn reyna að halda sér á
floti með þvi að hafa launþega-
samtöikn í hendi sér, hver með
sínum hætti. Það ólán henti
Sjálfstæðisflokksmenn, Al-
þýðuflokksmenn og Framsóknar
menn, að styðja Hannibal til
valda í Alþýðusambandinu
haustið 1969, sem þá hafði
hrökklast frá kommúnistum við
lítinn orðstír og var þá að huga
að stofnun nýs stjórnmálaflokks
er síðan var stofnaður og ber
heitið Frjálslyndir og vinstri
menn.
Þetta er i stuttu máli meðferð
Hannibals og kommúnista á verka
lýðshreyfingunni í nærri einn
og hálfan áratug. En þegar neyð
in er stærst er hjálpin næst.
Samþykkt var á þingi Alþýðu-
flokksins i haust að reyna nú
til þrautar að sameina alla jafn-
aðarmenn á íslandi i einn flokk
og doktor Gylfa Þ. Gíslasyni fal
ið með fríðu föruneyti að sigla á
vit kommúnista og Hannibalista,
ef vera kynni, að þar fyndust
einhverjir jafnaðarmenn til að
fylla í skörðin vegna fylgistaps
Alþýðuflokksins í Reykjavík í
síðustu borgarstjórnarkosning-
um. Tíðir fundir hafa verið
haldnir, en í sjónvarpsþætti s.l.
þriðjudag, þar sem formaður A1
þýðuflokksins sat fyrir svörum,
tilkynnti hann, að örlagaríkur
fundur nefndra aðila yrði nú
haldinn s.l. miðvikudag. Og mér
sýndist af svipbrigðum í andliti
flokksformannsins, að þetta
gæti orðið sögulegur viðburður
ef ekki heimssögulegur. En
hvernig ætlar dr. Gylfi Þ. Gísla
son að bræða saman slík öfl.
Kommúnistar vilja slíta öllu
samstarfi í varnarsamtökum vest
rænna þjóða og rjúfa þau tengsl
sem eru á milli íslendinga og
Bandarikjamanna um veru varn
arliðsins hér á landi, sem er einn
styrkasti hlekkurinn í Atlants-
hafsbandalaginu er stofnað var
til að stöðva ógnvaWinn í
austri, svo nær allur heimurinn
yrði ekki slíkum öflum að bráð.
Þar við bætist, að afstaða komm
únista og Hannibalista er slík i
efnahags- og atvinnumálum, að
engu tali tekur.
Nefnd öfl börðusit gegn stór-
iðjunni og þar með virkjun stór
ánna, er geyma hinn mikla mátt,
sem treystir í framtiðinni efna
hagslega getu þjóðarinnar og
búsetu, svo að unga kynslóðin,
sem taka á við, finni sig verð-
ugan arftaka í þessu sérstæða
landi. Bændasamtökin voru
lengi þrúguð af flokkspólitísk-
um deildum, sem stuðluðu að
ósamkomulagi innan Stéttarsam-
bands bænda, en deilumar hafa
smám saman verið að fjara út
undir forystu hins mikilhæfa
formanns stéttarsambandsins,
Gunnars Guðbjartssonar, sem
verið hefur formaður þess s.l. 7
ár, en er nú ekki á lista Fram-
sóknarflokksins í Vesturlands-
kjördæmi og hefur því betri
stöðu til að auka einingu og
afl samtakanna. Gott samstarf
virðist nú vera á milli Ingólfs
Jónssonar landbúnaðarráð-
herra, og stjómar Stéttarsam-
bands bænda. En bændur lands
ins þurfa þó að vera vökulir
um samtök sín og sóknharðir
um málefni landbúnaðarins í
framtíðinni. Svipuð þróun þarf
einnig að verða i Verkalýðs-
hreyfingunni, bæði í launþega-
félögunum og samböndum
þeirra, og ekki sízt i Alþýðu-
sambandi íslands. Þar þarf að
skapast forysta, sem er sjálf-
stæð og samhent og tileinkar
sér að vinna að hagsmunamál-
um meðlimanna og skapa já-
kvæða afstöðu í atvinnumálum
þjóðarinnar og tengslum hennar
i samskiptum út á við.
Slíkt afl mundi auka mjög
mátt alþýðustéttanna I landinu,
er fyndu þýðingu sína í sam-
vinnu við framfaraöfl þjóðar-
innar. Það er því engin þörf á
neinum sérstökum stjórnmála
flokki fyrir launþegasamtökin.
Það er gömul kreddupólitík,
sem heyrir fortíðinni til.
Sú kenning „ungkrata" sem
kom fram í vor, að fylgistap A1
þýðuflokksins í borgarstjórnar-
kosningunum stafaði af stjórnar
samvinnu við Sjálfstæðisflokk-
inn er því röng ályktun. Það
liggur fyrst og fremst í þeirri
„vinstiniiveiiliu“ sem myndazt hef-
ur í Alþýðuflokknum, sem nú
vill stefna honum í átt til komm
únista og Hannibalista, sem
myndi þýða, ef af yrði, áhrifa-
leysi hans um ófyrirsjáanlegan
tima, ef ekki verður spyrnt við
fótum. Enda eru ýmsir forystu-
menn hans og fylgjendur daufir
í dálkinn yfir þessu gönu-
hlaupi.
Þessa dagana finna kommún-
istaforkólfarnir og Hannibalist-
ar, að jörðin brennur undir fót-
um þeirra. Mikill ótti hefur grip
ið um sig meðal margra fylgj-
enda Alþýðuflokksins yfir sendi-
för flokksformanns sins á slóðir
kommúnista og Hannibalista.
Menn spyrja, hvort hér sé í upp-
siglingu nýtt hræðslubandalag.
Gylfi Þ. Gíslason ætti þó að
hafa öðlazt nokkra reynslu af
hræðslubandalaginu sáluga. En
það var hann og Hermann Jón
asson, þáverandi formaður Fram
sóknarflokksins, sem voru aðal-
höfundar þess. Vinstri stjórnin
er gott dæmi um endingu slíkr
ar samsuðu, þvi hún sat í rúm
tvö ár, þar til hún steyptist
fram að brúninni sællar minn-
ingar.
Á formaður Alþýðuflokksins
Framhald á bls. 22.