Morgunblaðið - 04.02.1971, Blaðsíða 15

MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 4. FEBRÚAR 1971
15
Gunnar Bjarnason, Hvanneyri:
Laxdæla
en nýja
Miklir atburðir gerast nú norð
ur þar í heimabyggð minni, Þing
eyjarsýslu. Er Laxá min kær nú
komin i sviðsljós og Laxárdalur
inn hljóðláfi. Finnst mér furðu
gegna hversu mætir menn og
greindir, sem þingeyskir dala-
bændur og Mývetningar hafa
verið taidir á landsvísu, geta
rekið og útbúið mál með mikl-
um endemum. Virðist þar jafnt
í klyf hvorri, offorsið og þver-
móðskan. Ekki kæmi mér á
óvart, þótt gæflyndir húmorist-
ar húsvískir kunni, er ofsinn
sjatnar, að gefa tungunni ný-
yrði, þar sem þetta tvennt sam-
einast, og auðgi þá málið með
„hermóðsku."
í>að var upphaflega ætlun min
að láta þessi ómerkilegu óskap-
legheit fara framhjá garði m'in-
um, en get varla orða bundizt,
er ég las hina hvatvíslegu
(vægilega sagt) grein Hermóðs í
Nesi, þar sem hann veitist að
Kára Arnórssyni, skólastjóra á
Húsavik.
Hermóður þykist þekkja bet-
ur Laxárdalinn og aðstæður þar
en menn, sem þar voru upp
aldir. Við Kári vorum báðir
fóstraðir í mörg ár hjá einum
merkasta bónda þessa lands, vitr
um manni, góðum og hljóðlátum
í ágætum sinum sem Laxárdal-
urinn sjálfur, Hallgrimi Þor-
bergssyni á Halldórsstöðum.
Menn hafa máski veitt því at-
hygli, að það eru ekki Laxdæl-
ingar sjálfir, sem mest ber á í
málastappi þessu, heldur Mý-
vetningar, sem eru landfræði-
lega yfir Laxdælinga hafnir, og
svo Aðaldælingar, sem eiga og
þekkja allt aðra Laxá en Lax-
dælingar, náttúrufræðilega séð.
Þar sem margir hér sunnan
lands hafa spurt mig um þetta
mál, sé ég ástæðu til að leið-
rétta ýmislegan misskilning, sem
ruglar fólk, sem ekkert til þekk
ir, enda eru mörg skrifin um
þessi mál villandi.
Það skal t.d. leiðrétt, að þótt
Laxárdalur beri nafn sitt af á,
sem ber nafn af laxi, þá hefur
aldrei komizt nokkur lax upp i
Laxárdalinn sjálfan. Það hafa
verið uppi bollaleggingar um að
setja laxastiga þangað. Hins veg
ar hefur ætíð verið nokkur sil-
ungsveiði á stöng, aðallega í
Birningsstaðaflóa og inn að
Auðnum. Þegar ég var drengur
á Halldórsstöðum komu Eng-
lendingar flest sumur til veiða
á vegum Williams Pálssonar,
hins sérkennilega og gáfaða
heimsborgara, sem stundaði
frá þessum afskekkta bæ, Hall-
dórsstöðum, margvísleg viðskipti
við menn í flestum heimsálfum.
Móðir hans var Lizzí, skozki
næturgalinn, sem söng Halldórs
staðamenn og aðra Laxdælinga
nærfellt inn í himininn á hverj-
um sunnudegi.
Sannleikurinn er sá, að hrygn
ingarstöðvar Laxársvæðisins
eru allar í Laxá sjálfri neðan
Gljúfra og Reykjadalsá. Þótt
lax fengi tröppur upp í Laxár-
dal og ánni þar yrði breytt úr
silungsá í laxá, þá væri engin
þörf á klaki þar, því að klak-
möguleikarnir eru svo viða fyr-
ir hendi á öðrum stöðum. En hitt
vil ég benda á, að það er ekki
alltaf friðsamt í vötnum sambýl-
ið milli siluriga og laxa. Kæmist
sterkur lax upp í Mývatn,
hvað yrði þá um Mývatns-silung
inn? Gæti afleiðingar þess ekki
flokkast undir einhvers konar
mengun eða truflun á jafnvægi
I hefðbundnu lífi náttúrunnar á
þessum slóðum.
Ég er þeirrar skoðunar, að
það gæfi mikla silungsræktar-
möguieika í stöðuvatni, sem
myndaðist við stíflu frá virkjun
yzt í dalnum til Jafnhæðar við
Birningsstaðaflóa. Hitt þætti
mér vænt um, ef hólmunum, Víði,
Lodda, Langalandi og fleirum í
svo nefndum Bimingsstaðaflóa
(sem einnig var nefndur Hall-
dórsstaðaflói) væri þyrmt, ekki
vegna þeirra fáu hestburða, sem
þar má hjakka af starung með
orfi og ljá, heldur vegna feg-
urðarinnar, sem flóinn og hólm-
arnir búa yfir. Hið nýja „Lax-
árdalsvatn" yrði að ýmsu leyti
lí'kt Mývatni, gæti gefið sams
konar gróður, sama afbragðs
góða silung, og sennilega kísil-
gúr eftir nokkur þúsund ár.
Landið, sem undir vatn færi, er
að mestu leyti hraunkambar
beggja megin árinnar og örmjó-
ar mýrarspildur við fjallsræt-
umar. Mjög verðlítið land.
Rauðhólar, gamlar gosstöðvar, í
Kasthvammslandi, sem liggja
austan árinnar gegnt Bimings-
stöðum, eru einnig mikil fegurð-
arverðmæti, en þeir munu
mynda fagrar eyjar i nýja vatn-
inu, ef minni mitt um legu þeirra
er rétt.
Oft er talað um „verðmætar
engjar“ á bökkum árinnar.
Einu engjamar, sem hér um ræð
ir, eru á bökkum hins marg-
nefnda Birningsstaðaflóa og
þaðan inn að Hólum. Ef ég man
rétt, fengu bændur 600—800
hestburði árlega á þessum engj-
um, sem voru þó víða mjög
rytjulegar, fullar af grjóti, sem
árlega barst upp á bakkana með
ís á vetrum, vart helftin véltæk.
Auðvelt væri að reikna bænd-
um þetta tap til fullra bóta, ef
engjamar tapast við stíflugerð-
ina, sem ég hef ekki sannfærzt
um að verði. Hin3 vegar væri
líklega hægt með aðstoð virkj-
unarstiflunnar að gera aila ár-
bakkana að flæðiengjum og
bæta þannig engjarnar svo um
munar.
Ég man þá tíð, að bæði Mý-
vetningum og Aðaldæiingum
þótti nóg um ljómann og birt-
una yfir þessum einangraða dal,
sem seinastur sveita fékk sam-
göngubætur. Það var sem sýsl-
unni fyndist bezt að frysta dal-
inn með sögu sinni og ljóma.
Þegar Mývetningar stofnuðu
landspólitík með myndarskap
og yfirlæti, sat gáfaður og fá-
tækur bókaormur á kotbýli
niðri í Laxárdal, útbýtti bókum
meðal sýslunga sinna, skrifaði
héraðsblað, sem gekk handskrif
að manna á rrieðal og skapaði
menningarlegan grundvöll sam-
vinnuhreyfingarinnar. Hér sat
ríkur í anda en fátækur á borði
með frúvu sinni fágætlega fag-
urri og dætrum sínum sams kon
ar að gerð, Benedikt á Auðn-
um. Marga má nefna menn í
þessum dal, sem ollu því, að
þjóðbraut landsins lá um tima
um hlað á Halldórsstöðum. Eng
inn Þingeyingur mun telja það
ofmælt eða neitt frá öðrum tekið
þótt sagt sé, að Magnús Þórar-
insson á Halldórsstöðum hafi
verið einn mesti atgervismaður
sýslunnar í lok síðustu aldar,
að viti og hæfileikum. Hann var
völundur í höndum og hugvit-
ið frábært. Hann smíðaði galdra
lása, en frægastur varð hann
fyrir það að reisa á hlaðinu hjá
sér kembivélaverksmiðju eina
mikla, sem vann gam fyrir
mörg héruð, heimilisiðnaði þess
tíma til ómetanlegs gagns. Á
þeim árum mátti sjá stórar lest-
ir klyfjahesta úr fjarlægum
sveitum fara um Þegjandadal,
fram hjá Brúum eða yfir Hvita
fell með bústna ullarbagga
beggja vegna. Það var upphaf
iðnvæðingar í Norðurlandi.
Kannski kalla einhverjir rauð-
skegglingar eða rauðsokkur nú
tímans þetta upphaf mengunar
og náttúruspjalla. Halldórsstáð-
ir voru um síðustu aldamót rétt
eins og Reykjavík var um 1770,
þegar Innréttingar hófu starf-
starfsemi sína. En taki menn eft
ir, Magnús á Halldórsstöðum
var ekki einhamur. Með hugviti
sínu tókst honum að smíða geysi
stórt vatnshjól, og hann lét
litla bæjarlækinn sinn knýja
vélarnar. Yélvæðing og stór-
virkjiin á Islandi hófst í þess-
um litla dal, sem nú er í sviðs-
ljósi á Isiandi. Það er hins veg
ar önnur manngerð en Magnús
Framhald á bls. 19
Á gagnvegum
EFTIR
, HALLDÓR BLÖNDAL
Loksins hefuir frumvarp til nýrra
fræðsliutega séð dagsíns l'jós og heiitir
; llög um gruinmsikóla. Gömilu lögin höfium
, vi'ð búið við í aldairf jórðumig. Þau voru
að mörgu lieyt'i góð og frjálslynd
r ammailöggj öf og gáfu sviigrúm til
p margvislliegra breytimga og nýjunga.
Helzti sikafiamikinm var kanniski sá, að
þeim hefuir eklki verið framifýlgt tiil hllit-
, ar. Þeiss vegna hefur ekki náðist fufflur
" jöfniuður í menmitiumaraiðsitöðu í strjál-
býli og þétitbýli.
Höfluðþáiitttur hiinis nýja frumvarps
« miðast við að bæta hér úr. 1 því skyni
' er skölaiskylidam lengd um eiitt ár till 16
ára alduirs og lokaprófið gert að rarm-
veruil'egum áfanga, gagmistætit því sem
; mú er, en gagnfræðapróf í núveramdi
mynd felilt miður. Virðist mér sem hér
sé á raiumhæfam og skymisamlllegan hátt
reymt að jafna met'im, svo sem kostur er,
; eiins og mú Skal sýnt fram á:
1. Eins og sakir stamda má heiita, að
alllliur þorri umiglimiga í þéttbýliuistiu stöð-
umum haildi skolagönigummi áfram I 3.
! bekk gagmifræðasitigsiinis. Úti um land
eru hins vegar mieiri brögð að því, að
unglimgar hættli þegar að tokmu ung-
lingaprófi, einfcum þar sem þeir geta
ekki haldið skólagöngumni áfram í sinmi
; heimaibyggð. Enigliinin vaifi er á því, að
kostnaðarhliðin veldur úrsliitum í mörg-
uim tilivikum, er umglimgar hætta námi.
Um leið og slkóliaiskyldam er lengd, eykst
; hiuitdieilld ríkisiinis í mámiSkostmaði við-
komandi memiemda og verður foreldrum
eklki jafnþumgur baggi og áður að senda
þá í heimavistairtsikó'la.
; 2. Skólaskyldam verður takmank í
sjállfu sér og hatfi mem'emdur staðizt
lokapróf, gefur það þeiim réfltimdi til
framihaffidsmáms ammað hvort í sérskól-
J uim, í hirauim svonefndu framhaldsdeild-
um eða í memntaskóliuim og hliðstæðum
stofnumum. Þammig verður auðveldara
fyrir þá að hefja nám að nýju, sem
, ljúka skyldumámi efltSr himm'i nýju reglu,
héldur em mú er. Hlýflur þetta að verða
mjög þýðimgarmikið í framtíðimmii, eimik-
um fyrir þá, sem þuirfa að sækja nám
, uim langain veg.
3. Samkvæmt grunmskólaifruimvarpinu
er ekki heimiilit að gera frávik frá skóla-
^ Skyldumini, þagar fram í sækir. Að mímu
, viti er þetta ákvæði mjög þýðiingar-
mikið að siá því strax föstu, að alilir
nemendur, án flilllits til búseflu, Skuli
sitja Við sarna borð að þessu leyti.
Preistamdi væri að taka hér til með-
farðar ýmis önnur atriði grummskóla-
fruimvarpslins, sem mörg eru til bóta,
einfcuim þó ákvæðið um að þroski nem-
andamis skuili vera meir ákvarðamdi um
námiseflni hams en aldurimn, eóns og nú
er. Einmig er mauðsynilegt að stefmt sé að
því, að nýta Skólaárið betur og tel ég,
að tiil þess að svo megi verða, sé nauð-
synliegt, að kenmarar kynmist meir við-
horflum hver amnars. Mér detitur í hug,
hvort það sé framlkvæmamlliegit eða geti
geflið góða raum að kemnarar í sömu
greim hvaðamæva að af lamdimiu hittist
og beri samam bækur símair á tveggja
eða þriiggja ára fresti.
Önmur atriði tel ég að orki mjög tví-
mælis, eimis og í.d. hugmyndim urn að
umgliingar hefji skóiaigönguma mámiuði
fyrr eða 1. september. Að minni hyggju
er verið að stytta sumar umglimgamma
meir en góðu hófi gegmir með þessu
ákvæði og sem sagt: Ég er ekki samm-
færður uim, að það sé nauösymilegt. I
anman stað: Hvað er að gera með skóla-
nefnd, kennararáð, foreldrairáð og nem-
endaráð Við eimn og saima skólann, sem
ölft eiga að vasaist i sömiu hlutunum? 1
þriðja laigi: Eru efcki sum ákvæði frum-
varpsinis fnemur viljayfirllýsing en kald-
ur verulieiikinm. Mér er spurm: Hvemiig
á að banma kemmara aö vamda alVarlega
um við nieimamda s'imm í áheym bekkjar-
deiftdar, ef sliíkt er nauðsyniegt. Og það
kemur því miður oft fyrir.
Niðuirstaða mím eftir liestur grumm-
skólafnuimvarpsimis er sú, að það sé
mjög till bóta að megimistiefnu til og geti
rauinar markað þáttaiskil, ef vel tekst
til uim framfcvæmdina. Hims vegar dylst
mér eklki að mörg atriðim eru vafaisöm
og hæpim í einstaka tiivilkuim. En höf-
uðkostur frumvarpsims er og verður sá,
að með því er aivarlleg tilraum gerð til
þess að jafna aðstsöðuimuiniinn í strjál-
býlli oig þéttibýli, eimis og séra Gummar
Gíslaison saigði réfltiQiega á AKþimigi á dög-
uinuim: „Ég iegg sem sagt ríka áherzlu
á, að nú verði það svo að öll umigmenmi
í landiniu eigi þess jafmam kost að stumda
nám og fá fræðsftu, hvar sem þau búa,
hvort sem það er í borg, þorpurn og
bæjum, úti á anmiesjuim eða í immstu
dölum. Þetta þykir mér ánægjuilegaista
atriðið í þessum frumvörpum og ég
lýsi flu/llliuim stuiðningi mímuom við eiibt
aðail megimaitriði þeirra, það að fræðslu-
skyldan slkulii vera lemgd í 9 ár, og tel
það sénstaklega til hagsbóta fyrir okk-
uir, sem búutm útl í strjáltoýiinu.“
"' ... ac--------■" jt----------------a